Η ιστορία των Εβραίων Χριστιανών

Η περίοδος 30-66 μ.Χ.
Ο Ιησούς Χριστός και οι πρώτοι μαθητές του, περίπου 120 μετά τη Σταύρωση, και 3.000 μετά την Πεντηκοστή (Πράξεις 1:15, 2:41), ήταν όλοι Εβραίοι. Η Εκκλησία - που γεννήθηκε την Πεντηκοστή (30 μ.Χ.), όπως αναφέρει η Καινή Διαθήκη - λίγα χρόνια αργότερα, αποτελείτο από μυριάδες[1] Ιουδαίους που είχαν πιστέψει στον αναστημένο Ιησού (Πράξεις 21:20).
Έτσι, στην πρώιμη αυτή περίοδο, ο Χριστιανισμός ήταν αποκλειστικά εβραϊκός, από πληθυσμιακή και θρησκευτική άποψη και στα θρησκευτικά θέματα εμφανιζόταν ως μια ιουδαϊκή αίρεση (με την έννοια σχολή ή ρεύμα), μαζί με τους Φαρισαίους, Σαδδουκαίους και Εσσαίους. Οι Εθνικοί[2] που προσέρχονταν στην Εκκλησία, ήταν ήδη προσήλυτοι στον Ιουδαϊσμό και είχαν αποδεχτεί σε κάποιο βαθμό την υπακοή στο Νόμο του Μωυσή. Οι μαθητές του Ιησού δε φαίνεται να έκαναν προσπάθεια να ευαγγελίσουν τους Εθνικούς, γιατί πίστευαν ότι αυτοί δεν μπορούσαν να γίνουν αποδέκτες του Ευαγγελίου, αν πρώτα δε γίνονταν προσήλυτοι στον Ιουδαϊσμό. Χρειάστηκε μια ειδική αποκάλυψη στον απόστολο Πέτρο (Πράξεις 10), για να ξεκινήσει η διάδοση του Χριστιανισμού μεταξύ των Εθνικών.
Η μεταστροφή του Κορνήλιου και όλου του οίκου του, που ακολουθήθηκε από την αποτελεσματική δράση του αποστόλου Παύλου μεταξύ των Εθνών, δημιούργησε την πρώτη κρίση μέσα στην Εκκλησία. Ποια έπρεπε να είναι η θέση των Εθνικών Χριστιανών; Η ίδια η κρίση, όπως και η συζήτηση που επακολούθησε, περιορίστηκε μόνο μεταξύ των Εβραίων μαθητών του Ιησού Χριστού: το ένα μέρος ισχυριζόταν ότι οι Εθνικοί σώζονται μόνο δια της πίστης στον Ιησού ως αναστημένο Μεσσία, ενώ το άλλο απαιτούσε οι Εθνικοί πρώτα να υποταχθούν στο Νόμο του Μωυσή, και μετά θα μπορούσαν να σωθούν με την αποδοχή του Ιησού.
Αυτή η πρώτη κρίση οδήγησε στη Σύνοδο της Ιερουσαλήμ (50 μ.Χ.), όπου οι διαφωνούντες συγκεντρώθηκαν για να συζητήσουν το θέμα (Πράξεις 15:5-21). Οι μαρτυρίες του Πέτρου και του Παύλου επηρέασαν τη Σύνοδο, καθώς ανέφεραν ότι οι Εθνικοί λάμβαναν τη σωτηρία και τη δωρεά του Αγίου Πνεύματος, μόνο δια της πίστεως στον Ιησού Χριστό, παραμένοντας Εθνικοί.
Το αποτέλεσμα αυτής της Συνόδου φαίνεται από την επιστολή που έγραψε ο Ιάκωβος, ο οποίος ήταν επικεφαλής στην Εκκλησία της Ιερουσαλήμ. Οι δυο ομάδες Χριστιανών (Εθνικοί και Ιουδαίοι) μπορούσαν να παραμένουν διαφορετικοί, αλλά ενωμένοι. Οι απόστολοι και οι υπόλοιποι Εβραίοι Χριστιανοί ηγέτες καθόρισαν ως πλαίσιο εκείνο, που μπορεί να ονομαστεί ως το «κεφάλαιο του Χριστιανισμού των Εθνικών» (Πράξεις 15:22-29): «Τότε, φάνηκε εύλογο στους αποστόλους και στους πρεσβύτερους, μαζί με ολόκληρη την εκκλησία, να εκλέξουν από ανάμεσά τους κάποιους άνδρες, και να στείλουν στην Αντιόχεια, μαζί με τον Παύλο και τον Βαρνάβα, τον Ιούδα, που αποκαλείται Βαρσαβάς, και τον Σίλα, άνδρες προεστούς ανάμεσα στους αδελφούς. Και διαμέσου αυτών έγραψαν τα εξής: Οι απόστολοι και οι πρεσβύτεροι και οι αδελφοί, προς τους αδελφούς από τα έθνη, που βρίσκονται στην Αντιόχεια και τη Συρία και την Κιλικία, χαίρετε. Επειδή ακούσαμε ότι μερικοί, που βγήκαν από μας, σας τάραξαν με λόγια και διαστρέφουν τις ψυχές σας, λέγοντας να κάνετε περιτομή και να τηρείτε το νόμο, στους οποίους εμείς αυτό δεν το παραγγείλαμε, φάνηκε εύλογο σε μας, αφού συγκεντρωθήκαμε με την ίδια γνώμη, να εκλέξουμε κάποιους άνδρες και να τους στείλουμε σε σας, μαζί με τους αγαπητούς μας Βαρνάβα και Παύλο, ανθρώπους που παρέδωσαν τις ψυχές τους υπέρ του ονόματος του Κυρίου μας Ιησού Χριστού. Στείλαμε, λοιπόν, τον Ιούδα και τον Σίλα για να σας αναγγείλουν προφορικά και αυτοί τα ίδια. Επειδή, φάνηκε εύλογο στο Άγιο Πνεύμα και σε μας, να μη επιβάλουμε σε σας κανένα βάρος περισσότερο, εκτός από τούτα τα αναγκαία, να απέχετε από ειδωλόθυτα και από αίμα, και πνιχτό και πορνεία, από τα οποία φυλάγοντας τον εαυτό σας, θα πράξετε καλά. Υγιαίνετε».
Το πλαίσιο για τη χριστιανική συμπεριφορά των Εθνικών ήταν διαφορετικό από αυτό για τους Εβραίους Χριστιανούς. Αυτό φαίνεται από τις Πράξεις 21:20-25: «Κι εκείνοι, όταν τα άκουσαν, δόξαζαν τον Κύριο και του είπαν (του Παύλου): Βλέπεις, αδελφέ, πόσες μυριάδες είναι από τους Ιουδαίους που πίστεψαν, και όλοι αυτοί είναι ζηλωτές του νόμου. Έμαθαν, μάλιστα, για σένα ότι διδάσκεις όλους τους Ιουδαίους ανάμεσα στα έθνη να αποστατήσουν από τον Μωυσή, λέγοντας να μη κάνουν περιτομή στα παιδιά τους ούτε να περπατούν σύμφωνα με τα έθιμα. Τι πρέπει λοιπόν να γίνει; Πρόκειται, σίγουρα, να συγκεντρωθεί πλήθος, επειδή θα ακούσουν ότι ήρθες. Κάνε, λοιπόν, τούτο που σου λέμε: Βρίσκονται κοντά μας 4 άνδρες, που έχουν επάνω τους ευχή. Παρ’ τους, καθαρίσου μαζί τους, και δαπάνησε γι’ αυτούς, για να ξυριστούν στο κεφάλι, και να γνωρίσουν όλοι ότι δεν υπάρχει τίποτε από όσα έμαθαν για σένα, αλλά ακολουθείς κι εσύ φυλάσσοντας το νόμο. Όσο για τα έθνη που πίστεψαν, εμείς γράψαμε, καθώς αποφασίσαμε να μη φυλάσσουν τίποτε τέτοιο, παρά μονάχα να απέχουν από το ειδωλόθυτο, και το αίμα, και πνιχτό ζώο και πορνεία».
Όσον αφορά την προσωπική τους σωτηρία, Ιουδαίοι και Εθνικοί βρίσκονταν στην ίδια βάση, γιατί και οι δύο έπρεπε να πιστεύουν στον Ιησού Χριστό. Όμως, οι δυο τους συμπεριφέρονταν στον εξωτερικό τρόπο ζωής τους εντελώς διαφορετικά.
Αλλά αυτό δεν είναι το μόνο σημείο όπου η διαφορά ήταν εμφανής. Η διαφορά στην εξωτερική συμπεριφορά τους φαίνεται και από τα ονόματα με τα οποία οι δυο ομάδες αποκαλούνταν μεταξύ τους κι από τους έξω. Οι Εθνικοί πιστοί ονομάζονταν «Χριστιανοί» (Πράξεις 11:26), ενώ οι Ιουδαίοι πιστοί ονομάζονταν «Ναζωραίοι» (ή «Ναζαρηνοί»). Αυτό το όνομα φαίνεται ότι χρησιμοποιούσε και αργότερα ο απόστολος Παύλος, όταν κατηγορήθηκε: «Επειδή, βρήκαμε τούτο τον άνθρωπο ότι είναι φθοροποιός, και διεγείρει στάσεις ανάμεσα σε όλους τους Ιουδαίους ανά την οικουμένη, και είναι πρωτοστάτης της αίρεσης των Ναζωραίων» (Πράξεις 24:5).
Ο όρος «Ναζωραίος» (ή «Ναζαρηνός») προέρχεται από την εβραϊκή λέξη «νετσέρ» που απαντάται στον Ησαΐα (11:1) και σημαίνει «κλάδος», ένας προφητικός χαρακτηρισμός-απεικόνιση του Μεσσία. Γι’ αυτό, οι πρώτοι Εβραίοι ακόλουθοι του Ιησού αποκαλούνταν «Ναζωραίοι», όχι τόσο για να δηλώσουν τοπική καταγωγή από τη Ναζαρέτ, απ’ όπου καταγόταν ο Χριστός, αλλά για να δηλώσουν το μεσσιανικό χαρακτήρα της πίστης τους. Έτσι, ο όρος «Ναζωραίοι» είναι ο ευρύτερα χρησιμοποιούμενος όρος από τους πρώτους μαθητές του Ιησού, αν και άλλοι όροι χρησιμοποιούνταν επίσης, όπως «άγιοι», «τέκνα φωτός», «ακόλουθοι της Οδού» (Πράξεις 24:14, 22).
Αυτή η περίοδος ανέδειξε τον πρώτο Χριστιανό μάρτυρα, τον Στέφανο (Πράξεις 7:54-60), που ήταν ένας Εβραίος Χριστιανός. Μετά φονεύθηκε ο Ιάκωβος, ο αδελφός του Ιωάννη (Πράξεις 12:2), και αργότερα έλαβε χώρα το μαρτύριο του Ιακώβου, του αδελφόθεου, του ηγέτη των Εβραίων Χριστιανών. Το επεισόδιο αυτό αναφέρεται και από τον Ιώσηπο.[3]
Ο Ιάκωβος ήταν μια κυρίαρχη πνευματική προσωπικότητα εκείνης της περιόδου. Ως «αδελφός» του Χριστού, θεωρείτο ηγέτης της Εκκλησίας και καθοδηγητική της κεφαλή. Όταν δολοφονήθηκε, το 62 μ.Χ., ο Σίμων, «αδελφός» του Ιησού (ή μάλλον ξάδελφος, κατά τον ιστορικό Ηγήσιππο), ανέλαβε την ηγεσία της Εκκλησίας στην Ιερουσαλήμ.[4]
Συνοψίζοντας, η πρώτη περίοδος παρουσίασε την εμφάνιση του εβραϊκού Χριστιανισμού και τη χριστιανική πίστη να εξαπλώνεται μεταξύ των Ιουδαίων. Μετά τη Σταύρωση και την Ανάσταση του Ιησού, η εχθρότητα των θρησκευτικών ηγετών των Ιουδαίων στράφηκε κατά των ακολούθων του. Διάφορα κύματα διωγμών κατά των Εβραίων Χριστιανών έλαβαν χώρα μεταξύ 33-66 μ.Χ. Παρ’ όλα αυτά, αυτοί συνέχισαν να ζουν ανάμεσα στο δικό τους εβραϊκό λαό, να συχνάζουν στο Ναό της Ιερουσαλήμ και στις Συναγωγές και να τηρούν τα ιουδαϊκά θρησκευτικά ήθη και έθιμα. Η συμπεριφορά του εβραϊκού Χριστιανισμού ήταν συμπεριφορά διάκρισης από τον εθνικό Χριστιανισμό, αλλά υπήρχε ακόμα ενότητα μεταξύ τους.

Η περίοδος 66-70 μ.Χ.
Κατά τη διάρκεια της περιόδου αυτής, ηγέτης του εβραϊκού Χριστιανισμού ήταν ο Σίμων του Κλεόπα (αδελφός του Ιωσήφ), ξάδελφος του Ιακώβου και του Ιησού. Τα χρόνια 66-70 ήταν μια δύσκολη περίοδος για τον εβραϊκό Χριστιανισμό. Η επανάσταση κατά της Ρώμης (66 μ.Χ.) βρισκόταν σε εξέλιξη, και τώρα, ύστερα από δυο χρόνια, ο ρωμαϊκός στρατός πολιορκούσε την Ιερουσαλήμ. Το κόμμα των Ζηλωτών μέσα στην πόλη έλεγχε την κατάσταση, και αυτοί είχαν ξεσηκώσει το λαό σε πόλεμο. Αλλά οι Εβραίοι Χριστιανοί βρίσκονταν σε δίλημμα. Θυμούνται την προφητεία του Ιησού: «Κι όταν δείτε την Ιερουσαλήμ περικυκλωμένη από στρατεύματα, τότε γνωρίστε ότι πλησίασε η ερήμωσή της. Τότε αυτοί που είναι στην Ιουδαία ας φεύγουν στα βουνά κι εκείνοι που είναι μέσα σ’ αυτήν ας αναχωρούν έξω κι εκείνοι που είναι στα χωράφια ας μην μπαίνουν μέσα σ’ αυτήν. Επειδή, αυτές είναι ημέρες εκδίκησης, για να εκπληρωθούν όλα τα γραμμένα. Κι αλλοίμονο σ’ εκείνες που εγκυμονούν και σ’ εκείνες που θηλάζουν κατά τις ημέρες εκείνες. Επειδή, θα είναι μεγάλη στενοχώρια επάνω στη γη και οργή ενάντια σε τούτο τον λαό. Και θα πέσουν με στόμα μάχαιρας, και θα φερθούν αιχμάλωτοι, σε όλα τα έθνη, και η Ιερουσαλήμ θα καταπατείται από τα έθνη, μέχρις ότου εκπληρωθούν οι καιροί των εθνών» (Λουκάς 21:20-24).
Σύμφωνα με αυτήν την προφητεία, ο Ναός και η Ιερουσαλήμ έπρεπε και τα δύο να καταστραφούν. Οι Εβραίοι Χριστιανοί είχαν ακούσει ότι όταν θα έβλεπαν στρατεύματα να περικυκλώνουν την Ιερουσαλήμ, έπρεπε να φύγουν. Γι’ αυτόν το λόγο οι Εβραίοι Χριστιανοί αρνήθηκαν να πάρουν τα όπλα κατά των Ρωμαίων, όχι επειδή ήθελαν να προδώσουν τους συμπατριώτες τους, αλλά γιατί έπρεπε να υπακούσουν στην προτροπή του Ιησού και να φύγουν. Το σημάδι που ο Χριστός είχε δώσει ήταν η περικύκλωση της Ιερουσαλήμ από στρατεύματα, τα οποία είχαν ήδη καταφτάσει. Έτσι, όταν οι Ρωμαίοι σταμάτησαν προσωρινά την πολιορκία το 66 μ.Χ., οι Εβραίοι Χριστιανοί βρήκαν την ευκαιρία να φύγουν από την πόλη και να καταφύγουν στην πόλη της Πέλλας, στην Ιορδανία.
Αμέσως μετά, οι Ρωμαίοι, υπό την ηγεσία του Τίτου, επέστρεψαν και πολιόρκησαν ξανά την Ιερουσαλήμ. Το 70 μ.Χ. η Ιερουσαλήμ αλώθηκε, η πόλη και ο Ναός καταστράφηκαν, και το μυστικό όνομα του Θεού που γνώριζε μόνον ο αρχιερέας χάθηκε. Από τότε οι υπόλοιποι Ιουδαίοι άρχισαν να αποκαλούν τους Εβραίους Χριστιανούς «Μεσουμόντ» ή «Μεσουμοντίμ», λέξη που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Προέρχεται από μια εβραϊκή λέξη που σημαίνει «καταστρέφω», αλλά χρησιμοποιείται και με την έννοια του «προδότη».
Στο μεταξύ, οι Εβραίοι Χριστιανοί συνέχιζαν να ζουν στην Πέλλα, και μια περιγραφή του τρόπου ζωής τους υπάρχει στα γραπτά του Ειρηναίου («Κατά αιρέσεων», 1:26), που τους αποκαλεί «Ναζαρηνούς»: «Εφαρμόζουν την περιτομή, επιμένουν στην τήρηση εκείνων των εθίμων που επιβάλλονται από το Νόμο, και είναι τόσο Ιουδαίοι στον τρόπο ζωής τους, ώστε ακόμα λατρεύουν στραμμένοι προς την Ιερουσαλήμ σαν να ήταν εκεί ο οίκος του Θεού».
Αυτή η αναφορά που αποδίδεται σε μια ηγετική φυσιογνωμία των Εθνικών Χριστιανών, τον Ευσέβιο Καισαρείας,[5] ήταν υποτιμητική. Από αυτήν φαίνεται η πιστότητα των Εβραίων Χριστιανών στην ιουδαϊκή τους ταυτότητα, παρόλο ότι ήταν «αναγκασμένοι» να εγκαταλείψουν την Ιερουσαλήμ, υπακούοντας στην εντολή του Ιησού, του Μεσσία.

Η περίοδος από 70-132 μ.Χ.
Η καταστροφή της Ιερουσαλήμ και του Ναού - και η διασπορά των Ιουδαίων, που επακολούθησε - επέφερε εθνική και θρησκευτική κρίση στον ιουδαϊκό κόσμο. Ο βιβλικός Ιουδαϊσμός παραμερίστηκε και αντικαταστάθηκε από το ραβινικό Ιουδαϊσμό, ο ραβί αντικατέστησε τον ιερέα ως ηγέτη της ιουδαϊκής ζωής. Ωστόσο, ο ιουδαϊκός λαός, διασκορπισμένος κατάφερε, μέσα σ’ έναν εχθρικό Εθνικό κόσμο, να επιζήσει, αφού η Συναγωγή έγινε το κέντρο της ζωής των Ιουδαίων.
Έτσι γεννήθηκε ο ραβινικός Ιουδαϊσμός. Αυτή η νέα μορφή της παραδοσιακής θρησκείας τους, όμως, ήταν απαράδεκτη για τους Εβραίους Χριστιανούς, εξαιτίας της πίστης τους ότι ο Ιησούς ο Μεσσίας μέσω του εξιλαστήριου θανάτου Του και της ανάστασής Του εκπλήρωσε τον Μωσαϊκό Νόμο και έφερε μια νέα εποχή χάρης. Οι διαμάχες άναψαν τόσο, ώστε το 90 μ.Χ. στις Σμονέχ Εσρέχ (δεκαοκτώ προσευχές) προστέθηκε μια φράση κατά των Εβραίων Χριστιανών, στην οποία αποκαλούνται «αιρετικοί και αποστάτες».[6] Ωστόσο, ακόμα και κατά τη διάρκεια των αντιθέσεων μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ, οι Εβραίοι Χριστιανοί συνέχιζαν να ζουν ανάμεσα στους άλλους Ιουδαίους.
Άλλο επεισόδιο αυτής της περιόδου είναι η εκστρατεία του Δομητιανού, για να καταστρέψει τον Οίκο του Δαβίδ. Κατά τη διάρκεια αυτών των διωγμών οι δύο εγγονοί του αδελφόθεου Ιούδα[7] συνελήφθηκαν. Αργότερα ελευθερώθηκαν, αλλά επί αυτοκράτορα Τραϊανού, ο Σίμων, γιος του Κλεόπα, ο δεύτερος σε χρονολογική σειρά ηγέτης των Εβραίων Χριστιανών, θανατώθηκε.
Η εβραϊκή χριστιανική κοινότητα επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ από την Ιορδανία και εγκατέστησε πάλι την Εκκλησία της εκεί. Τα ονόματα των επόμενων 13 ηγετών των Εβραίων Χριστιανών που ακολούθησαν τον Ιάκωβο τον αδελφόθεο και τον Σίμωνα, το γιο του Κλεόπα, είναι τα εξής: Ιούστος Α', Ζακχαίος, Τωβίας, Βενιαμίν, Ιωάννης, Ματθίας, Φίλιππος, Σενέκας, Ιούστος Β', Λεβής, Εφραΐμ, Ιωσήφ και Ιούδας.
Συνοψίζοντας, βλέπουμε ότι την περίοδο αυτή οι Εβραίοι Χριστιανοί καθαρά αναδύονται και πάλι ως ιδιαίτερο στοιχείο μέσα στην ιουδαϊκή κοινωνία, παρόλο που τους εμπιστεύονται κάπως λιγότερο. Το ρήγμα που προκλήθηκε από την εγκατάλειψη της Ιερουσαλήμ αποδείχτηκε ότι ήταν προσωρινό, και μια μερική συμφιλίωση έλαβε χώρα παρόλη την αντίθεση των Εβραίων Χριστιανών στο νέο Ιουδαϊσμό των ραβίνων.

Η περίοδος από 132-135 μ.Χ.
Τα καθοριστικά γεγονότα 3-4 ετών επρόκειτο να αλλάξουν όλη την ιστορία του εβραϊκού Χριστιανισμού για μια πολύ μεγάλη περίοδο στη συνέχεια. Αυτά ήταν τα χρόνια της Β' Ιουδαϊκής Επανάστασης κατά της Ρώμης υπό την αρχηγία του Μπαρ-Κοχμπά (Bar-Kochba).
Αρχικά, όταν ξέσπασε η επανάσταση, οι Εβραίοι Χριστιανοί ενώθηκαν στον πόλεμο με τους υπόλοιπους αδελφούς τους, ταυτιζόμενοι μαζί τους, αφού επρόκειτο για έναν εθνικό πόλεμο. Αυτή τη φορά ο περιορισμός (η προτροπή του Ιησού), που κράτησε τους Εβραίους Χριστιανούς μακριά από την πρώτη εξέγερση, δεν υπήρχε πια. Έτσι πήραν τα ξίφη τους και συσπειρώθηκαν κάτω από τη σημαία του Μπαρ-Κοχμπά. Για όσο διάστημα η σημαία αυτή ήταν πολιτική και εθνική, οι Εβραίοι Χριστιανοί δεν είχαν πρόβλημα.
Αν τα πράγματα προχωρούσαν προς αυτήν την κατεύθυνση σε όλη τη διάρκεια της εξέγερσης, η ιστορία του εβραϊκού Χριστιανισμού θα ήταν ριζικά διαφορετική... Αλλά καθώς η επανάσταση προόδευε, μια ηγετική θρησκευτική μορφή, ο ραβίνος Ακίβα, έκανε το θλιβερό λάθος να ανακηρύξει τον ηγέτη της εξέγερσης, Μπαρ-Κοχμπά, ως τον αναμενόμενο Μεσσία. Από το σημείο αυτό και μετά, η επανάσταση οδηγείτο κάτω από τη μεσσιανική σημαία του Μπαρ-Κοχμπά, και τώρα υπεισήλθε το θρησκευτικό στοιχείο.
Αυτή η αλλαγή πολιτικής ανάγκασε τους Εβραίους Χριστιανούς να αποχωρήσουν από τον πόλεμο, αφού φυσικά αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν τον Μπαρ-Κοχμπά ως τον Μεσσία των Ιουδαίων.
Το αποτέλεσμα ήταν τραγικό. Στο σημείο αυτό της ιστορίας του εβραϊκού Χριστιανισμού επήλθε ένα ολόκληρο ρήγμα ανάμεσα στους Ιουδαίους Χριστιανούς και τους υπόλοιπους Ιουδαίους. Εκτός από αιρετικοί, που θεωρούνταν μέχρι τώρα, οι Χριστιανοί θεωρούνταν πλέον και προδότες του έθνους τους. Μάλιστα θεωρείται από ορισμένους πως αν κάποιος πρέπει να κατηγορηθεί γιατί έγινε ο Χριστιανισμός «θρησκεία των Εθνικών», είναι ο Μπαρ-Κοχμπά και ο Ακίβα, και όχι ο απόστολος Παύλος, στον οποίον αποδίδεται αυτό το έργο.
Οι Ιουδαίοι Χριστιανοί έπρεπε τώρα να εξοστρακιστούν. Οι μη Χριστιανοί Ιουδαίοι δεν έπρεπε να έχουν επαφές με τους Ιουδαίους Χριστιανούς. Μάλιστα, ακόμα κι αν ένας Ιουδαίος πέθαινε, έπρεπε να αρνηθεί τη βοήθεια από Εβραίο Χριστιανό γιατρό!
Αλλά ο υποχρεωτικός εξοστρακισμός των Εβραίων Χριστιανών από την ιουδαϊκή κοινότητα δεν ήταν το μόνο αποτέλεσμα της επανάστασης του Μπαρ-Κοχμπά. Αφού οι Ρωμαίοι κατέστειλαν την εξέγερση, η Ιερουσαλήμ λεηλατήθηκε, καταστράφηκε κι έριξαν πάνω της αλάτι. Αργότερα την ξανάκτισαν και την ονόμασαν Aeolia Capitolina. Απαγορεύτηκε επί ποινή θανάτου η είσοδος σε όλους τους Ιουδαίους, απαγόρευση που περιλάμβανε και τους Ιουδαίους Χριστιανούς. Η Ιερουσαλήμ έγινε έτσι ειδωλολατρική πόλη, και η Εκκλησία της Ιερουσαλήμ απαρτίστηκε πλέον αποκλειστικά από Εθνικούς Χριστιανούς, κάτι που ως επί το πλείστον παραμένει μέχρι σήμερα.
Κλείνοντας αυτό το κεφάλαιο, πρέπει πάλι να τονίσουμε ότι οι Εβραίοι Χριστιανοί δεν εγκατέλειψαν τη Συναγωγή από δική τους πρωτοβουλία. Υποχρεώθηκαν από τους ηγέτες εκείνων των ημερών.

Η περίοδος από 135-1800 μ.Χ.
Η επανάσταση του Μπαρ-Κοχμπά διαμόρφωσε την κατάσταση του εβραϊκού Χριστιανισμού των επόμενων 17 αιώνων! Η ιστορία του κατά τη διάρκεια αυτής της μακράς περιόδου είναι πολύ ατελής για δύο λόγους:
Πρώτον, υπάρχει το πρόβλημα της διάκρισης ανάμεσα σ’ εκείνους τους Ιουδαίους που έγιναν Χριστιανοί από πεποίθηση και σ’ εκείνους που υποχρεώθηκαν με τη βία να αλλάξουν θρησκεία. Οι τελευταίοι δύσκολα μπορούν να ονομαστούν Εβραίοι Χριστιανοί. Υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα σε Ιουδαίους Χριστιανούς και σε εκχριστιανισμένους Ιουδαίους.
Δεύτερον, υπάρχει μεταβολή στην τακτική των Εβραίων Χριστιανών σχετικά με την αφομοίωσή τους στην Εκκλησία των Εθνικών.
Παρ’ όλα αυτά τα προβλήματα, πάντοτε υπήρχε μια ανιχνεύσιμη νοητή γραμμή Ιουδαίων που πίστευαν στη μεσσιανικότητα του Ιησού από τη Ναζαρέτ. Μερικές φορές οι αριθμοί τους ήταν μικροί, αλλά πάντοτε υπήρχαν Χριστιανοί Εβραίοι, που ήταν πάντοτε δραστήριοι στην εξάπλωση του Ευαγγελίου.[8]
Ακόμα και αμέσως μετά την επανάσταση του Μπαρ-Κοχμπά, Ιουδαίοι επέστρεφαν στον Χριστό, παρά το χωρισμό, και ο εβραϊκός Χριστιανισμός αποτέλεσε μια κάποια δύναμη ανάμεσα στις ιουδαϊκές κοινότητες της Παλαιστίνης. Αυτό φαίνεται από κείμενα Ιουδαίων της ταλμουδικής περιόδου που θα παρουσιαστούν αμέσως παρακάτω:
α) Η περίπτωση του ραβί Ελιέζερ, που τον συνέλαβαν για αίρεση και τον έφεραν στο δικαστήριο για δίκη.
«Ο Ρωμαίος διοικητής του είπε: ‘Ένας γέρος άνθρωπος σαν εσένα ασχολείται με τέτοια θέματα;’ Αυτός απάντησε: ‘Αξιόπιστος είναι ο Δικαστής που ασχολείται μαζί μου’. Ο κυβερνήτης υπέθεσε ότι αναφερόταν στον εαυτό του, αλλά στην πραγματικότητα σκεπτόταν τον ουράνιο Πατέρα του...».
Όταν ελευθερώθηκε από το δικαστήριο, ήταν αναστατωμένος, επειδή τον είχαν συλλάβει για αίρεση. Οι μαθητές του ήρθαν να τον παρηγορήσουν, αλλά δεν ήθελε. Ο ραβί Ακίβα μπήκε και του είπε: «Ραβί, ίσως μπορώ να εξηγήσω την αιτία της θλίψης σου: Πιθανόν ένας από τους αιρετικούς είπε ένα αιρετικό ρητό σ’ εσένα και σου άρεσε’. Λέει: ‘Μα τον Ουρανό, μου το θύμισες! Κάποτε περπατούσα στον άνω δρόμο της Σέφορης, και συνάντησα τον Ιακώβ από το χωριό Σιχνίν, και μου ανέφερε ένα αιρετικό ρητό στο όνομα του Γιεσούα[9] και μου άρεσε» (T. Hullin ii, 24).
β) Κανείς δεν πρέπει να έχει σχέσεις με τους αιρετικούς, ούτε να θεραπεύεται από αυτούς ακόμα και για μια ώρα ζωής παραπάνω. Αυτή ήταν η περίπτωση του Μπεν Νταμά, ανιψιού του ραβί Ισμαήλ, που τον δάγκωσε φίδι: Ήρθε ο Ιακώβ ο αιρετικός στο χωριό Σεχανιά (Σιχνίν), για να τον θεραπεύσει, αλλά ο ραβί Ισμαήλ δεν ήθελε να του το επιτρέψει. Ο Μπεν Νταμά του είπε: «Ραβί Ισμαήλ, αδελφέ μου, επίτρεψέ του να με θεραπεύσει και θα σου δείξω ένα χωρίο από το Νόμο, για να αποδείξω ότι αυτό επιτρέπεται». Αλλά μόλις τέλειωσε τα λόγια του, η ψυχή του έφυγε, και πέθανε (Αμπόντα Ζάρα, 27β).
γ) Ο εγγονός του ραβί Γιοσούα μπεν Λεβί είχε κάτι μπηγμένο στο λαιμό του. Ήρθε ένας άνθρωπος και του ψιθύρισε το όνομα του Γιεσούα, και θεραπεύτηκε. Όταν ο θεραπευτής βγήκε έξω, ο ραβί Γιοσούα τον ρώτησε: «Τι του ψιθύρισες;» Αυτός απάντησε: «Μια λέξη».[10] Τότε του είπε: «Θα ήταν καλύτερα γι’ αυτόν να πέθαινε παρά αυτό που έκανες» (Shabbat 14b).
Στις δύο πρώτες διηγήσεις γίνεται αναφορά στον Ιακώβ από το χωριό Σιχνίν της Γαλιλαίας. Ό,τι ξέρουμε γι’ αυτόν βρίσκεται σε αρνητικές διηγήσεις, όπως οι παραπάνω. Αλλά δείχνουν έμμεσα ότι όποιος κι αν ήταν, ήταν ένας Εβραίος Χριστιανός με ικανή και αποτελεσματική μαρτυρία, γιατί οι ραβίνοι έκαναν ό,τι μπορούσαν για να κρατούν τους άλλους Ιουδαίους μακριά από αυτόν.
δ) Η ημέρα των Ναζαρηνών: «Την παραμονή του Σαββάτου δεν πρέπει να κάνουμε νηστεία εξαιτίας του σεβασμού που τρέφουμε για το Σάββατο. Ακόμα λιγότερο δεν πρέπει να κάνουμε την ίδια την ημέρα του Σαββάτου. Γιατί δε νηστεύουμε ύστερα από το Σάββατο; Ο ραβί Γιοχανάν λέει: ‘Εξαιτίας των Ναζαρηνών’» (B. Taanih, 27b).
Το Σάββατο είναι ημέρα που τρώνε. Συνεπώς οι Ιουδαίοι γενικά δε νηστεύουν την προηγούμενη ημέρα ή κατά τη διάρκεια του Σαββάτου. Το ερώτημα είναι, γιατί να μη νηστεύουν οποτεδήποτε θελήσουν και την επομένη ημέρα μετά το Σάββατο; Η απάντηση είναι, για να αποφύγουν να δείχνουν οποιοδήποτε σεβασμό προς την ημέρα που θεωρείται ιδιαίτερη από τους Ναζαρηνούς.

Αυτό που δείχνουν οι διηγήσεις αυτές είναι ότι, σύντομα μετά την επανάσταση του Μπαρ-Κοχμπά, το εβραιοχριστιανικό στοιχείο υπήρχε ακόμα εκεί, αλλά η πίεση για τον εξοστρακισμό του από την ιουδαϊκή κοινότητα ήταν πολύ ισχυρή. Παρ’ όλα αυτά, υπήρχαν εβραιοχριστιανικές κοινότητες σε όλη την Παλαιστίνη και σε άλλα μέρη της Μ. Ανατολής, ακριβώς μέχρι την αραβική κατάκτηση. Μετά χάνονται τα ίχνη τους, πιθανώς λόγω (βίαιης) αφομοίωσης στο Ισλάμ, όπως έχουν υποθέσει αρκετοί ιστορικοί.
Ένας από τους πιο σημαντικούς Εβραίους Χριστιανούς αυτής της περιόδου είναι ο Ηγήσιππος, που ίσως ήταν ο πρώτος ιστορικός της Εκκλησίας. Γεννήθηκε στην Παλαιστίνη περίπου το 140 μ.Χ. κατά την εποχή που οι Εβραίοι Χριστιανοί είχαν εξοστρακιστεί από την ιουδαϊκή κοινότητα. Η ιστορία του ήταν γραμμένη σ’ ένα πεντάτομο έργο που έχει χαθεί. Τα λίγα που είναι γνωστά από αυτήν προέρχονται από τον Ευσέβιο, που αναφέρει συχνά τον Ηγήσιππο στην «Εκκλησιαστική Ιστορία» του. Αν βρισκόταν αυτό το έργο, είναι βέβαιο ότι θα μας μετέδιδε ένα μεγάλο πλούτο πληροφοριών αναφορικά με αυτήν την πρώιμη περίοδο του εβραϊκού Χριστιανισμού. Προς το παρόν έχουμε τις διηγήσεις του Ευσέβιου και άλλων εκκλησιαστικών συγγραφέων:
Ο εκκλησιαστικός Πατέρας Ιερώνυμος (4ος αιώνας) περιέγραψε τους Ναζαρηνούς ως εκείνους που «...δέχονται τον Χριστό με τέτοιο τρόπο που δεν παύουν να τηρούν το Νόμο» (σχόλια στον Ησαΐα 8:14). Αλλού ο ίδιος γράφει: «Σήμερα ακόμα υπάρχει μεταξύ των Ιουδαίων σε όλες τις συναγωγές της Ανατολής μια αίρεση των αποκαλούμενων Μιναίων [πιθανά «Μινίμ» στα εβραϊκά], η οποία ακόμα καταδικάζεται από τους Φαρισαίους. Οι οπαδοί της συνήθως αποκαλούνται «Ναζωραίοι». Πιστεύουν ότι ο Χριστός ήταν ο Υιός του Θεού, που γεννήθηκε από την παρθένο Μαριάμ, και ότι έπαθε επί Ποντίου Πιλάτου και μετά αναλήφθηκε στον ουρανό, στον Οποίο και εμείς [οι εθνικοί Χριστιανοί] επίσης πιστεύουμε» (Επιστολή 75 Ιερώνυμου προς Αυγουστίνο).
Ο επίσης εκκλησιαστικός Πατέρας (4ος αιώνας), Επιφάνειος, μας δίνει μια πιο λεπτομερή περιγραφή: «Αλλά αυτοί οι αιρετικοί... δεν αποκαλούν τους εαυτούς τους Χριστιανούς, αλλά Ναζωραίους... όμως είναι πλήρως Ιουδαίοι. Χρησιμοποιούν όχι μόνο την Καινή Διαθήκη, αλλά και την Παλαιά Διαθήκη, όπως κάνουν και οι Ιουδαίοι... Δεν έχουν διαφορετικές απόψεις, αλλά ομολογούν όλα όπως ακριβώς ο Νόμος τα διακηρύττει και με τον ιουδαϊκό τρόπο, εκτός από την πίστη τους στον Χριστό. Διότι αναγνωρίζουν και την ανάσταση από τους νεκρούς και τη δημιουργία όλων των πραγμάτων από τον Θεό, και διακηρύττουν ότι ο Θεός είναι ένας κι ότι ο υιός του είναι ο Ιησούς Χριστός. Είναι καλά εκπαιδευμένοι στην εβραϊκή γλώσσα... επειδή μεταξύ τους όλος ο Νόμος, οι Προφήτες και τα Γραπτά διαβάζονται στα εβραϊκά, όπως γίνεται και στους Ιουδαίους. Διαφέρουν από τους Ιουδαίους και από τους Χριστιανούς, μόνο στα ακόλουθα: διαφωνούν με τους Ιουδαίους, επειδή έχουν έρθει στην πίστη στον Χριστό, αλλά εφόσον παραμένουν στο Νόμο, στην περιτομή, το Σάββατο και τα λοιπά, δεν είναι σε συμφωνία με τους Χριστιανούς... Έχουν το κατά Ματθαίο Ευαγγέλιο ολόκληρο γραμμένο στα εβραϊκά. Γιατί είναι φανερό ότι το διατηρούν ακόμα με την εβραϊκή αλφάβητο, όπως ήταν αρχικά γραμμένο» (Πανάριον 29).
Από τον 3ο αιώνα και μετά, οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί και συγγραφείς άρχισαν να αναφέρονται στους Ναζωραίους ως μια χριστιανική αίρεση, μιλώντας και για τους Εβιωνίτες. Λανθασμένα κάποιοι πίστευαν ότι το όνομα προερχόταν από κάποιο υποτιθέμενο ηγέτη ονόματι Εβιών, γιατί συνήθιζαν τις αιρέσεις να τις ονομάζουν από το όνομα του ιδρυτή τους. Στην πραγματικότητα οι Εβιωνίτες (εβραϊκά «εβιονίμ», που σημαίνει «φτωχοί») αποκαλούνταν έτσι με βάση τις διδασκαλίες του Ιησού για την τιμητική θέση των φτωχών: «Μακάριοι εσείς οι φτωχοί, επειδή δική σας είναι η βασιλεία του Θεού» (Λουκ.6:20), βασισμένες στον Ησαΐα 66:2 («Λέει ο Κύριος, σε ποιον, λοιπόν, θα επιβλέψω; Στον φτωχό και συντριμμένο στο πνεύμα») και άλλα σχετικά χωρία της Παλαιάς Διαθήκης, που απευθύνονται σε ένα μικρό υπόλοιπο φτωχών πιστών.
Αρχικά, όλοι οι Εβραίοι πιστοί στον Ιησού μπορεί να έφεραν τον τίτλο «Εβιονίμ», όπως και το «Νοτσρίμ» (Ναζωραίοι ή Ναζαρηνοί), αλλά μετά το 2ο αιώνα, ως Εβιωνίτες χαρακτηρίζονταν ένας κλάδος των Εβραίων Χριστιανών με ακραίες ιουδαϊκές πεποιθήσεις: ως ιερά κείμενα είχαν μόνο το Νόμο, τους Προφήτες και το εβραϊκό Ευαγγέλιο του Ματθαίου, και όχι τα υπόλοιπα Ευαγγέλια και τις επιστολές του Παύλου, τον οποίον θεωρούσαν αποστάτη του Νόμου. Επίσης πίστευαν ότι ο Χριστός ήταν φυσικός άνθρωπος γεννημένος από τη Μαρία και τον Ιωσήφ, που σταυρώθηκε και αναστήθηκε και ήταν ο Μεσσίας ως άνθρωπος, αλλά δε δέχονταν τη θεότητά του. Ο Ευσέβιος κι ο Ωριγένης για το λόγο αυτό έλεγαν ότι οι Εβιωνίτες είχαν φτωχική άποψη για τη θεϊκή υπόσταση του Ιησού και ότι το όνομα «Φτωχοί» αποδίδει τη φτωχή χριστολογία τους.
Γενικά οι Ναζωραίοι περιγράφονται ως αιρετικοί, αλλά πιο θετικά - ότι αποδέχονται τον Παύλο και κάποιο βαθμό θεότητας του Ιησού - αφού αποδέχονταν την παρθενική γέννησή του. Πρέπει όμως πάντα να έχουμε κατά νου ότι οι περιγραφές των εκκλησιαστικών Πατέρων έχουν ισχυρή προκατάληψη κατά των κινημάτων αυτών, εφόσον όλοι σχεδόν οι εθνικοί Χριστιανοί διακατέχονταν από έντονη περιφρόνηση για κάθε τι ιουδαϊκό. Και εφόσον δε διασώζονται πρωτότυπα κείμενα των Ναζωραίων, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το τι ακριβώς πίστευαν.
Πάντως, μπορούμε να έχουμε κάποιες πληροφορίες για τους Ναζαρηνούς και ίσως και τους Εβιωνίτες μέσω των ελάχιστων αποσπασμάτων που έχουν διασωθεί από τα λεγόμενα «Εβραϊκά Ευαγγέλια» (14).
Τα «Εβραϊκά Ευαγγέλια» είναι τριών ειδών:
1) Το «Ευαγγέλιο των Εβιωνιτών», αποσπάσματα του οποίου έχουν διασωθεί από τον Επιφάνειο.
2) Το «Ευαγγέλιο των Εβραίων», που αναφέρεται από τους Αλεξανδρινούς εκκλησιαστικούς Πατέρες Κλήμη, Ωριγένη και Δίδυμο τον Τυφλό.
3) Το «Ευαγγέλιο των Ναζωραίων», που αναφέρεται από τον Ιερώνυμο.
Αν και πολλοί θεολόγοι και ιστορικοί πιστεύουν ότι πρόκειται στην ουσία όχι για 3 διαφορετικά ευαγγέλια, αλλά για τρεις διαφορετικές εκδοχές του ίδιου ευαγγελίου, αυτό που έχει σημασία στη μελέτη αυτών των αποσπασμάτων είναι η αναδυόμενη ιουδαϊκή πνευματικότητα αυτών των ευαγγελίων, που εκφράζει την πίστη και ζωή των Εβραίων πιστών στον Ιησού Χριστό. Στη συνέχεια παραθέτουμε ενδεικτικά αποσπάσματα από τα 3 αυτά ευαγγέλια.
Στο σχολιαστήριο του Ωριγένη (15,14), που χρησιμοποιεί το «Ευαγγέλιο των Εβραίων», στην περικοπή για τον πλούσιο νέο (Ματθαίος 19:16-22), ο Ιησούς φέρεται να του λέει: «Πώς μπορείς να λες ‘Έχω τηρήσει το Νόμο και τους Προφήτες’; Γιατί είναι γραμμένο στο Νόμο: ‘Αγάπα τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου’, και ιδού, πολλοί από τους αδελφούς σου, γιοι του Αβραάμ, είναι καλυμμένοι με βρώμα και πεθαίνουν από την πείνα, και το σπίτι σου είναι γεμάτο από αγαθά, και τίποτα απολύτως δε βγαίνει από αυτό για να πάει σ’ αυτούς!’». Και γύρισε και είπε στο Σίμωνα, το μαθητή του, που καθόταν δίπλα του: «Σίμων, γιε του Ιωνά, είναι ευκολότερο σε μια καμήλα να περάσει από την τρύπα της βελόνας παρά ένας πλούσιος να εισέλθει στη βασιλεία των ουρανών».
Στο «Ευαγγέλιο των Εβιωνιτών», που αναφέρεται στον Επιφάνειο (Πανώριον 30.13.3), περιγράφει το κάλεσμα των Δώδεκα Μαθητών από τον Ιησού αντίστοιχα με την περιγραφή που δίνεται στα Ευαγγέλια του Ματθαίου, του Μάρκου και του Λουκά, και προσθέτει μια ενδιαφέρουσα φράση του Χριστού: «Γι’ αυτό επιθυμώ να είστε δώδεκα απόστολοι, για να δίνετε μαρτυρία στο λαό Ισραήλ». Αυτή η φράση, που προέρχεται από την Παλαιά Διαθήκη (Δευτερονόμιο 31:9, Ρουθ 4:7, Ψαλμός 121:4), σηματοδοτεί την αποκατάσταση των δώδεκα φυλών του Ισραήλ, με την επάνοδο των 10 χαμένων φυλών, όπως πολλοί λόγιοι κατανοούσαν τα παράλληλα χωρία στο Λουκά 22:29-30 («Γι’ αυτό, εγώ σας ετοιμάζω βασιλεία, όπως ο Πατέρας ετοίμασε σε εμένα... κρίνοντας [κυβερνώντας] τις δώδεκα φυλές του Ισραήλ»).
Σε απόσπασμα από το αραμαϊκό «Ευαγγέλιο των Ναζωραίων», που αναφέρει ο Ιερώνυμος (Σχολιαστήριο 4, στον Ησαΐα 11:2), υπάρχει μια ιδιαίτερη εκδοχή σχετικά με το λόγο που ακούστηκε από τον ουρανό προς τον Ιησού κατά τη βάπτισή του: «Και συνέβηκε, όταν ο Κύριος ανέβηκε από το νερό, όλη η νεφέλη του Αγίου Πνεύματος να κατεβεί επάνω του και να πει σ’ αυτόν: ‘Υιέ μου, σε όλους τους προφήτες Εγώ σε περίμενα να έρθεις, και Εγώ θα αναπαυθώ σε σένα. Γιατί εσύ είσαι η ανάπαυσή Μου, είσαι ο πρωτότοκός Μου Υιός που βασιλεύει για πάντα’».
Ένα άλλο απόσπασμα αυτού του ευαγγελίου από τον Ιερώνυμο (Vir. III. 2), μας περιγράφει αναλυτικά την ιδιαίτερη εμφάνιση του αναστημένου Ιησού στον αδελφό του Ιάκωβο (Α’ Κορινθίους 15:7): «Και όταν ο Κύριος... πήγε στον Ιάκωβο και εμφανίστηκε σ’ αυτόν. Επειδή ο Ιάκωβος είχε ορκιστεί να μη φάει ψωμί από εκείνη την ώρα που είχε πιεί το ποτήρι του Κυρίου μέχρις ότου τον δει αναστημένο ανάμεσα από εκείνους που κοιμούνται (εννοεί τους νεκρούς)». Και λίγο μετά ο Κύριος είπε: «Φέρε τραπέζι και ψωμί!». Και αμέσως συνεχίζει: «Πήρε το ψωμί, το ευλόγησε, το κομμάτιασε, το έδωσε στον Ιάκωβο το Δίκαιο και του είπε: ‘Αδελφέ μου, φάε το ψωμί σου, γιατί ο Υιός του Ανθρώπου αναστήθηκε ανάμεσα από εκείνους που κοιμούνται’».
Τι απέγιναν οι ομάδες των Ναζωραίων ή Εβιωνιτών ή άλλων Εβραίων Χριστιανών; Κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα, αν και κάποιες μαρτυρίες από Νεστοριανούς Χριστιανούς της Περσίας μιλούν για προσχωρήσεις στις Εκκλησίες τους κάποιων Εβραίων Χριστιανών, που μετακινήθηκαν προς τα εκεί, όπου απολάμβαναν πολύ μεγαλύτερη ελευθερία από ό,τι στο Ορθόδοξο Βυζάντιο.[11]
Μετά την ισλαμική κατάκτηση της Περσίας μπορούμε να φανταστούμε τη συνέχεια των πιστών αυτών που, όπως γνωρίζουμε και από την ιστορία των Νεστοριανών, υπέστησαν απηνείς διωγμούς και βίαιες μεταστροφές στο Ισλάμ.[12]

Οι Εβραίοι Χριστιανοί κατά τον Μεσαίωνα
Την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου, υπήρξαν δύο Εβραίοι Χριστιανοί που άσκησαν σημαντική επίδραση στην Εκκλησία. Ο ένας ήταν ο Επιφάνειος, ο οποίος έγινε επίσκοπος Σαλαμίνας Κύπρου. Στο βιβλίο του «Πανάριον» (=πανέρι) αναφέρει μερικούς Ιουδαίους που είχαν πιστέψει στον Χριστό.
Ο άλλος ήταν ο Κόμης Ιωσήφ, ένας σπουδαστής ραβίνος στην Τιβεριάδα, που τον αναφέρει ο Επιφάνειος στο βιβλίο του. Μετά τη μεταστροφή του στο Χριστό, αφιερώθηκε στο χτίσιμο ναών στις πόλεις της Παλαιστίνης. Αυτό έκανε στην Τιβεριάδα, τη Ναζαρέτ και τη Σέφορη, πόλεις που είχαν ιουδαϊκό πληθυσμό.
Παρ’ όλα αυτά, οι Ιουδαίοι που πίστευαν στον Ιησού, τον Ιουδαίο Μεσσία, δεν μπορούσαν να διατηρήσουν την ιουδαϊκή τους ταυτότητα, γιατί η Εκκλησία - που τώρα είχε γίνει ισχυρότατη δύναμη στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία - καθιέρωσε ειδικές ομολογίες πίστης για τους Εβραίους που επιθυμούσαν να μεταστραφούν στο Χριστό. Οι ομολογίες αυτές απαιτούσαν όχι μόνο απάρνηση του ραβινικού Ιουδαϊσμού, αλλά και κάθε στοιχείου της ιουδαϊκής ταυτότητας, μέχρι το σημείο να λάβουν εθνικά ονόματα!
Τέλος, η αραβική εισβολή του 6ου αιώνα μ.Χ. επέφερε το τέλος του εβραϊκού Χριστιανισμού στη Μ. Ανατολή, ωθώντας τους εναπομείναντες Ιουδαίους Χριστιανούς, που βρίσκονταν μετέωροι μεταξύ εβραϊκής Συναγωγής και χριστιανικής Εκκλησίας, είτε να μετακινηθούν στην Ευρώπη είτε να υποταχθούν στη θρησκεία του Ισλάμ.
Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, πολλοί Ιουδαίοι που πίστεψαν στο Χριστό ακολούθησαν το μονοπάτι της αφομοίωσης με τους Εθνικούς και χάθηκαν εντελώς το ιουδαϊκά πολιτιστικά χαρακτηριστικά τους.
Παράλληλα, έγιναν μερικές εβραιοχριστιανικές προσπάθειες να ευαγγελίσουν τους Εβραίους, που ματαιώθηκαν από την επίσημη (δυτική) Εκκλησία, που προτιμούσε να χρησιμοποιεί το σπαθί παρά το Ευαγγέλιο.
Ένα επεισόδιο, που μας έρχεται από εκείνη την περίοδο, είναι ο «Διάλογος της Αραγονίας» (περιοχή της Β.Α. Ισπανίας). Διάρκεσε πάνω από ένα χρόνο (1413-1414) και η δημόσια συζήτηση έγινε ανάμεσα σε δύο Εβραίους Χριστιανούς, τον Γιοσούα μπεν Γιόσεφ Αλ Λόρκουι και τον Ανδρέα Μπέλτρομ, και σε 22 ραβίνους. Οι δύο Εβραίοι Χριστιανοί χειρίστηκαν το θέμα τόσο καλά, ώστε το αποτέλεσμα ήταν η μεταστροφή στο Χριστό 5.000 συμπατριωτών τους!
Όταν ο Κολόμβος έκανε το ταξίδι του στην Αμερική, υπήρχαν πολλοί Εβραίοι στο πλοίο του και μεταξύ αυτών μερικοί Εβραίοι Χριστιανοί. Στη διάρκεια της ισπανικής κυριαρχίας ορισμένος αριθμός πλούσιων και δυνατών οικογενειών ήταν Εβραίοι Χριστιανοί, όπως η οικογένεια του Καρθαγένα στην Ισπανία και του Πιερλεόνα στην Ιταλία.
Στην Αγγλία, ειδικοί οίκοι, που ονομάζονταν «Οίκοι Προσήλυτων», είχαν εγερθεί για Εβραίους Χριστιανούς και ενισχύονταν οικονομικά από την κυβέρνηση. Οι Οίκοι αυτοί ήταν απαραίτητοι για τους Εβραίους πιστούς, γιατί μετά το χριστιανικό βάπτισμά τους, τους στερούσαν όλη την περιουσία τους! Αυτοί οι Οίκοι τους έδιναν την ευκαιρία να μπορέσουν να ορθοποδήσουν οικονομικά. Πάλι στην Αγγλία, ο προσωπικός ιατρός της βασίλισσας Ελισάβετ Α', ο Δρ. Ροντρίγκο Λόπεζ, ήταν Εβραίος Χριστιανός.
Στη διάρκεια της Ιερής Εξέτασης στην Ισπανία, δεν ήταν μόνο οι εκχριστιανισμένοι Εβραίοι (είχαν προσηλυτιστεί με τη βία) που υπέφεραν βασανιστήρια και θάνατο, αλλά και ειλικρινείς Εβραίοι Χριστιανοί, που συχνά συνέχιζαν να εφαρμόζουν το Μωσαϊκό Νόμο και τα εβραϊκά θρησκευτικά έθιμα, και γι’ αυτό τους θεωρούσαν αιρετικούς. Στην Ισπανία και την Πορτογαλία τους αποκαλούσαν περιφρονητικά «μαρράνος» (γουρούνια), και πολλοί από αυτούς μετανάστευσαν στη Ν. Αμερική, και σήμερα πολλοί άνθρωποι εκεί, ιδιαίτερα στη Βραζιλία, γνωρίζουν ότι κατάγονται από Μορράνος.
Συχνά, στη διάρκεια αυτής της μακράς εχθρικής περιόδου, οι Εβραίοι Χριστιανοί πάλευαν ενάντια στα ξεσπάσματα του αντισημιτισμού, σώζοντας πολλές ζωές μη Χριστιανών συμπατριωτών τους.
Ωστόσο, στις χώρες που επικράτησε ο Διαμαρτυρόμενος Χριστιανισμός οι Εβραίοι έπαψαν να είναι διωκόμενοι και ο προσηλυτισμός τους δεν γινόταν με τη βία, παρά μόνο μέσω του ελεύθερου κηρύγματος του Ευαγγελίου. Σχετικά με αυτές τις ευαγγελιστικές προσπάθειες ο Schonfield γράφει: «Ένας μακρύς κατάλογος μπορεί να γραφτεί για Εβραίους οι οποίοι έγιναν πιστοί του Χριστού και συνέβαλλαν σημαντικά στην πρόοδο της Μεταρρύθμισης».[13]
Συνοψίζοντας τα όσα ήδη αναφέραμε περιληπτικά για την περίοδο του Μεσαίωνα, βλέπουμε ότι οι Εβραίοι συνέχιζαν να προσέρχονται στον Χριστό, αλλά η τακτική τους ήταν αυτής της αφομοίωσης, με αποτέλεσμα να μη διατηρηθούν τα ιδιαίτερα εβραϊκά χαρακτηριστικά τους.

Ο 19ος και 20ος αιώνας
Τρεις ήταν κυρίως οι παράγοντες που συνέβαλλαν στη μεγάλη αύξηση του αριθμού των Εβραίων που πίστεψαν στον Ιησού Χριστό κατά τον 19ο αιώνα:
1) Η αλλαγή του κηρύγματος και της θεολογίας πολλών Χριστιανών. Αρχίζοντας με τους Πουριτανούς το 16ο αιώνα και προχωρώντας στους Πιετιστές στη Γερμανία και τους Μεθοδιστές στην Αγγλία το 18ο αιώνα, η Διαμαρτυρόμενη θεολογία είχε αρχίσει να βλέπει με ενδιαφέρον το ρόλο του λαού Ισραήλ στο προφητικό σχέδιο του Θεού κι έτσι άφησε την παραδοσιακή εχθρότητα και περιφρόνηση προς αυτόν.
2) Η ανάπτυξη του χριστιανικού Σιωνισμού, στα μέσα του 19ου αιώνα στη Βρετανία, για την επιστροφή των διασκορπισμένων Εβραίων στην Παλαιστίνη.
3) Η ίδρυση ιεραποστολικών κοινωνιών, μεταξύ των άλλων λαών και προς τους Εβραίους. Η πιο γνωστή ιεραποστολική κοινωνία ήταν η Society for the Propagation of the Gospel among the Jews.
Ο ένας παράγοντας βοηθούσε τον άλλον, και όσο πίστευαν οι Εβραίοι στο Χριστό, τόσο δημιουργείτο ιεραποστολή από αυτούς προς τους δικούς τους ανθρώπους, η οποία έφερνε νέους καρπούς.
Ο 19ος αιώνας είδε τουλάχιστον 250.000 Εβραίους να προσέρχονται στον Χριστό και πολλοί απ’ αυτούς συνεισέφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες στους τομείς της εργασίας τους. Ο κατάλογος περιλαμβάνει τον πρωθυπουργό της Αγγλίας Βενιαμίν Ντισραέλι, τον Εβραίο λόγιο Άλφρεντ Εντερσάιμ,[14] το μεγάλο μουσικοσυνθέτη Φέλιξ Μέντελσον Μπαρτόλντι, τον Ιωάννη Αύγουστο Βίλχελμ Νεάντερ,[15] τον Φραντς Ντέλιτς,[16] τον μεταφραστή της Βίβλου στα κινέζικα, επίσκοπο Σαμουήλ Ιωσήφ Σερεσέβσκι. Τον Δαβίδ Μπαρόν, του οποίου τα σχόλια στο κεφάλαιο 53 του Ησαΐα και στο βιβλίο του προφήτη Ζαχαρία δεν έχουν ακόμα ξεπεραστεί. Τον πρώτο Αγγλικανό επίσκοπο της Ιερουσαλήμ, Μιχαήλ Σολομών Αλέξανδρο. Τον ιδρυτή της Αμερικανικής Επιτροπής για την Ιεραποστολή στους Ιουδαίους, ραβίνο Λεοπόλδο Κον, της μεγαλύτερης εβραϊκής ιεραποστολής στον κόσμο. Τον ιδρυτή της Εβραιοχριστιανικής Συναγωγής στην Ουγγαρία, ραβίνο Ραμπίνοβιτς. Τον ραβίνο Ισαάκ Λιχτενστάιν, που είχε κι αυτός επίσης εβραιοχριστιανική συναγωγή στην Ευρώπη. Τον διάσημο Ρωσοεβραίο δικηγόρο Ιωσήφ Ραμπίνοβιτς, που δημιούργησε την πρώτη εβραιοχριστιανική κίνηση στο Κίσινεβ της Ν. Ρωσίας το 1880, και ίδρυσε ανεξάρτητες από την Εκκλησία συναθροίσεις, στις οποίες συμμετείχαν πολλοί Ρωσοεβραίοι...
Η συντριπτική πλειοψηφία των Εβραίων που έγιναν Χριστιανοί το 19ο αιώνα, εντάχθηκαν σε χριστιανικές Εκκλησίες.[17] Νιώθοντας όμως την ιδιαιτερότητά τους και μη θέλοντας να αποκοπούν πλήρως από την πνευματική τους κληρονομιά αφενός, και αφετέρου θέλοντας να προωθήσουν τον ευαγγελισμό μεταξύ των συγγενών τους, πολλοί από αυτούς άρχισαν να σχηματίζουν ομοσπονδίες Εβραίων Χριστιανών.
Το 19ο αιώνα δημιουργήθηκε μια στροφή αντίθετη από την τακτική της αφομοίωσης των Εβραίων στις υπάρχουσες Εκκλησίες. Τονίστηκε η εβραϊκή ταυτότητα, παρόλο που η ακριβής φύση της δεν ήταν πάντοτε πολύ καθαρή, εάν επρόκειτο για θρησκευτική/πνευματική ταυτότητα ή απλώς πολιτισμική.
Η Hebrew Christian Alliance and Prayer Union που σχηματίστηκε στην Αγγλία το 1867 στην ιδρυτική της διακήρυξη έλεγε: «Ας μη θυσιάζουμε την ταυτότητά μας. Όταν κηρύττουμε τον Χριστό, δεν παύουμε να είμαστε Ιουδαίοι. Ο Παύλος ύστερα από τη μεταστροφή του στον Χριστό, δεν έπαψε να είναι Ιουδαίος. Όχι μόνον όταν είχε το όνομα Σαούλ, αλλά ακόμα και ως Παύλος παρέμενε Εβραίος εξ Εβραίων. Δεν μπορούμε και δε θα ξεχάσουμε τη γη των πατέρων μας... Είτε ως Εβραίοι είτε ως Χριστιανοί αισθανόμαστε δεμένοι μαζί. Και ως Εβραίοι Χριστιανοί επιθυμούμε περισσότερη ενότητα ο ένας με τον άλλον».[18]
Στη συνέχεια σχηματίστηκαν και άλλες εβραιοχριστιανικές ενώσεις, όπως το 1883 η Hebrew Christian Prayer Union. Η ιδέα έγινε ένθερμα αποδεκτή και σύντομα ιδρύθηκαν εθνικοί κλάδοι σε Ρωσία, Ρουμανία, Γερμανία, Νορβηγία και Παλαιστίνη. Το 1925 όλοι οι εθνικοί κλάδοι, από 20 χώρες, ενώθηκαν στην International Hebrew Christian Alliance. Σύμφωνα με τον Σερ Λίον Λέβινσον, το 1927 οι Εβραίοι Χριστιανοί αριθμούσαν περί τους 17.000 στην Αυστρία, 35.000 στην Πολωνία, 60.000 στη Ρωσία, 30.000 στην Αμερική και Καναδά και 5.000 στη Βρετανία. Όμως, οι περισσότεροι Χριστιανοί Εβραίοι της Ευρώπης, ιδιαίτερα της Ανατολικής, αφανίστηκαν στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και του Ολοκαυτώματος...

Η σημερινή ανταπόκριση των Εβραίων στο Ευαγγέλιο
Η ξεχωριστή και διαφορετική ύπαρξη του εβραϊκού Χριστιανισμού χαρακτηρίζεται από βαθύ ενδιαφέρον για την πνευματική του συγγένεια με την εβραϊκή Παράδοση και για τον μοναδικό και ιδιαίτερο χαρακτήρα της αποστολής του ανάμεσα στους Εβραίους, ώστε να διατηρήσει ανάμεσά τους μια λαμπάδα μαρτυρίας για τη μεσσιανικότητα του Ιησού.[19]
Σήμερα πολλοί Χριστιανοί ομολογούν ότι η χάρη του Θεού αρχίζει να επιστρέφει στο εβραϊκό έθνος. Ύστερα από πολλούς αιώνες πνευματικής ερήμωσης, όλο και περισσότεροι Εβραίοι πιστεύουν στον Ιησού ως τον Μεσσία τους.
Η καινούργια αυτή αρχή έγινε στην Αμερική περί τα τέλη της δεκαετίας του ’60. Το ευαγγελιστικό κίνημα που είχε αναπτυχθεί εκεί ανάμεσα στην αμερικανική νεολαία των κινημάτων ειρήνης και των χίπις, γνωστό ως «Jesus People», είχε προσελκύσει και πολλούς Εβραίους νεαρούς, αμφισβητίες του καταστημένου, οι οποίοι είχαν προσωπική εμπειρία με τον Ιησού.
Δεχόμενοι τον Ιησού Χριστό ως Σωτήρα τους και Διδάσκαλό τους, δεν μπορούσαν να ενταχθούν ούτε στις καταστημένες χριστιανικές Εκκλησίες (επειδή θεωρούνταν ένα είδος αιρετικών ) ούτε και να γίνουν αποδεκτοί από τη Συναγωγή (επειδή τους θεωρούσαν αποστάτες), και έτσι σχημάτισαν τις πρώτες συναθροίσεις που είχαν Εβραιοχριστιανικό χαρακτήρα με έντονο το χαρακτηριστικό και λατρευτικό στοιχείο (επηρεασμένοι από την αναζωπύρωση των χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος).
Καθώς αυξάνονταν γρήγορα σε αριθμό μεταξύ των Εβραίων της Αμερικής, στράφηκαν περισσότερο στην αναζήτηση των εβραϊκών τους ριζών και από τη δεκαετία του ’80, άρχισαν να αποκαλούνται όχι πλέον «Εβραίοι Χριστιανοί», αλλά «Μεσσιανικοί Εβραίοι» («Messianic Jews»). Η μεγάλη αύξησή τους στη δεκαετία του ’90 και σε αριθμό και σε όγκο δημοσιευμάτων (άρθρων, βιβλίων, περιοδικών), καθώς και μεσσιανικής τέχνης (δαβιδικής μουσικής και χορού, μεσσιανικών συμβόλων και αντικειμένων) τους κατέστησε μια νέα δύναμη ανάμεσα στον Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό.
Ορισμένοι θρησκειολόγοι τους θεωρούν νέο δυναμικό ρεύμα του Χριστιανισμού που φέρνει ανανέωση στις παλιές δομές και κάνει γνωστές τις ρίζες του, και επίσης λειτουργεί ως γέφυρα μεταξύ των δύο αποξενωμένων θρησκειών. Κάποιοι άλλοι, τους βλέπουν ως μια νέα πτέρυγα του Ιουδαϊσμού, παράλληλα με τον Ορθόδοξο, Συντηρητικό και Μεταρρυθμισμένο Ιουδαϊσμό. Στον τρόπο λειτουργίας και λατρείας μοιάζουν περισσότερο με Διαμαρτυρόμενες ή «χαρισματικές» Εκκλησίες, έχοντας όμως προσθέσει βασικά χαρακτηριστικά του Μωσαϊκού Νόμου, όπως την τήρηση του Σαββάτου, τις βιβλικές και ιουδαϊκές εορτές, τους διατροφικούς κανόνες κλπ.
Η θεολογία τους στην πλειοψηφία ακολουθεί την Ορθόδοξη τριαδική θεολογία, αν και κάποιες ομάδες τους κλίνουν προς το Ναζαρηνό Ιουδαϊσμό ή και τον Εβιωνιτισμό. Οι διάφορες μεσσιανικές συνάξεις αν κι είναι ανεξάρτητες οργανωτικά μεταξύ τους, έχουν σχηματίσει κάποιες χαλαρές ομοσπονδίες, όπως τη Messianic Jewish Alliance of America (1975), την Union of Messianic Jewish Congregation (1979), και την International Alliance of Messianic Congregations and Synagogues (1984).
Οι «Μεσσιανικοί Εβραίοι», σύμφωνα με κάποιες εκτιμήσεις είναι περίπου 200.000 στις ΗΠΑ, 100.000 στην Ευρώπη (80.000 σε Ρωσία, Ουκρανία, Μολδαβία, Πολωνία, Λευκορωσία, Ρουμανία), ενώ στο Ισραήλ ανέρχονται σήμερα περίπου στους 20.000. Επίσης υπάρχουν αρκετοί και στη Βραζιλία, Αργεντινή, Μεξικό και Αυστραλία.

Συμπέρασμα
Καθώς γράφονται αυτές οι γραμμές, σημαδιακά πράγματα συμβαίνουν μεταξύ των Εβραίων. Πολλοί νεαροί Εβραίοι δέχονται τον Ιησού ως Μεσσία τους σε αριθμούς που ήταν αδιανόητοι πριν λίγα χρόνια. Εβραιοχριστιανικά κινήματα, όπως οι «Jews for Jesus», είχαν εξαιρετική επιτυχία στο να αντιμετωπίζουν τους μη Χριστιανούς Ιουδαίους σε συζητήσεις για τη μεσσιανικότητα του Ιησού. Το νέο κύμα του εβραϊκού Χριστιανισμού κάνει την ύπαρξή του αισθητή και σε άλλες ομάδες ηλικιών εκτός από τη νεολαία.
Για πρώτη φορά από τον 1ο αιώνα μ.Χ. η μεσσιανικότητα του Ιησού γίνεται έντονο θέμα συζήτησης παγκόσμιο, μέσα στην εβραϊκή κοινότητα. Ένα νέο κεφάλαιο γράφεται τώρα στην ιστορία του εβραϊκού Χριστιανισμού.
Αλλά η ομίχλη δε διαλύθηκε ακόμα. Ο εβραϊκός Χριστιανισμός παλεύει για να διατηρήσει τη διαφορετικότητά του, αλλά δεν υπάρχει πλήρης ομοφωνία ως προς το πώς θα μπορέσει να γίνει αυτό ή για τους λόγους που πρέπει να γίνει. Μερικές φορές η μάχη ενάντια στο ένα άκρο της αφομοίωσης έφερε αντίδραση που οδηγεί στο άλλο άκρο: τον χωρισμό από τον Χριστιανισμό των Εθνικών. Αλλά ο χωρισμός ως τακτική δεν είναι βιβλικά πιο σωστός από την αφομοίωση. Το βιβλικό υπόδειγμα είναι η μεσαία οδός, δηλαδή η διατήρηση του εβραϊκού Χριστιανισμού ως διαφορετικού, αλλά κι εντός του υπόλοιπου Σώματος του Χριστού.Οι Χριστιανοί παντού πρέπει να εργάζονται με συμφιλιωτική αγάπη και προσευχή για την επιστροφή του λαού Ισραήλ στην πίστη του Χριστού. Από τα λόγια του Ιησού φαίνεται ότι Εκείνος δε θα επιστρέψει αν οι Ιουδαίοι δε μεταστραφούν ως έθνος στο Χριστό: «Επειδή, σας λέω: Στο εξής, δε θα με δείτε, μέχρις ότου πείτε: Ευλογημένος ο ερχόμενος στο όνομα του Κυρίου» (Ματθαίος 23:39). Η μεταστροφή των Ιουδαίων επιταχύνει τον ερχομό του Ιησού και θα βοηθήσει τον ταχύτερο ευαγγελισμό του κόσμου. Πάντοτε οι Ιουδαίοι που πιστεύουν στον Ιησού ως Μεσσία τους γίνονται θερμοί Χριστιανοί με μεγάλο ζήλο για ευαγγελισμό και διάθεση μαρτυρίας προς τα έξω. Ή για να επαναλάβουμε τα λόγια του Αποστόλου των Εθνών: «Επειδή, αν η αποβολή τους είναι συμφιλίωση του κόσμου, τι θα είναι πρόσληψή τους, παρά ζωή από τους νεκρούς;» (Ρωμαίους 11:15).

Σπύρος Καραλής

Οφθαλμίατρος

Υποσημειώσεις:
[1] Δηλαδή ένας αριθμός πολλαπλάσιος των 10.000 (μυριάδα = δέκα χιλιάδες)
[2] Εθνικοί (στο κείμενο της Καινής Διαθήκης αποκαλούνται «Έθνη») ονομάζονται όλοι οι υπόλοιποι λαοί που δεν είναι Εβραίοι.
[3] Ιώσηπου, «Αρχαιότητες των Ιουδαίων» (XX, ix, 1). Επίσης αναφέρεται από τον Ευσέβιο στην «Εκκλησιαστική Ιστορία» του (2:23).
[4] Η οικογενειακή αυτή διαδοχή - σύμφωνα με το απόκρυφο ευαγγέλιο του Θωμά - μπορεί να ήταν δοσμένη από τον ίδιο τον Ιησού, ο οποίος φέρεται να λέει στους μαθητές του, όταν τον ρωτούν ποιος θα είναι ηγέτης, όταν εκείνος φύγει: «Όπου και να είστε, να πάτε στον Ιάκωβο τον Δίκαιο, χάριν του οποίου ο ουρανός και η γη ήρθαν σε ύπαρξη» (κεφ.12).
[5] Ο Ευσέβιος αναφέρει τα λόγια του Ειρηναίου στην Εκκλησιαστική Ιστορία του.
[6] Πάντως αυτή η κατάρα δεν αναφέρεται αποκλειστικά κατά των Ιουδαίων Χριστιανών. Είναι μάλλον μια γενική αναφορά σε όλων των ειδών τους αιρετικούς (γιατί υπήρχαν Ιουδαίοι που είχαν προσχωρήσει στη μαγεία, στο γνωστικισμό και σε εθνικές φιλοσοφίες).
[7] Είναι ο ίδιος Ιούδας που έγραψε την ομώνυμη επιστολή της Καινής Διαθήκης.
[8] Schonfield, «Jewish Christianity», p.74.
[9] Γιεσούα, είναι η αραμαϊκή σύντμηση του εβραϊκού ονόματος Γιεχοσούα (= Γιαχ[βε] - Σωτήρας), το οποίο στην εξελληνισμένη του μορφή γίνεται Ιησούς.
[10] Πιθανόν η λέξη που πρόφερε ήταν «Ιησούς», αλλά επειδή ήξερε την αντίθεση του ραβίνου, δε θέλησε να του πει ποια ήταν.
[11] H.J. Schoeps, «Jewish Christianity» (Philadelphia: Fortress Press, 1969).
[12] E. Hamer Broadbent, «The Pilgrim Church».
[13] Schonfield, «Jewish Christianity», σελίδα 169.
[14] Έγινε Αγγλικανικός ιερέας και το μνημειώδες έργο του «Ζωή και καιροί του Ιησού, του Μεσσία» (Life and Times of Jesus the Messiah), θεωρείται κλασικό για τη ζωή του Ιησού Χριστού.
[15] Το έργο του στην Εκκλησιαστική Ιστορία έγινε η βάση για όλα τα μελλοντικά έργα στον τομέα αυτόν.
[16] Αυτός μαζί με τον Κάιλ έγραψε σχόλια για ολόκληρη την Παλαιά Διαθήκη, και το έργο του θεωρείται ακόμα το καλύτερο και αποτελεί πρότυπο αναφοράς στον τομέα αυτόν. Μάλιστα η μετάφρασή του της Καινής Διαθήκης στα εβραϊκά, είναι η μετάφραση που χρησιμοποιείται στο Ισραήλ μέχρι σήμερα.
[17] Οι περισσότεροι στην Αγγλικανική, Μεθοδιστική και άλλες Διαμαρτυρόμενες Εκκλησίες.
[18] Schonfield, «Jewish Christianity», p. 222.
[19] Arthur Katz, «The spiritual dilemma of the Jewish People», Chicago, Moody Pree, 1963, p.122.