Ταξίδι στο χρόνο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πριν από πολύ καιρό ένας από τους μεγαλύτερους παραμυθάδες στον κόσμο, ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, έπλεξε τον πολύπλοκο ιστό ενός παραμυθιού με πρωταγωνιστή τη Σελήνη. Ίσως μερικοί να έχετε ήδη διαβάσει το περίφημο παραμύθι του, με τίτλο «Όσα είδε η Σελήνη». Το παραμύθι αυτό περιέχει 32 μικρές ιστορίες για όλα όσα είδε το Φεγγάρι σε ισάριθμες νύχτες. Κάθε νύχτα, ο χλομός δίσκος του Φεγγαριού ανέτελλε, έριχνε το φως του σε κάθε κρυφή γωνιά του πλανήτη μας και ύστερα αφηγείτο όλα όσα είδε, άλλες φορές χαμογελώντας, τις περισσότερες όμως φορές θρηνώντας με τις ανοησίες των παιδιών της Γης. Αν όμως η Σελήνη μπορεί να μας διηγηθεί τις δικές της ιστορίες, γιατί όχι και τα άστρα, αφού είναι γνωστό ότι στην πραγματικότητα ο νυχτερινός ουρανός μοιάζει πολύ με μια πελώρια μηχανή του χρόνου. Γιατί αυτό που βλέπουμε κάθε βράδυ εκεί πάνω αποτελεί για μας αυτό που ήταν κι όχι αυτό που είναι.

Ο ΕΓΓΥΤΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΑΥΡΟΥ
Κάθε τι που βλέπουμε στον ουρανό είναι απλώς η αίσθηση που έχουμε της ορατής ακτινοβολίας που ονομάζουμε φως. Το φως όμως δεν ταξιδεύει με άπειρη ταχύτητα, παρόλο που κατέχει άνετα αυτό το ρεκόρ στο Σύμπαν. Αν μπορούσατε δηλαδή να ανάψετε ένα φωτογραφικό φλας προς την κατεύθυνση του πλησιέστερου άστρου στη Γη (δηλαδή προς τον Εγγύτατο του Κενταύρου), το φως θα ταξίδευε στο Διάστημα με ταχύτητα 300.000 χλμ. το δευτερόλεπτο, και αν η ένταση του φλας ήταν αρκετά μεγάλη, το μήνυμά σας θα έφτανε σ’ αυτό το πλησιέστερο μετά τον Ήλιο άστρο σε 4,3 χρόνια! Όταν, λοιπόν, κοιτάζουμε το φως που έρχεται από τον Εγγύτατο του Κενταύρου,[1] δεν τον βλέπουμε όπως είναι τη στιγμή που τον κοιτάζουμε, αλλά όπως ήταν πριν από 4,3 χρόνια.

Αριστερά ο α του Κενταύρου, δεξιά ο β. Στη μέση (σε κόκκινο κύκλο) ο Εγγύτατος του Κενταύρου

Αν, λοιπόν, με κάποια «μαγική» δύναμη μεταφερόμασταν στιγμιαία σ’ ένα πλανήτη που ίσως να περιφέρεται γύρω από τον Εγγύτατο του Κενταύρου, και αν με κάποιο υπερτηλεσκόπιο γυρίζαμε να κοιτάξουμε τη Γη, τι θα βλέπαμε; Θα βλέπαμε απλούστατα τον κόσμο μας όπως ήταν πριν από 4,3 χρόνια. Μια πραγματικά αξιοπερίεργη κατάσταση με ακόμα πιο αξιοπερίεργες δυνατότητες. Γιατί τα άστρα που βλέπουμε στον ουρανό βρίσκονται σε διαφορετικές αποστάσεις. Και οι αστρονόμοι μετρούν τις αποστάσεις αυτές χρησιμοποιώντας ως μέτρο απόστασης το «έτος φωτός», δηλαδή την απόσταση που διανύει το φως σ’ ένα χρόνο τρέχοντας με 300.000 χλμ το δευτερόλεπτο, μια απόσταση που φτάνει τα 9.5000.000 χλμ. Αφού λοιπόν ο Εγγύτατος του Κενταύρου απέχει 4,3 έτη φωτός από τη Γη, αυτό σημαίνει ότι βρίσκεται σε απόσταση 41.000.000.000 χλμ. Τα άστρα που στολίζουν κάθε βράδυ τον ουρανό παρατηρήθηκαν και χαρτογραφήθηκαν πριν από αιώνες, αλλά η κατανόηση για το τι ακριβώς ήταν, είναι μια πρόσφατη ιστορία μερικών δεκαετιών. Αν ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν γνώριζε την ταχύτητα του φωτός δεν θα έγραφε μόνο 32 ιστορίες σχετικά με το τι πραγματικά «βλέπουν τα άστρα», αλλά χιλιάδες. Κι έτσι το σημερινό μας κείμενο αποτελείται μόνο από μερικές σύντομες βινιέτες της γήινης ιστορίας, όπως τις είδε το φως των άστρων, αφού, όπως είπαμε, ο ουρανός μπορεί να παρομοιαστεί με μια πραγματική μηχανή του χρόνου.

ΤΟ ΣΜΗΝΟΣ ΤΩΝ ΠΛΕΙΑΔΩΝ
Ο πρώτος μας σταθμός στο χωροχρονικό μας αυτό ταξίδι είναι η τοποθεσία στην οποία βρίσκονται δυο ξεχωριστά αστρικά σμήνη. Τις χειμωνιάτικες νύχτες κάθε χρόνου, ένα σμήνος σε σχήμα V εμφανίζεται στον ουρανό. Στους αστρονόμους το σμήνος αυτό είναι γνωστό με το όνομα Υάδες και βρίσκεται στον αστερισμό του Ταύρου. Το μεγάλο V αποτελεί τα κέρατα του Ταύρου και το λαμπρό κόκκινο άστρο, που ονομάζεται Λαμπαδιάς ή Αλντεμπαράν, παριστάνει το φλογερό του μάτι. Πάνω στους μεγάλους ώμους του μανιασμένου θηρίου βρίσκεται μια άλλη αστρική ομάδα που, όπως και οι Υάδες, είναι κόρες του Άτλαντα και της Πλειόνης. Είναι οι Πλειάδες, ένα εύκολα αναγνωρίσιμο αστρικό σμήνος που ο λαός μας έχει ονομάσει Πούλια. Η διαφορά στα δύο σμήνη είναι ότι στις Υάδες τα άστρα βρίσκονται πιο αραιά διασκορπισμένα από ό,τι στις Πλειάδες.

Το σμήνος των Υάδων (κάτω αριστερά) και των Πλειάδων (πάνω δεξιά)

Αν διαθέταμε ένα σύγχρονο τηλεσκόπιο και το στρέφαμε από τη Γη προς τη μεριά του ουρανού όπου βρίσκεται το αστρικό σμήνος των Πλειάδων και εκθέταμε μια ειδική φωτογραφική πλάκα για πολλές ώρες, έτσι ώστε να συλλάβουμε και το πιο αμυδρό φως που έρχεται από εκεί, τότε οι κόρες του Άτλαντα θα μας παρουσιάζονταν σε όλη τους τη μεγαλοπρέπεια, γιατί ανάμεσά τους μπορούμε να διακρίνουμε επίσης κι ένα αραχνοΰφαντο ασπρογάλαζο νεφέλωμα αποτελούμενο από μεγάλες ποσότητες αερίων και σκόνης που αντανακλούν το φως τους.

Αν με τα φτερά της φαντασίας μας μεταφερόμασταν ακαριαία σ’ ένα πλανήτη του αστρικού αυτού σμήνους, και με τη βοήθεια ενός φανταστικού υπερτηλεσκοπίου κοιτούσαμε πίσω στον πλανήτη μας, τι θα βλέπαμε άραγε στη Γη; Η απόσταση των Πλειάδων υπολογίζεται ότι είναι περίπου 400 έτη φωτός, που σημαίνει ότι όλα όσα βλέπουμε από εκεί έξω θα είχαν συμβεί πριν από περίπου 400 χρόνια, κι έτσι με τα μάτια του φανταστικού μας τηλεσκοπίου θα βλέπαμε τα γεγονότα που συνέβησαν την εποχή εκείνη όταν στη Γη μεγάλωνε ο Σαίξπηρ και την Αγγλία κυβερνούσε η κόρη του Ερρίκου Η', η Ελισάβετ Α'.

ΤΑ ΝΕΦΕΛΩΜΑΤΑ
Η μηχανή του χρόνου που μας μεταφέρει στο ταξίδι μας προς τα πίσω, θα σταματήσει για λίγο στον καλοκαιρινό ουρανό, για να εξετάσει κάποια άλλα ουράνια αντικείμενα: τα νεφελώματα. Πρόκειται για θαυμαστά ουράνια αντικείμενα που πάντα αιχμαλωτίζουν το ανθρώπινο μάτι εξαιτίας της ομορφιάς τους, η οποία αποκαλύπτεται όταν τα φωτογραφίζουμε με ειδικά φίλτρα. Τα γιγάντια νεφελώματα αστρογένεσης αποτελούνται από αέρια και διαστημική σκόνη, πολλά δε από αυτά έχουν διάμετρο αρκετών ετών φωτός. Ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες: τα νεφελώματα εκπομπής και τα νεφελώματα ανακλάσεως. Τα πρώτα απορροφούν την ενέργεια κοντινών άστρων και κατόπιν την εκπέμπουν σαν φως. Τα δεύτερα, σαν εκείνο που είδαμε γύρω από τις Πλειάδες, αντανακλούν απλώς το φως των κοντινών τους άστρων.

ΤΟ ΝΕΦΕΛΩΜΑ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ
Στον αστερισμό του Κύκνου, που ονομάζεται και Βόρειος Σταυρός, μπορούμε να δούμε ένα τέτοιο νεφέλωμα του οποίου το φως ξεκίνησε πριν από περίπου 1.000 χρόνια, όταν στη Γη ανέτελλε η δεύτερη χιλιετία μ.Χ. Την εποχή εκείνη ήταν που ιδρύθηκε η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ενώ περίπου την ίδια περίοδο ο Λιφ Έρικσον και οι Νορβηγοί του είχαν κάνει την πρώτη τους επίσκεψη στο Νέο Κόσμο. Το γεγονός αυτό είναι αρκετά ενδιαφέρον, γιατί το νεφέλωμα από το οποίο μπορούμε να δούμε αυτά που συνέβησαν την περασμένη εκείνη εποχή ονομάζεται νεφέλωμα της Βόρειας Αμερικής, εξαιτίας της ομοιότητάς του με το σχήμα του βορείου τμήματος της αμερικανικής ηπείρου.

ΤΟ ΝΕΦΕΛΩΜΑ ΔΑΝΤΕΛΑ
Αν μπορούσαμε να διεισδύσουμε βαθύτερα στο Διάστημα, θα συλλαμβάναμε τα αμυδρά μηνύματα φωτός του νεφελώματος Δαντέλα. Ακριβώς όπως μερικά νεφελώματα είναι βρεφοκομεία άστρων, άλλα παρόμοια νεφελώματα είναι τα νεκροταφεία τους. Γιατί όταν ένα άστρο γεράσει, παρουσιάζει αστάθειες και μπορεί να μετατραπεί σε Σουπερνόβα, σκορπώντας ολόγυρα τα αέρια υλικά του, ενώ συγχρόνως λάμπει εκατοντάδες εκατομμύρια φορές περισσότερο από πριν. Το νεφέλωμα Δαντέλα, που εμφανίζεται σαν κομμάτια μιας κουρτίνας ανάμεσα στα άστρα, αποτελεί στην πραγματικότητα τα υπολείμματα μιας τέτοιας γιγάντιας καταστροφής.

Η εμφάνισή του οφείλεται στα αέρια υλικά του που απομακρύνονται με ταχύτητα 100 χλμ το δευτερόλεπτο, δραπετεύοντας από το μέρος που κάποτε βρισκόταν ο πυρήνας ενός κατεστραμμένου σήμερα άστρου. Παρόλο που το αρχικό άστρο διαλύθηκε τελείως πριν από 5.000 χρόνια, τα απομεινάρια του άρχισαν να στέλνουν το φως τους προς τη Γη το 526 π.Χ., δηλαδή πριν περίπου 2.5000 χρόνια. Τότε ο Κομφούκιος ήταν 25 ετών και ο Βούδας 37, ενώ η Δημοκρατία ήθελε 16 χρόνια ακόμα για να εγκαθιδρυθεί στην Αθήνα. Έπειτα από 25.000 χρόνια τα αέρια αυτά, ενός κάποτε περήφανου άστρου, θα έχουν διαλυθεί τελείως και θα είναι πλέον αόρατο.

ΤΟ ΝΕΦΕΛΩΜΑ ΡΟΖΕΤΑ
Ανάμεσα στους αστερισμούς των Διδύμων και του Μεγάλου Κυνός βρίσκεται μια αμυδρή αστρική εικόνα αερίων και σκόνης που μας θυμίζει τα πέταλα ενός λουλουδιού. Πρόκειται για το νεφέλωμα Ροζέτα. Το υπερτηλεσκόπιό μας από εκεί θα αντικρίσει πίσω στη Γη έναν από τους σπουδαιότερους άνδρες του Ισραήλ να οδηγεί τους συμπατριώτες του στη Γη της Επαγγελίας.

Περίπου 1.450 χρόνια πριν από την Έξοδο των Εβραίων, το φως από ένα άλλο νεφέλωμα στον Υδροχόο άρχισε το ταξίδι του προς τη Γη. Το 2876 π.Χ. ο Χέοπας θεμελίωσε στην Γκίζα της Αιγύπτου τη Μεγάλη του Πυραμίδα, ενώ 25 χρόνια αργότερα ένα πελώριο λιοντάρι με το πρόσωπο του Φαραώ πήρε τη θέση του ανάμεσα σ’ ένα από τα θαύματα του κόσμου. Κι όπως η Σφίγγα φαίνεται να φυλάει τα αρχαία μυστικά της Αιγύπτου, έτσι και το νεφέλωμα της Λιμνοθάλασσας, που απέχει 4.850 έτη φωτός από τη Γη, κρύβει μέσα του ένα άστρο τόσο βαθιά, ώστε δεν μπορούμε ούτε καν να το διακρίνουμε.

ΤΟ ΣΜΗΝΟΣ ΤΩΝ ΥΑΔΩΝ
Καθώς η μηχανή του χρόνου συνεχίζει το αντίστροφο ταξίδι της, μετακινείται και πάλι μέσα στις εποχές πίσω από εκεί που ξεκινήσαμε, στο μεγάλο ανοιχτό σμήνος των Υάδων, στον αστερισμό του Ταύρου. Και καθώς το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης βυθίζεται στη μεγάλη εποχή των παγετώνων, ένα αόρατο αλλά θεαματικό ουράνιο γεγονός πρόκειται να συμβεί σ’ αυτό το σημείο του ουρανού. Αν κοιτάζατε τότε τον αστερισμό αυτόν, θα βλέπατε το ίδιο σχήμα V που βλέπουν και οι άνθρωποι στον 21ο αιώνα, τα μάτια σας όμως δεν θα μπορούσαν να αντιληφθούν ότι εκεί έξω ένα γιγάντιο άστρο εξερράγη με την ενέργεια δισεκατομμυρίων βομβών υδρογόνου. Γιατί το φως της έκρηξης αυτής θα παραμείνει αόρατο στη Γη, μέχρι το έτος 1054 μ.Χ.

ΤΟ ΝΕΦΕΛΩΜΑ ΚΑΡΚΙΝΟΣ
Τη χρονιά εκείνη Κινέζοι και Γιαπωνέζοι αστρονόμοι θα το παρατηρήσουν σαν ένα νέο άστρο, τόσο λαμπρό ώστε να διακρίνεται με γυμνό μάτι και την ημέρα. Χρειάστηκε όμως να περιμένουμε τους αστρονόμους του 20ου αιώνα για να λύσουμε το μυστήριο αυτού του άστρου και να ανακαλύψουμε τη θέση που είχε κάποτε στον ουρανό. Το νεφέλωμα Καρκίνος στον αστερισμό του Ταύρου είναι όλα όσα απέμειναν από τον πεθαμένο εκείνο Ήλιο, κι όταν κοιτάζουμε τις σύγχρονες φωτογραφίες του πορτρέτου του, βλέπουμε τα αέρια και τη σκόνη που διασκορπίστηκαν μετά την αρχική εκείνη έκρηξη, η οποία φάνηκε στη Γη πριν από περίπου 1.000 χρόνια. Για σκεφτείτε: οι Κινέζοι και οι Γιαπωνέζοι αστρονόμοι είδαν την έκρηξη το 1054 μ.Χ., αλλά επειδή το νεφέλωμα Καρκίνος απέχει 6.000 έτη φωτός από μας, η πραγματική έκρηξη του άστρου συνέβη πριν από 7.000 χρόνια.

Το σμήνος των Πλειάδων με το νεφέλωμά του, το νεφέλωμα της Βόρειας Αμερικής στον Κύκνο, η Δαντέλα που πλέει στους ουρανούς, η Ροζέτα, η Λιμνοθάλασσα και ο Καρκίνος, όλα αυτά αποτελούν μερικούς μόνο σταθμούς στο ταξίδι μας στο εσωτερικό του Γαλαξία. Πριν όμως σταματήσουμε το ταξίδι μας αυτό στα σκοτεινά βάθη του χώρου και του χρόνου, θα κάνουμε μια τελευταία στάση σ’ ένα άλλα σμήνος πολύ διαφορετικό από εκείνο των Πλειάδων. Πρόκειται για το σφαιρωτό σμήνος του Ηρακλή.

ΤΟ ΣΜΗΝΟΣ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ
Ένα τηλεσκόπιο μπορεί άνετα να μας δείξει αμέσως τη διαφορά ενός σφαιρωτού σμήνους από το ανοικτό σμήνος των Πλειάδων που περιέχει μερικές εκατοντάδες νέα και υπέρθερμα άστρα. Αντίθετα, το σφαιρωτό σμήνος του Ηρακλή αποτελείται από εκατοντάδες χιλιάδες γερασμένα και κρύα άστρα συγκεντρωμένα σ’ ένα χώρο διαμέτρου 100 ετών φωτός. Το σμήνος αυτό ανακαλύφθηκε το 1714 από τον Έντμουντ Χάλεϊ και απέχει 22.500 έτη φωτός από τη Γη.

Το 1974 το σμήνος αυτό αποτέλεσε το στόχο ενός ραδιομηνύματος που εξέπεμψε το ραδιοτηλεσκόπιο Αρεσίμπο, στο Πουέρτο Ρίκο, που περιγράφει τη ζωή μας στη Γη με σύμβολα που πιστεύουμε ότι κάποιος πιθανός εξωγήινος πολιτισμός, σε κάποιον από τους πιθανούς πλανήτες των άστρων του σμήνους, ίσως μπορέσει να το αποκωδικοποιήσει. Το μήνυμα που στείλαμε θα φτάσει στο σφαιρωτό αυτό σμήνος το έτος 24500 μ.Χ. και αν υπάρχει πράγματι κάποιος πολιτισμός που θα το λάβει, τότε η απάντησή του θα φτάσει πίσω στη Γη το έτος 47000 μ.Χ. Έως τότε το είδος ζωής που περιγράφουμε στο μήνυμά μας ότι κατοικεί πάνω στον πλανήτη Γη θα έχει αλλάξει ριζικά και θα έχει πολύ λίγες ομοιότητες με τη φύση των προσώπων και των πραγμάτων όπως τα βλέπουμε σήμερα γύρω μας. Από την άλλη όμως πλευρά, σκεφτείτε κι αυτό: πόση άραγε είναι η ομοιότητα που έχουμε εμείς με τους ανθρώπους που κατοικούσαν στον πλανήτη μας το έτος 20500 π.Χ., όταν το φως που αντικρίζουμε απόψε από το σφαιρωτό σμήνος του Ηρακλή ξεκίνησε το ταξίδι του προς τη Γη;

Η ΣΕΛΗΝΗ
Θυμάστε που ξεκινήσαμε τη σημερινή μας περιήγηση με το παραμύθι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, «Όσα είδε η Σελήνη»; Ας γυρίσουμε λοιπόν και πάλι σ’ αυτήν. Καθώς ο χλομός δίσκος της κοιτάζει τον πλανήτη μας, βλέπει τους ανθρώπους της Γης όπως ήμασταν στο παρελθόν, έστω κι αν αυτό το παρελθόν είναι μόλις ένα δευτερόλεπτο νωρίτερα από τώρα. Σκεφτείτε όμως και τούτο: ποτέ μας δεν έχουμε δει, ούτε πρόκειται να δούμε ποτέ, έστω ένα άστρο όπως είναι στο παρόν, τη στιγμή δηλαδή που το κοιτάμε. Με τον ίδιο τρόπο που τα φυτά και τα ζώα των παλαιότερων εποχών αφήνουν πίσω τους τα απολιθώματά τους σαν μηνύματα για τους επιστήμονες του μέλλοντος, έτσι και τα αστρικά φώτα από το Σύμπαν ταξιδεύουν επί χιλιάδες, εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια ακόμα χρόνια για να σχηματίσουν τα δικά τους απολιθώματα πάνω στις φωτογραφικές πλάκες των τηλεσκοπίων μας.

του Διονύση Π. Σιμόπουλου

διευθυντή Ευγενιδείου Πλανηταρίου

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ο αστέρας «Εγγύτατος» (Proxima), με φαινόμενο μέγεθος 11,09, είναι ο πλησιέστερος στη Γη αστέρας (απόσταση 4,22 έτη φωτός) μετά τον Ήλιο. Ανήκει στο τριπλό αστρικό σύστημα του Άλφα Κενταύρου.