Το δράμα του Γολγοθά, η σταύρωση του Ιησού Χριστού, ήταν μεν μια από τις πολλές σταυρώσεις της εποχής Του, ήταν όμως αυτή που είχε μοναδική σημασία για την ανθρώπινη Ιστορία σε νόημα και συνέπειες. Η εκούσια θυσία Του στο σταυρό πρόσφερε τη σωτηρία στον αμαρτωλό άνθρωπο και άνοιξε το δρόμο προς τον Πατέρα.
Αν και έχουν περάσει από το γεγονός της θυσίας Του τόσοι αιώνες, δεν έχει ακόμα εξαντληθεί το ενδιαφέρον των Χριστιανών για την εξακρίβωση των λεπτομερειών της σταύρωσης του Χριστού. Το ενδιαφέρον αυτό δεν βρίσκει επαρκή και πλήρη ικανοποίηση στη λακωνική συντομία των Ευαγγελίων. Οι πληροφορίες τους για τη σταύρωση Του Ιησού και των ληστών που σταυρώθηκαν μαζί Του είναι λιγοστές, πιθανώς επειδή η διαδικασία αυτή ήταν γνωστή στους συγχρόνους τους, προς τους οποίους και απευθύνονταν τα Ευαγγέλια. Η λακωνικότητα των πληροφοριών αφήνει πάρα πολλά κενά και δεν προσφέρει σαφή και πλήρη εικόνα της σταύρωσης. Για παράδειγμα, μόνον η αφήγηση του Ιωάννη γι’ αυτά που ειπώθηκαν μεταξύ του αναστημένου Ιησού και του Θωμά που δυσπιστούσε, η οποία αναφέρει για τον «τύπο των ήλων», μας δίνει την πληροφορία της «καθήλωσης», της σταύρωσης δηλαδή με το κάρφωμα των χεριών και των ποδιών Του, αν και μερικοί αμφισβητούν την καθήλωση των ποδιών. Με τον ίδιο τρόπο και η πράξη του βουλευτή από την Αριμαθαία αποκτά την έννοια της «αποκαθήλωσης».
Η προ-ρωμαϊκή προέλευση και εξέλιξη του σταυρού και της σταύρωσης
1) Οι αρχαίοι Έλληνες, από τον Όμηρο και πέρα, ονόμαζαν σταυρούς τους ξύλινους πασσάλους, τους οποίους έμπηγαν στο έδαφος και χρησίμευαν για περίφραξη (σταύρωση, σταύρωμα) διαφόρων χώρων (οικιών, αυλών, στρατοπέδων, κτημάτων, κήπων, στάβλων ή ναυστάθμων). Οι Έλληνες δεν είχαν όρο που να αποδίδει τον σύνθετο δίξυλο σταυρό. Η πήξη των πασσάλων αυτών κι η περιχαράκωση αποδιδόταν με το ρήμα «σταυρόω», η περίφραξη λεγόταν «σταύρωση» και το περίφραγμα «σταύρωμα». Οι σταυροί ή πάσσαλοι, με την παραπάνω έννοια, ήταν κλαδιά και κορμοί δένδρων. Οι έννοιες «σταυρός» και «δένδρο» ήταν συγγενείς κι αλληλοεξαρτώμενες, πριν ακόμα συνδεθούν με την ποινική τιμωρία. Κατά μια άποψη η λέξη «σταυρός» προέρχεται από τη ρίζα «σταF» του ρήματος «ίστημι». Αντίστοιχη είναι στην ινδική σανσκριτική η ρίζα stav- στη λέξη stavaras (σταθερός) και στο γλωσσικό ιδίωμα Zend των Ιρανών στη λέξη stavra (σταθερός, άτεγκτος, αυστηρός, δυνατός). Επίσης στις λατινικές λέξεις stiva και instauro και στη γοτθική sturjan (ιστάναι, μεταφορικά: διαβεβαιώνω).
Σχεδόν ταυτόσημες έγιναν οι έννοιες σταυρός - δένδρο, όταν η ανθρωπότητα, από την πρώιμη κιόλας ιστορία της, χρησιμοποίησε το δένδρο για κάποιου είδους μαρτύριο, του οποίου ο σκοπός ήταν να συνδυάζει όσο το δυνατόν σφοδρότερους πόνους με τον όσο το δυνατόν μεγαλύτερο εξευτελισμό. Το μαρτύριο αυτό ήταν η ανάρτηση προς βαθμιαία θανάτωση. Το πιο πρόχειρο μέσο γι’ αυτό ήταν το δένδρο, ο αρχαίος σταυρός. Σταύρωση από τότε ονομάστηκε η ανάρτηση πάνω σε κορμό δένδρου προς βαθμιαία θανάτωση. Έτσι, ο κορμός του δένδρου είναι το πιο αρχαίο σχήμα του σταυρού σαν θανατικού οργάνου, η σύνδεση δε σταυρού και δένδρου μεταφυτεύθηκε στην ποινική πρακτική των λαών.
Όπου δεν υπήρχαν δένδρα, στερέωναν στο έδαφος ξύλα υψηλά, όμοια με κορμούς δένδρων, και τέτοιοι «σταυροί» (μονόξυλα ικριώματα) εξυπηρετούσαν πιο πρόχειρες λύσεις και η σταύρωση πάνω σ’ αυτούς (η δια αναρτήσεως θανάτωση) γινόταν σε ομαδικές σταυρώσεις, γιατί ήταν πιο απλή διαδικασία κι απαιτούσε λιγότερο χρόνο. Τέτοιου είδους σταυροί χρησιμοποιούνταν όπου δεν υπήρχαν δενδρόφυτες εκτάσεις, ακόμα και σε εποχές που το σχήμα του σταυρού είχε εξελιχτεί.
Έτσι, ο Δαρείος μετά την κατάκτηση της Βαβυλώνας «ανασκολόπισε (κάρφωσε, παλούκωσε, σταύρωσε) τρεις χιλιάδες άνδρες, τους κορυφαίους από τους Βαβυλωνίους»[1] (Ηρόδοτος, Γ,159). Ο Αλέξανδρος ο Ιαννέας ή Ιανναίος, βασιλιάς και αρχιερέας των Ιουδαίων (103-76 π.Χ.), μετά την κατάκτηση της Βεθόμης, «ανασταυρώσαι πρόσταξε αυτών ως οκτακόσιους» (Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία 13,14,2). Ο Γκουιντίλιους Βάρους, ανθύπατος της Συρίας, «ανεσταύρωσε περί δισχιλίους» (Ιώσηπος, Ιουδαϊκοί Πόλεμοι 2,5,2). Ο Τίτος για πολλούς μήνες πάνω από 500 αιχμαλώτους καθημερινά, έξω από την Ιερουσαλήμ, «μαστιγούμενοι δε και προβασανιζόμενοι του θανάτου πάσαν αικίαν, ανεσταυρούντο του τείχους αντίκρυ» (Ιώσηπος, Ιουδαϊκοί Πόλεμοι 5,11,1).
Για το σχήμα του σταυρού, σαν αυτό που εμείς σήμερα εννοούμε με τη λέξη αυτή, αποτελούμενο από δυο ξύλα συναρμοσμένα, οι αρχαίοι δεν είχαν ξεχωριστή λέξη. Η ετυμολογία της λέξης crux είναι άγνωστη. Οι Ρωμαίοι μεταχειρίζονται τη λέξη palus, που είναι ταυτόσημη με τη λέξη crux.
2) Στους Αιγύπτιους η σταύρωση με την έννοια της ανάρτησης πάνω σε κάθετα μπηγμένο στο έδαφος ξύλου, ήταν γνωστή ήδη από τα μέσα του 17ου π.Χ. αιώνα. Επιβαλλόταν σαν ποινή σε πρόσωπα που ήταν κάτω από κυρίους και αυθέντες. Αυτό συνάγεται από τη Γένεση 40:18-19, όπου ερμηνεύοντας ο Ιωσήφ στη φυλακή το όνειρο του αρχισιτοποιού του Φαραώ είπε: «Εντός τριών ημερών ο Φαραώ θα σε καλέσει και θα σε κρεμάσει σε δένδρο, τα δε πτηνά θα φάνε τη σάρκα σου από πάνω σου».[2]
Οι Ισραηλίτες στην Αίγυπτο γνώριζαν τη σταύρωση σαν θανάτωση πάνω σε κάθετο ξύλο, όταν βρίσκονταν στη Γεσέν κάτω από την ισχυρή προστασία του Ιωσήφ. Δεν την συμπεριέλαβαν όμως στις θανατικές ποινές και περιορίστηκαν στην ανάρτηση επί ξύλου των νεκρών σωμάτων αυτών που είχαν ήδη θανατωθεί με άλλον τρόπο, χάριν ονειδισμού.
3) Στους Πέρσες συναντάμε τη σταύρωση και σαν μεταθανάτια ανάρτηση πάνω σε ξύλο για παραδειγματισμό και σαν τρόπο θανάτωσης. Κατά τον Ηρόδοτο (Ζ,238), ο Ξέρξης, μετά τη μάχη στις Θερμοπύλες (480 π.Χ.), «διήλθε δια μέσου των νεκρών και την κεφαλή του Λεωνίδα, μόλις άκουσε ότι ήταν αρχηγός και βασιλιάς των Λακεδαιμονίων, διέταξε, αφού την κόψουν, να την κρεμάσουν σ’ ένα πάσσαλο (ανασταυρώσαι)».[3]
Είναι γνωστό το περιστατικό με πρωταγωνιστή τον Ιουδαίο αυλικό Μαρδοχαίο, ο οποίος το 484 π.Χ. αποκάλυψε συνωμοσία κατά της ζωής του Ξέρξη. Μετά από δέκα χρόνια, ο Αμάν, ύπατος αξιωματούχος της αυλής, ετοίμαζε την εξόντωση του Μαρδοχαίου κι όλων των Ιουδαίων του Βασιλείου. Η Εσθήρ άσκησε όλη την επιρροή της στον βασιλιά να αλλάξει γνώμη. Πράγματι αυτό έγινε, όταν ο Ξέρξης ξαναθυμήθηκε την προ δεκαετίας πολύτιμη υπέρ της ζωής του υπηρεσία που του είχε προσφέρει ο Μαρδοχαίος. «Είπε δε Βουγαθάν (εβραϊκό κείμενο: Αρβωνά), ένας από τους ευνούχους, προς τον βασιλέα: Ιδού και ξύλο, πενήντα πήχεις ύψος, ετοίμασε Αμάν για τον Μαρδοχαίο, ο οποίος μίλησε για το καλό του βασιλιά, και στέκεται στο σπίτι του Αμάν. Είπε δε ο βασιλιάς: Κρεμάστε τον (σταυρωθήτω) πάνω σ’ αυτό. Και κρέμασαν τον Αμάν πάνω στο ξύλο» (Εσθήρ 7:9-10).
Η εποχή αυτή της Περσικής ακμής είναι για την ιστορία της σταύρωσης μεταβατική εποχή στην περιοχή της Ανατολής. Αρχίζει να εφαρμόζεται σαν θανατική ποινή βαρύτατης μορφής και όχι απλά σαν επίταση του ονειδισμού κάποιου, που είχε προηγουμένως θανατωθεί με άλλο τρόπο. Έτσι αποκρυσταλλώθηκε η σημασία του όρου «σταύρωση», που σήμαινε πλέον τη θανάτωση με την ανάρτηση κάποιου σε μονόξυλο σταυρό (ικρίωμα).
Στους Έλληνες και στους Ρωμαίους σταύρωση ονομαζόταν και ο ανασκολοπισμός. «Σκόλοψ» ήταν το θανατικό ξύλο, λεπτότατο και αιχμηρό στην πάνω του άκρη για να εισχωρεί ευκολότερα με τα χτυπήματα του πέλεκυ στα σπλάγχνα του ανασκολοπιζόμενου και να τον διαπερνά σουβλίζοντάς τον. Στη συνέχεια ο «σκόλοψ» στερεωνόταν στο έδαφος. Από τη διάτρηση αυτή μπορεί κάποιος να φανταστεί τη φλόγωση των σπλάγχνων και τη δριμύτητα των πόνων. Το μόνο ελαφρυντικό αυτού του μαρτυρίου ήταν ότι ο θάνατος ερχόταν ταχύτερα από τη συνήθη σταύρωση.
Και αυτοί που σταυρώνονταν και αυτοί που ανασκολοπίζονταν, εφόσον έμεναν εκτεθειμένοι πάνω στο ξύλο, γίνονταν βορά των γυπών και των αρπακτικών ορνέων.
4) Οι Έλληνες γνώρισαν τη σταύρωση και με την αρχαία μορφή θανάτωσης με την ανάρτηση πάνω σε μονόξυλο, και με τη μορφή του ανασκολοπισμού, ήδη από τον 6ο π.Χ. αιώνα στη Μ. Ασία από τους ανατολικούς λαούς.
Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, ο βασιλιάς Κρέων απειλεί αυτούς που φρουρούσαν το πτώμα του Πολυνείκη: «Δεν θα είναι αρκετός μόνος ο Άδης για σας, αλλά θα σας κρεμάσω πρώτα ζωντανούς ώσπου να μου φανερώσετε ποιος έκανε αυτή την αισχρή πράξη» (Αντιγόνη, 308-309).
Ο σταυρός και η σταύρωση στους Ρωμαίους
Στο ρωμαϊκό κράτος η ιστορία της σταύρωσης παρουσιάζει άφθονες περιπτώσεις, γιατί για την ποινική αυτή πράξη έχουμε πάρα πολλές μαρτυρίες και γιατί το Ρωμαϊκό Δίκαιο, που αποτέλεσε την πηγή και τη βάση όλων των μετέπειτα Δικαίων, ερευνήθηκε κι ερευνάται ακόμα και σήμερα περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο Δίκαιο.
Οι Ρωμαίοι διέκριναν τα εγκλήματα: α) σε criminal capitalia, τα οποία τιμωρούνταν με κάποια poena capitalis, δηλαδή με κάποια ποινή που στερούσε τον κατάδικο και από την προσωπική του κατάσταση (status) και τη ζωή του, εξαφανίζοντας και την ηθική του υπόσταση και τη φυσική του ύπαρξη, και β) σε delicta publica, τα οποία διώκονταν από τη δημόσια κατηγορία (accusatio publica), σαν εγκλήματα που πρόσβαλλαν την κοινή ασφάλεια.
Στην Καινή Διαθήκη περιέχονται αρκετές πληροφορίες για τη προφυλάκιση των κατηγορουμένων και τον τρόπο διαβίωσης στις φυλακές. Όσοι συλλαμβάνονταν προφυλακίζονταν μέχρι την εκδίκαση της υπόθεσή τους (Πράξεις 12:4). Μπορούσαν μάλιστα να εκμισθώνουν δικό τους διαμέρισμα, όπου εξέτιαν την προφυλάκισή τους (Πράξεις 28:16), και να δέχονται επισκέψεις, κατά τις οποίες συνομιλούσαν ελεύθερα (Πράξεις 28:30-31) και μέσω των οποίων επικοινωνούσαν με τον έξω κόσμο (Ματθαίος 11:2-4, Πράξεις 24:23, Φιλιππισίους 1:12). Από τον Ιησού Χριστό επιβάλλονταν τέτοιες επισκέψεις σε όσους βρίσκονταν στις φυλακές, σαν εκδήλωση φιλαλληλίας και χριστιανικής αγάπης (Ματθαίος 25:36). Οι κρατούμενοι μπορούσαν να ψάλλουν στα κελιά τους (Πράξεις 16:25). Επίσημους κρατουμένους, των οποίων η απόδραση θα είχε συνέπειες, τους έδεναν με αλυσίδες (Πράξεις 28:20, Εφεσίους 6:20, Φιλήμονας 9, Κολοσσαείς 4:3,18), στις οποίες δένονταν μαζί του και οι φρουροί εναλλάξ (Πράξεις 12:6), άλλοι δε φρουροί φρουρούσαν τις πόρτες εσωτερικά κι εξωτερικά (Πράξεις 12:10). Αν υπήρχε ανάγκη, έπαιρναν ακόμα πιο αυστηρά μέτρα φρούρησης (Πράξεις 12:4, 16:24).
Οι πριν από τη σταύρωση θανατικές ποινές ήταν:
1) Η κρήμνιση από την Ταρπηία πέτρα. Πριν την περίοδο της Δημοκρατίας (510 π.Χ.), η θανατική ποινή εκτελείτο με την κατακρήμνιση του κατάδικου από υψηλό βράχο, στη Ρώμη από την Ταρπηία πέτρα.
2) Η furca (φούρκα). Η στήριγξ, στην ελληνική γλώσσα, ήταν τριγωνική σύνθεση τριών ξύλων, βρισκόταν συνήθως στα αγροκτήματα και χρησίμευε για τη στήριξη του άξονα των τροχοφόρων, όταν δεν ήταν ζεμένα στα ζώα. Το απλό και αθώο αυτό αγροτικό αντικείμενο, λόγω του ότι ήταν πρόχειρο και άφθονο στην ύπαιθρο, χρησίμευε σαν μέσο τιμωρίας των δούλων, που όμως στην αρχή δεν έφτανε μέχρι τη θανάτωση. Δεν ήταν θανατική, αλλά μόνο διαπομπευτική, χλευαστική, ατιμωτική ή απλώς πειθαρχική ποινή που εφαρμοζόταν στους δούλους. Τους ξεγύμνωναν, πάνω στον τράχηλό τους τοποθετούσαν την πάνω γωνία της furca, στους δυο πλάγιους δοκούς έδενε με σχοινί ο ραβδούχος (lictor) τα μπράτσα του δούλου, έτσι ώστε η υποτείνουσα του τριγώνου να είναι προς τα εμπρός. Έτσι το θύμα, σκύβοντας από το βάρος της, διαπομπευόταν εκτεθειμένος σε γέλια και χλευασμούς, «καλείτο δε furcifer» (Πλούταρχος, Γάιος Μάρκιος Κοριολανός, 24). Αυτή η τιμωρία θεωρείτο πολύ εξευτελιστική, επειδή στερούσε από αυτόν που τιμωρείτο κάθε τιμή και εμπιστοσύνη.
Αργότερα, για να αυξηθεί η ατίμωση, η ad furcam damnatio συνδυάστηκε με ραβδισμούς (virgis verberatio), οι οποίοι, σε ηλικία πέρα από την εφηβική, θεωρούνταν πολύ προσβλητικοί και ατιμωτικοί. Για ακόμα μεγαλύτερη αύξηση της ατίμωσης συνδυάστηκε με μαστίγωση (verberatio, flagellatio), η οποία, όταν οι δούλοι είχαν υποπέσει σε θανάσιμο έγκλημα, συνεχιζόταν μέχρι θανάτωσης.3) Το patibulum (πατίμπουλουμ). Όσο πρόχειρη ήταν η furca στην ύπαιθρο, τόσο πρόχειρο ήταν στις πόλεις το patibulum. Η λέξη προέρχεται από το ρήμα patere (είναι ανοικτό) και δηλώνει κατά αντίφραση (a non patendo, είναι στο μη ανοικτό), το κλείστρο, αυτό που στην ύπαιθρο χρησιμοποιείται με την ονομασία μάνταλο, το επίμηκες ξύλο με το οποίο οι αρχαίοι Ρωμαίοι και μερικοί από τους ανατολικούς λαούς ασφάλιζαν εσωτερικά τις πόρτες σε όλο το μήκος τους. Αυτό ή παρόμοιο ξύλο τοποθετούσαν στη ράχη του θύματος και τα τεντωμένα μπράτσα του έδεναν στα άκρα από τη μια και την άλλη μεριά. Το θύμα κάτω από το βάρος του patibulum κι ενώ μαστιγωνόταν, περιφερόταν δια μέσου του όχλου, εκτεθειμένο στη χλεύη, την περιφρόνηση και τον εξευτελισμό. Συνήθως το θύμα υπέκυπτε σύντομα στον βασανισμό αυτόν.
[1] Μετάφραση από το αρχαίο κείμενο, από τον Κ. Αραπόπουλο.
[2] Μετάφραση από το εβραϊκό κείμενο, από τον Αθ. Χαστούπη.
[3] Μετάφραση από το αρχαίο κείμενο, από τον Κ. Αραπόπουλο.
27 Σεπ 2008
26 Σεπ 2008
Άλμπρεχτ Ντύρερ
Ο άνθρωπος των ΜΜΕ την εποχή της Μεταρρύθμισης
Ο 16ος αιώνας στην Ευρώπη χαρακτηρίζεται από τη Μεταρρύθμιση στη θεολογία και στη δογματική αναζήτηση. Αλλά η εποχή αυτή ήταν επίσης κι ένα σημείο καμπής στην ιστορία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Λόγω της ανακάλυψης της τυπογραφίας έγινε δυνατή η γρήγορη και μαζική κυκλοφορία των ιδεών. Η τυπογραφία χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την εκτύπωση κειμένων. Σύντομα όμως διαπιστώθηκε ότι και οι εικόνες μπορούσαν να τυπωθούν, και οι τυπωμένες εικόνες ασκούσανε μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση των συνειδήσεων. Αυτός που βοήθησε στη διάδοση και μαζική κυκλοφορία εικόνων μέσω του Τύπου ήταν ο Άλμπρεχτ Ντύρερ, ένας Γερμανός σύγχρονος του Μαρτίνου Λούθηρου κι ένθερμος οπαδός του.
Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ, ο νεότερος, γεννήθηκε το 1471. Ήταν το τρίτο από τα 18 παιδιά της οικογένειας και ο μεγαλύτερος γιος. Ο πατέρας του, που λεγόταν επίσης Άλμπρεχτ, ήταν χρυσοχόος στη Νυρεμβέργη της Γερμανίας. Δούλεψε σκληρά για να ζήσει τη μεγάλη του οικογένεια, αλλά αντιμετώπισε πολλές δοκιμασίες και δυσκολίες. Μόνο τρία από τα 18 παιδιά του έφτασαν μέχρι την ενηλικίωση. Ήταν τίμιο άτομο κι έγινε ο επίσημος εκτιμητής της καθαρότητας και της αξίας των πολύτιμων μετάλλων στη Νυρεμβέργη. Ο Άλμπρεχτ έγραψε: «Ο πατέρας μου κέρδισε τον έπαινο όλων όσων τον γνώριζαν, γιατί έζησε μια έντιμη χριστιανική ζωή, ήταν ταπεινός, ήρεμος, ειρηνικός προς όλους και πολύ ευγνώμων προς το Θεό. Ήταν επίσης λακωνικός και θεοσεβής άνθρωπος. Αυτός ο άνθρωπος, ο αγαπημένος μου πατέρας, ήταν πολύ προσεκτικός στην ανατροφή των παιδιών του και αγωνίστηκε να τα οδηγήσει στον άγιο Θεό».
Ο νεαρός Άλμπρεχτ ήταν μαθητευόμενος στο κατάστημα του πατέρα του, αλλά η πραγματική του επιθυμία ήταν να γίνει καλλιτέχνης. Αναγνωρίζοντας τα ταλέντα του γιου του, ο πατέρας του τον έστειλε στα 15 του χρόνια για να μαθητεύσει στο εργαστήριο του ζωγράφου Μίκαελ Βόλγκεμουτ, στη Νυρεμβέργη. Εδώ ο Άλμπρεχτ έλαβε τις βασικές γνώσεις στη μίξη των χρωμάτων και των μελανιών, στην προετοιμασία των πινάκων ζωγραφικής και στη σύνθεση μεγάλης κλίμακας εργασιών. Έμαθε επίσης τη τέχνη της ξυλογραφίας. Ο Βόλγκεμουτ ήταν ο πρώτος Γερμανός ζωγράφος που σχεδίαζε ξυλογραφίες, για να διακοσμήσουν τα βιβλία που εκδίδονταν με τη νέα μέθοδο της τυπογραφίας. Ο νονός του Άλμπρεχτ, ο Άντον Κόμπεργκερ, ήταν τυπογράφος και έτσι ο Άλμπρεχτ εξοικειώθηκε από νωρίς με τη νέα τυπογραφική τεχνολογία.
Η εκπαίδευση ενός δημιουργικού καλλιτέχνη
Μόλις ολοκλήρωσε τη μαθητεία του, ο Άλμπρεχτ πέρασε δυο χρόνια ταξιδεύοντας σαν καλλιτέχνης σε όλη τη Γερμανία και ήρθε σε επαφή με άλλους διαπρεπείς συναδέλφους του. Στο Μάιντς, όπου ακριβώς 35 χρόνια πριν ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος είχε εφεύρει την τυπογραφία, ο Άλμπρεχτ γνωρίστηκε με τον Έρχαρντ Ρόυβιχ, τον πρώτο καλλιτέχνη που ήταν και εκδότης. Ο Ρόυβιχ είχε ταξιδέψει στους Αγίους Τόπους και είχε μια πλήρη σειρά σκίτσων που απεικόνιζαν την αρχιτεκτονική, τα κουστούμια, το τοπίο, τη χλωρίδα και την πανίδα των Αγίων Τόπων. Στην εργασία αυτή ο Άλμπρεχτ βρήκε μια διαφορετική καλλιτεχνική προσέγγιση της φύσης και συνειδητοποίησε τη μοναδική χρησιμότητα του εικονογραφημένου βιβλίου. Ο Ρόυβιχ, που είχε μείνει για μικρό χρονικό διάστημα στη Βενετία, είχε εντρυφήσει στις τεχνοτροπίες των Ιταλών καλλιτεχνών. Ο Άλμπρεχτ αντελήφθη ότι έπρεπε να μελετήσει τις σημαντικές τεχνικές των Ιταλών και σχεδίασε να ταξιδέψει στη Βενετία, αλλά ο πατέρας του τον κάλεσε πίσω για να παντρευτεί.
Ένας τακτοποιημένος γάμος
Το 1494 ο Ντύρερ παντρεύτηκε την Άγκνες Φρέυ, η οποία προικοδοτήθηκε με 200 φλορίνια. Ο πατέρας της νύφης, Χανς Φρέυ, ήταν βιοτέχνης, δούλευε τον ορείχαλκο και σφυρηλατούσε το χαλκό. Δεν υπήρχε πολύ ρομαντισμός μεταξύ της Άγκνες και του Άλμπρεχτ, αν και φαίνεται να είχαν αναπτύξει μια καλή σχέση. Δεν απέκτησαν παιδιά.
Αμέσως μετά το γάμο του, ο Άλμπρεχτ πήγε στη Βενετία για να πάρει μαθήματα από τους Ιταλούς καλλιτέχνες της Αναγέννησης. Για πρώτη φορά εξοικειώθηκε με την κλασσική τέχνη και άρχισε να μελετά τις θεωρίες της αναλογίας και της προοπτικής.
Ο Ντύρερ ενθαρρύνθηκε στις καλλιτεχνικές του μελέτες από δυο ηγέτες της Νυρεμβέργης, που ήταν πρόθυμοι να μεταφυτεύσουν τα ιταλικά ιδανικά της Αναγέννησης στη Γερμανία, τον Βίλιμπαλντ Πιρκχάιμερ και τον Κόνραντ Κέλτις. Και οι δυο ενδιαφέρθηκαν για τους αρχαίους κλασικούς και τη νέα επιστημονική έρευνα, έχοντας το όνειρο μιας γερμανικής πολιτιστικής Αναγέννησης. Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ θα αναλάμβανε την εκπλήρωση του ονείρου τους.
Ο καλλιτέχνης τραβά το δρόμο του
Όταν ο Ντύρερ επέστρεψε στη Νυρεμβέργη το 1495, άνοιξε κατάστημα κι άρχισε σταδιακά να δημιουργεί από το μηδέν ένα απόθεμα χαρακτικών και ξυλογραφιών για πώληση. Αν και ο Ντύρερ ήταν ένας καλλιτέχνης που θα μπορούσε να εργαστεί με ποικίλα μέσα, συνειδητοποίησε ότι οι ξυλογραφίες και τα χαρακτικά θα καταστούσαν την τέχνη προσιτή στο ευρύτερο κοινό. Μίσθωσε έναν πράκτορα που θα μπορούσε να πουλήσει ένα έντυπο υλικό του στις εκθέσεις και τις αγορές της Ευρώπης. Αντίθετα από πολλούς άλλους καλλιτέχνες, ο Ντύρερ δεν εξαρτήθηκε από προστάτες που απαιτούσαν συγκεκριμένες εργασίες, αλλά ήταν ελεύθερος να δημιουργήσει την τέχνη της επιλογής του και να την πουλήσει στο κοινό.
Διδάσκοντας θεολογία μέσω της τέχνης
Η πρώτη σημαντική εργασία του Ντύρερ ήταν «Η Αποκάλυψη», μια σειρά μεγάλων τυπωμένων εικόνων εμπνευσμένων από το βιβλίο της Αποκάλυψης με το κείμενο στην πίσω πλευρά. Για να το πετύχει αυτό, χρησιμοποίησε μεγάλα μπλοκ σκληρού ξύλου που τα έκοψε σε μέγεθος σελίδας, πολλές φορές μεγαλύτερα από τα μπλοκ που χρησιμοποιούσαν μέχρι τότε. Οι μεγάλες του απεικονίσεις ήταν λεπτομερείς και γεμάτες από δυναμισμό και ενέργεια. Το έργο του «Οι τέσσερις ιππείς της Αποκάλυψης» δεν έχει ξεπεραστεί μέχρι σήμερα. Τη σειρά της Αποκάλυψης ακολούθησαν οι σειρές ξυλογραφιών: «Η ζωή της Μαρίας», «Το μεγάλο Πάθος του Χριστού» και το «Μικρό Πάθος». Οι απεικονίσεις αυτές σχεδιάστηκαν για να χρησιμοποιηθούν από τους δασκάλους και τον κλήρο, αλλά πέρα από την εκπαιδευτική λειτουργία τους, θα μπορούσαν επίσης να είναι σημαντικά εργαλεία για τους χριστιανούς λαϊκούς.
Οι σειρά ξυλογραφιών «Το μεγάλο Πάθος» πήρε το όνομά της εξαιτίας του μεγέθους των ξυλογραφιών (39Χ28 cm). Ολόκληρος ο κύκλος των ξυλογραφιών αποτελείται από 12 κομμάτια. Εμφανίστηκαν για πρώτη φορά κατά την κυκλοφορία τους το 1511. Στην πρώτη σελίδα υπήρχε ο τίτλος κι ένα ποίημα του Βενεδικτίνου θεολόγου και φίλου τού Βίλιμπαλντ Πιρκχάιμερ, Βενέδικτου Χελιδόνιους, που πέθανε το 1521. Οι πρώτες επτά ξυλογραφίες δημιουργήθηκαν μεταξύ 1497 και 1500. Η πλήρης έκδοση σε μορφή βιβλίο κυκλοφόρησε το 1511. Οι εικόνες διακρίνονται για τις δυνατές συγκινήσεις, το νατουραλισμό τους και την ανθρώπινη προσέγγιση του θέματος, αποστασιοποιούμενος από τις πρόσφατες γοτθικής τεχνοτροπίας απεικονίσεις του Θείου Πάθους. Ο Ντύρερ θεώρησε το Θείον Πάθος ως το πλέον σημαντικό και άξιου σεβασμού θέμα που πρέπει να αναπαρασταθεί στην εικονογραφική τέχνη. Το απεικόνισε σε πέντε διαφορετικές επανεκδόσεις. Μια έκτη έκδοση παρέμεινε ατελής λόγω του θανάτου του.
Ο Ντύρερ θεωρούσε ότι η Τέχνη έχει τις ρίζες της στη φύση και οι εργασίες του έδωσαν μεγάλη προσοχή στο ρεαλισμό και στην αναπαράσταση των λεπτομερειών. Αναγνώριζε ότι το καλλιτεχνικό του ταλέντο ήταν δώρο από τον Θεό, και έθεσε στον εαυτό του ψηλά το όριο της καλλιτεχνικής του απόδοσης, έτσι ώστε η εργασία του να μπορεί να δοξάζει τον Δημιουργό του. Ο Ντύρερ έκανε πολλές προσωπογραφίες διάσημων ανδρών της εποχής του, καθώς και του ανθρωπιστή Έρασμου και του Αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού Α'.
Μια από τις πρώιμες προσωπογραφίες ήταν κι αυτή του Φρειδερίκου του Σοφού, εκλέκτορα της Σαξονίας. Ο Φρειδερίκος είχε ιδρύσει το Πανεπιστήμιο της Βιτεμβέργης, για να ενθαρρύνει τη χριστιανική κλασική εκπαίδευση. Ο Μαρτίνος Λούθηρος έγινε καθηγητής της Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο αυτό και άσκησε μεγάλη επίδραση στον Άλμπρεχτ Ντύρερ. Ο ίδιος και αρκετοί από τους φίλους του, στο Συμβούλιο της πόλης της Νυρεμβέργης, είχαν αρχίσει να παρακολουθούν τη Θεία Λειτουργία στην Αυγουστινιανική Εκκλησία. Αρκετές φορές ο Γιόχαν φον Στάουπιτς, γενικός Βικάριος της γερμανικής κοινότητας των Αυγουστινιανών και μέντορας του Λούθηρου, έδωσε σειρά κηρυγμάτων στην Εκκλησία αυτή. Ο Ντύρερ και οι σύντροφοί του συγκινήθηκαν βαθιά, δεδομένου ότι τόσο ο Λούθηρος, όσο και ο Στάουπιτς έδιναν έμφαση στο ότι το αίμα του Χριστού ήταν το μόνο μέσο συγχώρησης από την αμαρτία.
Όταν ο Ντύρερ επέστρεψε στη Νυρεμβέργη, αφιέρωσε σχεδόν όλη την εργασία του σε Βιβλικά θέματα. Το 1525 η Νυρεμβέργη έγινε προπύργιο των Προτεσταντών. Το επόμενο έτος ο Ντύρερ έκανε δώρο στο Συμβούλιο της πόλης της Νυρεμβέργης το έργο: «Οι τέσσερις Άγιοι Άνδρες», ο Ιωάννης, ο Πέτρος, ο Μάρκος και ο Παύλος. Κάτω από το ζωγραφικό αυτό έργο έγραψε: «Όλοι οι κοσμικοί κυβερνήτες, σε αυτούς τους επικίνδυνους καιρούς, πρέπει να δώσουν μεγάλη προσοχή, ώστε να μην παρερμηνεύεται ο Λόγος του Θεού. Τίποτε δεν μπορεί να προστεθεί στο Λόγο Του, αλλά και τίποτε δεν μπορεί να αφαιρεθεί. Ακούστε συνεπώς αυτά τα τέσσερα έξοχα άτομα: τον Πέτρο, τον Ιωάννη, τον Παύλο και τον Μάρκο και την προειδοποίησή τους».
Ο Ντύρερ και ο Λούθηρος
Όταν ο Φρειδερίκος ο Σοφός έστειλε το 1520 στον Ντύρερ ένα από τα βιβλία του Λούθηρου, ο Ντύρερ έγραψε στον Γραμματέα του Εκλέκτορα: «Παρακαλώ την Εντιμότητά σας να μεταβιβάσει την ταπεινή ευγνωμοσύνη μου στην Αυτού Εξοχότητα τον Εκλέκτορα και τον ικετεύω ταπεινά να προστατεύσει τον αξιέπαινο δόκτορα Μαρτίνο Λούθηρο, χάριν της χριστιανικής αλήθειας. Όλα τα πλούτη και η δύναμη αυτού του κόσμου με τα χρόνια περνούν και φεύγουν μακριά. Μόνο η Αλήθεια είναι αιώνια. Αν ο Θεός με βοηθήσει να έρθω και να συναντήσω τον δόκτορα Μαρτίνο Λούθηρο, θα ζωγραφίσω προσεκτικά το πορτρέτο του και θα το χαράξω σε χαλκό, για να είναι μόνιμη η ενθύμηση αυτού του χριστιανού ανδρός, που με έχει βοηθήσει να ξεπεράσω μεγάλη θλίψη. Ικετεύω την Εντιμότητά σας να μου στείλει σαν πληρωμή μου οποιοδήποτε νέο πόνημα που ο δόκτορας Μαρτίνος Λούθηρος θα γράψει στα γερμανικά».
Ο γείτονας του Ντύρερ στη Νυρεμβέργη, Λάζαρος Σπένγκλερ, ήταν ο Γραμματέας του Συμβουλίου της Νυρεμβέργης κι έγινε ιδρυτικό μέλος της Μεταρρύθμισης στην πόλη. Και ο Σπένγκλερ και ο κοινός τους φίλος, Πιρκχάιμερ, κατηγορήθηκαν σαν αιρετικοί το 1520, εξαιτίας του παπικού διατάγματος που απαιτούσε τον αφορισμό του Λουθήρου. Κατά τη διάρκεια ενός μακρού επιχειρηματικού ταξιδιού του στις Κάτω Χώρες (1520-1521), ο Ντύρερ αγόρασε αρκετές από τις εργασίες του Λούθηρου και συνέχισε να θαυμάζει τις διδασκαλίες του. Όταν άκουσε για την απαγωγή του Λούθηρου μετά την παράστασή του στη Δίαιτα της Βορμς, μη γνωρίζοντας αν ήταν νεκρός ή ζωντανός, πρόφερε μια προσευχή προς το Θεό: «Εάν έχουμε χάσει αυτόν τον άντρα, ο οποίος έχει γράψει καθαρότερα και σαφέστερα από οποιονδήποτε άλλον εδώ και 140 χρόνια και στον οποίο Εσύ έχεις δώσει ένα τέτοιο πνεύμα ερμηνείας του Ευαγγελίου, εμείς προσευχόμαστε σε Σένα, Ουράνιε Πατέρα, ώστε Εσύ πάλι να δώσεις το Άγιο Πνεύμα σε άλλον... Ω Θεέ μας, εάν ο Λούθηρος είναι νεκρός, ποιος από δω και στο εξής θα μας παραδώσει το ιερό Ευαγγέλιο με τέτοια καθαρότητα και σαφήνεια;» Δεν γνώριζε ο Ντύρερ ότι ο Λούθηρος ήταν ζωντανός κι ότι οι φίλοι του τον είχαν κρύψει για να τον προστατέψουν και να μην συλληφθεί από τις παπικές κι αυτοκρατορικές δυνάμεις.
Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ πέθανε στη Νυρεμβέργη στις 6 Απριλίου του 1528. Όταν ο Λούθηρος έμαθε για το θάνατό του έγραψε: «Είναι φυσικό και σωστό να κλάψει κάποιος για ένα τόσο έξοχο άντρα... Πρέπει να έχουμε την πεποίθηση ότι βρισκόταν υπό την ευλογία του Χριστού, καλυμμένος από την πληρότητας της Σοφίας Του. Με το θάνατο ο Χριστός τον προστάτεψε από αυτούς τους ταραχώδεις καιρούς και ίσως από ένα ακόμα πιο ταραχώδες μέλλον, που βρίσκεται μπροστά μας. Κάποιος που ήταν άξιος να αντικρίζει μόνο την τελειότητα, αναγκαζόταν να βλέπει πράγματα χυδαιότατα. Είθε να αναπαυθεί εν ειρήνη. Αμήν».
Ο 16ος αιώνας στην Ευρώπη χαρακτηρίζεται από τη Μεταρρύθμιση στη θεολογία και στη δογματική αναζήτηση. Αλλά η εποχή αυτή ήταν επίσης κι ένα σημείο καμπής στην ιστορία των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας. Λόγω της ανακάλυψης της τυπογραφίας έγινε δυνατή η γρήγορη και μαζική κυκλοφορία των ιδεών. Η τυπογραφία χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την εκτύπωση κειμένων. Σύντομα όμως διαπιστώθηκε ότι και οι εικόνες μπορούσαν να τυπωθούν, και οι τυπωμένες εικόνες ασκούσανε μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση των συνειδήσεων. Αυτός που βοήθησε στη διάδοση και μαζική κυκλοφορία εικόνων μέσω του Τύπου ήταν ο Άλμπρεχτ Ντύρερ, ένας Γερμανός σύγχρονος του Μαρτίνου Λούθηρου κι ένθερμος οπαδός του.
Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ, ο νεότερος, γεννήθηκε το 1471. Ήταν το τρίτο από τα 18 παιδιά της οικογένειας και ο μεγαλύτερος γιος. Ο πατέρας του, που λεγόταν επίσης Άλμπρεχτ, ήταν χρυσοχόος στη Νυρεμβέργη της Γερμανίας. Δούλεψε σκληρά για να ζήσει τη μεγάλη του οικογένεια, αλλά αντιμετώπισε πολλές δοκιμασίες και δυσκολίες. Μόνο τρία από τα 18 παιδιά του έφτασαν μέχρι την ενηλικίωση. Ήταν τίμιο άτομο κι έγινε ο επίσημος εκτιμητής της καθαρότητας και της αξίας των πολύτιμων μετάλλων στη Νυρεμβέργη. Ο Άλμπρεχτ έγραψε: «Ο πατέρας μου κέρδισε τον έπαινο όλων όσων τον γνώριζαν, γιατί έζησε μια έντιμη χριστιανική ζωή, ήταν ταπεινός, ήρεμος, ειρηνικός προς όλους και πολύ ευγνώμων προς το Θεό. Ήταν επίσης λακωνικός και θεοσεβής άνθρωπος. Αυτός ο άνθρωπος, ο αγαπημένος μου πατέρας, ήταν πολύ προσεκτικός στην ανατροφή των παιδιών του και αγωνίστηκε να τα οδηγήσει στον άγιο Θεό».
Ο νεαρός Άλμπρεχτ ήταν μαθητευόμενος στο κατάστημα του πατέρα του, αλλά η πραγματική του επιθυμία ήταν να γίνει καλλιτέχνης. Αναγνωρίζοντας τα ταλέντα του γιου του, ο πατέρας του τον έστειλε στα 15 του χρόνια για να μαθητεύσει στο εργαστήριο του ζωγράφου Μίκαελ Βόλγκεμουτ, στη Νυρεμβέργη. Εδώ ο Άλμπρεχτ έλαβε τις βασικές γνώσεις στη μίξη των χρωμάτων και των μελανιών, στην προετοιμασία των πινάκων ζωγραφικής και στη σύνθεση μεγάλης κλίμακας εργασιών. Έμαθε επίσης τη τέχνη της ξυλογραφίας. Ο Βόλγκεμουτ ήταν ο πρώτος Γερμανός ζωγράφος που σχεδίαζε ξυλογραφίες, για να διακοσμήσουν τα βιβλία που εκδίδονταν με τη νέα μέθοδο της τυπογραφίας. Ο νονός του Άλμπρεχτ, ο Άντον Κόμπεργκερ, ήταν τυπογράφος και έτσι ο Άλμπρεχτ εξοικειώθηκε από νωρίς με τη νέα τυπογραφική τεχνολογία.
Η εκπαίδευση ενός δημιουργικού καλλιτέχνη
Μόλις ολοκλήρωσε τη μαθητεία του, ο Άλμπρεχτ πέρασε δυο χρόνια ταξιδεύοντας σαν καλλιτέχνης σε όλη τη Γερμανία και ήρθε σε επαφή με άλλους διαπρεπείς συναδέλφους του. Στο Μάιντς, όπου ακριβώς 35 χρόνια πριν ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος είχε εφεύρει την τυπογραφία, ο Άλμπρεχτ γνωρίστηκε με τον Έρχαρντ Ρόυβιχ, τον πρώτο καλλιτέχνη που ήταν και εκδότης. Ο Ρόυβιχ είχε ταξιδέψει στους Αγίους Τόπους και είχε μια πλήρη σειρά σκίτσων που απεικόνιζαν την αρχιτεκτονική, τα κουστούμια, το τοπίο, τη χλωρίδα και την πανίδα των Αγίων Τόπων. Στην εργασία αυτή ο Άλμπρεχτ βρήκε μια διαφορετική καλλιτεχνική προσέγγιση της φύσης και συνειδητοποίησε τη μοναδική χρησιμότητα του εικονογραφημένου βιβλίου. Ο Ρόυβιχ, που είχε μείνει για μικρό χρονικό διάστημα στη Βενετία, είχε εντρυφήσει στις τεχνοτροπίες των Ιταλών καλλιτεχνών. Ο Άλμπρεχτ αντελήφθη ότι έπρεπε να μελετήσει τις σημαντικές τεχνικές των Ιταλών και σχεδίασε να ταξιδέψει στη Βενετία, αλλά ο πατέρας του τον κάλεσε πίσω για να παντρευτεί.
Ένας τακτοποιημένος γάμος
Το 1494 ο Ντύρερ παντρεύτηκε την Άγκνες Φρέυ, η οποία προικοδοτήθηκε με 200 φλορίνια. Ο πατέρας της νύφης, Χανς Φρέυ, ήταν βιοτέχνης, δούλευε τον ορείχαλκο και σφυρηλατούσε το χαλκό. Δεν υπήρχε πολύ ρομαντισμός μεταξύ της Άγκνες και του Άλμπρεχτ, αν και φαίνεται να είχαν αναπτύξει μια καλή σχέση. Δεν απέκτησαν παιδιά.
Αμέσως μετά το γάμο του, ο Άλμπρεχτ πήγε στη Βενετία για να πάρει μαθήματα από τους Ιταλούς καλλιτέχνες της Αναγέννησης. Για πρώτη φορά εξοικειώθηκε με την κλασσική τέχνη και άρχισε να μελετά τις θεωρίες της αναλογίας και της προοπτικής.
Ο Ντύρερ ενθαρρύνθηκε στις καλλιτεχνικές του μελέτες από δυο ηγέτες της Νυρεμβέργης, που ήταν πρόθυμοι να μεταφυτεύσουν τα ιταλικά ιδανικά της Αναγέννησης στη Γερμανία, τον Βίλιμπαλντ Πιρκχάιμερ και τον Κόνραντ Κέλτις. Και οι δυο ενδιαφέρθηκαν για τους αρχαίους κλασικούς και τη νέα επιστημονική έρευνα, έχοντας το όνειρο μιας γερμανικής πολιτιστικής Αναγέννησης. Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ θα αναλάμβανε την εκπλήρωση του ονείρου τους.
Ο καλλιτέχνης τραβά το δρόμο του
Όταν ο Ντύρερ επέστρεψε στη Νυρεμβέργη το 1495, άνοιξε κατάστημα κι άρχισε σταδιακά να δημιουργεί από το μηδέν ένα απόθεμα χαρακτικών και ξυλογραφιών για πώληση. Αν και ο Ντύρερ ήταν ένας καλλιτέχνης που θα μπορούσε να εργαστεί με ποικίλα μέσα, συνειδητοποίησε ότι οι ξυλογραφίες και τα χαρακτικά θα καταστούσαν την τέχνη προσιτή στο ευρύτερο κοινό. Μίσθωσε έναν πράκτορα που θα μπορούσε να πουλήσει ένα έντυπο υλικό του στις εκθέσεις και τις αγορές της Ευρώπης. Αντίθετα από πολλούς άλλους καλλιτέχνες, ο Ντύρερ δεν εξαρτήθηκε από προστάτες που απαιτούσαν συγκεκριμένες εργασίες, αλλά ήταν ελεύθερος να δημιουργήσει την τέχνη της επιλογής του και να την πουλήσει στο κοινό.
Διδάσκοντας θεολογία μέσω της τέχνης
Η πρώτη σημαντική εργασία του Ντύρερ ήταν «Η Αποκάλυψη», μια σειρά μεγάλων τυπωμένων εικόνων εμπνευσμένων από το βιβλίο της Αποκάλυψης με το κείμενο στην πίσω πλευρά. Για να το πετύχει αυτό, χρησιμοποίησε μεγάλα μπλοκ σκληρού ξύλου που τα έκοψε σε μέγεθος σελίδας, πολλές φορές μεγαλύτερα από τα μπλοκ που χρησιμοποιούσαν μέχρι τότε. Οι μεγάλες του απεικονίσεις ήταν λεπτομερείς και γεμάτες από δυναμισμό και ενέργεια. Το έργο του «Οι τέσσερις ιππείς της Αποκάλυψης» δεν έχει ξεπεραστεί μέχρι σήμερα. Τη σειρά της Αποκάλυψης ακολούθησαν οι σειρές ξυλογραφιών: «Η ζωή της Μαρίας», «Το μεγάλο Πάθος του Χριστού» και το «Μικρό Πάθος». Οι απεικονίσεις αυτές σχεδιάστηκαν για να χρησιμοποιηθούν από τους δασκάλους και τον κλήρο, αλλά πέρα από την εκπαιδευτική λειτουργία τους, θα μπορούσαν επίσης να είναι σημαντικά εργαλεία για τους χριστιανούς λαϊκούς.
Οι σειρά ξυλογραφιών «Το μεγάλο Πάθος» πήρε το όνομά της εξαιτίας του μεγέθους των ξυλογραφιών (39Χ28 cm). Ολόκληρος ο κύκλος των ξυλογραφιών αποτελείται από 12 κομμάτια. Εμφανίστηκαν για πρώτη φορά κατά την κυκλοφορία τους το 1511. Στην πρώτη σελίδα υπήρχε ο τίτλος κι ένα ποίημα του Βενεδικτίνου θεολόγου και φίλου τού Βίλιμπαλντ Πιρκχάιμερ, Βενέδικτου Χελιδόνιους, που πέθανε το 1521. Οι πρώτες επτά ξυλογραφίες δημιουργήθηκαν μεταξύ 1497 και 1500. Η πλήρης έκδοση σε μορφή βιβλίο κυκλοφόρησε το 1511. Οι εικόνες διακρίνονται για τις δυνατές συγκινήσεις, το νατουραλισμό τους και την ανθρώπινη προσέγγιση του θέματος, αποστασιοποιούμενος από τις πρόσφατες γοτθικής τεχνοτροπίας απεικονίσεις του Θείου Πάθους. Ο Ντύρερ θεώρησε το Θείον Πάθος ως το πλέον σημαντικό και άξιου σεβασμού θέμα που πρέπει να αναπαρασταθεί στην εικονογραφική τέχνη. Το απεικόνισε σε πέντε διαφορετικές επανεκδόσεις. Μια έκτη έκδοση παρέμεινε ατελής λόγω του θανάτου του.
Ο Ντύρερ θεωρούσε ότι η Τέχνη έχει τις ρίζες της στη φύση και οι εργασίες του έδωσαν μεγάλη προσοχή στο ρεαλισμό και στην αναπαράσταση των λεπτομερειών. Αναγνώριζε ότι το καλλιτεχνικό του ταλέντο ήταν δώρο από τον Θεό, και έθεσε στον εαυτό του ψηλά το όριο της καλλιτεχνικής του απόδοσης, έτσι ώστε η εργασία του να μπορεί να δοξάζει τον Δημιουργό του. Ο Ντύρερ έκανε πολλές προσωπογραφίες διάσημων ανδρών της εποχής του, καθώς και του ανθρωπιστή Έρασμου και του Αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού Α'.
Μια από τις πρώιμες προσωπογραφίες ήταν κι αυτή του Φρειδερίκου του Σοφού, εκλέκτορα της Σαξονίας. Ο Φρειδερίκος είχε ιδρύσει το Πανεπιστήμιο της Βιτεμβέργης, για να ενθαρρύνει τη χριστιανική κλασική εκπαίδευση. Ο Μαρτίνος Λούθηρος έγινε καθηγητής της Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο αυτό και άσκησε μεγάλη επίδραση στον Άλμπρεχτ Ντύρερ. Ο ίδιος και αρκετοί από τους φίλους του, στο Συμβούλιο της πόλης της Νυρεμβέργης, είχαν αρχίσει να παρακολουθούν τη Θεία Λειτουργία στην Αυγουστινιανική Εκκλησία. Αρκετές φορές ο Γιόχαν φον Στάουπιτς, γενικός Βικάριος της γερμανικής κοινότητας των Αυγουστινιανών και μέντορας του Λούθηρου, έδωσε σειρά κηρυγμάτων στην Εκκλησία αυτή. Ο Ντύρερ και οι σύντροφοί του συγκινήθηκαν βαθιά, δεδομένου ότι τόσο ο Λούθηρος, όσο και ο Στάουπιτς έδιναν έμφαση στο ότι το αίμα του Χριστού ήταν το μόνο μέσο συγχώρησης από την αμαρτία.
Όταν ο Ντύρερ επέστρεψε στη Νυρεμβέργη, αφιέρωσε σχεδόν όλη την εργασία του σε Βιβλικά θέματα. Το 1525 η Νυρεμβέργη έγινε προπύργιο των Προτεσταντών. Το επόμενο έτος ο Ντύρερ έκανε δώρο στο Συμβούλιο της πόλης της Νυρεμβέργης το έργο: «Οι τέσσερις Άγιοι Άνδρες», ο Ιωάννης, ο Πέτρος, ο Μάρκος και ο Παύλος. Κάτω από το ζωγραφικό αυτό έργο έγραψε: «Όλοι οι κοσμικοί κυβερνήτες, σε αυτούς τους επικίνδυνους καιρούς, πρέπει να δώσουν μεγάλη προσοχή, ώστε να μην παρερμηνεύεται ο Λόγος του Θεού. Τίποτε δεν μπορεί να προστεθεί στο Λόγο Του, αλλά και τίποτε δεν μπορεί να αφαιρεθεί. Ακούστε συνεπώς αυτά τα τέσσερα έξοχα άτομα: τον Πέτρο, τον Ιωάννη, τον Παύλο και τον Μάρκο και την προειδοποίησή τους».
Ο Ντύρερ και ο Λούθηρος
Όταν ο Φρειδερίκος ο Σοφός έστειλε το 1520 στον Ντύρερ ένα από τα βιβλία του Λούθηρου, ο Ντύρερ έγραψε στον Γραμματέα του Εκλέκτορα: «Παρακαλώ την Εντιμότητά σας να μεταβιβάσει την ταπεινή ευγνωμοσύνη μου στην Αυτού Εξοχότητα τον Εκλέκτορα και τον ικετεύω ταπεινά να προστατεύσει τον αξιέπαινο δόκτορα Μαρτίνο Λούθηρο, χάριν της χριστιανικής αλήθειας. Όλα τα πλούτη και η δύναμη αυτού του κόσμου με τα χρόνια περνούν και φεύγουν μακριά. Μόνο η Αλήθεια είναι αιώνια. Αν ο Θεός με βοηθήσει να έρθω και να συναντήσω τον δόκτορα Μαρτίνο Λούθηρο, θα ζωγραφίσω προσεκτικά το πορτρέτο του και θα το χαράξω σε χαλκό, για να είναι μόνιμη η ενθύμηση αυτού του χριστιανού ανδρός, που με έχει βοηθήσει να ξεπεράσω μεγάλη θλίψη. Ικετεύω την Εντιμότητά σας να μου στείλει σαν πληρωμή μου οποιοδήποτε νέο πόνημα που ο δόκτορας Μαρτίνος Λούθηρος θα γράψει στα γερμανικά».
Ο γείτονας του Ντύρερ στη Νυρεμβέργη, Λάζαρος Σπένγκλερ, ήταν ο Γραμματέας του Συμβουλίου της Νυρεμβέργης κι έγινε ιδρυτικό μέλος της Μεταρρύθμισης στην πόλη. Και ο Σπένγκλερ και ο κοινός τους φίλος, Πιρκχάιμερ, κατηγορήθηκαν σαν αιρετικοί το 1520, εξαιτίας του παπικού διατάγματος που απαιτούσε τον αφορισμό του Λουθήρου. Κατά τη διάρκεια ενός μακρού επιχειρηματικού ταξιδιού του στις Κάτω Χώρες (1520-1521), ο Ντύρερ αγόρασε αρκετές από τις εργασίες του Λούθηρου και συνέχισε να θαυμάζει τις διδασκαλίες του. Όταν άκουσε για την απαγωγή του Λούθηρου μετά την παράστασή του στη Δίαιτα της Βορμς, μη γνωρίζοντας αν ήταν νεκρός ή ζωντανός, πρόφερε μια προσευχή προς το Θεό: «Εάν έχουμε χάσει αυτόν τον άντρα, ο οποίος έχει γράψει καθαρότερα και σαφέστερα από οποιονδήποτε άλλον εδώ και 140 χρόνια και στον οποίο Εσύ έχεις δώσει ένα τέτοιο πνεύμα ερμηνείας του Ευαγγελίου, εμείς προσευχόμαστε σε Σένα, Ουράνιε Πατέρα, ώστε Εσύ πάλι να δώσεις το Άγιο Πνεύμα σε άλλον... Ω Θεέ μας, εάν ο Λούθηρος είναι νεκρός, ποιος από δω και στο εξής θα μας παραδώσει το ιερό Ευαγγέλιο με τέτοια καθαρότητα και σαφήνεια;» Δεν γνώριζε ο Ντύρερ ότι ο Λούθηρος ήταν ζωντανός κι ότι οι φίλοι του τον είχαν κρύψει για να τον προστατέψουν και να μην συλληφθεί από τις παπικές κι αυτοκρατορικές δυνάμεις.
Ο Άλμπρεχτ Ντύρερ πέθανε στη Νυρεμβέργη στις 6 Απριλίου του 1528. Όταν ο Λούθηρος έμαθε για το θάνατό του έγραψε: «Είναι φυσικό και σωστό να κλάψει κάποιος για ένα τόσο έξοχο άντρα... Πρέπει να έχουμε την πεποίθηση ότι βρισκόταν υπό την ευλογία του Χριστού, καλυμμένος από την πληρότητας της Σοφίας Του. Με το θάνατο ο Χριστός τον προστάτεψε από αυτούς τους ταραχώδεις καιρούς και ίσως από ένα ακόμα πιο ταραχώδες μέλλον, που βρίσκεται μπροστά μας. Κάποιος που ήταν άξιος να αντικρίζει μόνο την τελειότητα, αναγκαζόταν να βλέπει πράγματα χυδαιότατα. Είθε να αναπαυθεί εν ειρήνη. Αμήν».
24 Σεπ 2008
Σελίδες από την ιστορία της σύγχρονης Μακεδονίας
Η μεγάλη «ανησυχία» και σπουδή των δυτικοευρωπαϊκών κρατών για την αναγνώριση της Δημοκρατίας των Σκοπίων με το όνομα Μακεδονία, αφήνει να διαφανούν δυο βασικά στοιχεία:
Πρώτον, ότι η διεθνής κοινότητα αγνοεί τις αδιάσειστες ιστορικές αποδείξεις που με ουσιαστικό τρόπο αποδεικνύουν την ελληνικότητα του όρου και του χώρου της Μακεδονίας. Φαίνεται ότι δίνουν βάση στους ανόητους τρόπους που χρησιμοποιούν οι ιθύνοντες του κρατιδίου (ο Αλέξανδρος «δικός τους», στα χαρτονομίσματα ο Λευκός Πύργος κι η λέξη Ιλιάδα), για να συνδεθούν με το παρελθόν. Έτσι, παρά τις διακηρύξεις ότι η αναγνώριση του με το όνομα Μακεδονία, θα αποτελέσει σταθεροποιητικό παράγοντα στην περιοχή, το βέβαιο είναι ότι το κομμουνιστικό κατασκεύασμα του Josip Broz Tito δεν έχει μεγάλες ελπίδες επιβίωσης, αφού είναι μικρό, πάμπτωχο κι ανομοιογενές εθνικά. Αντίθετα, θα χρησιμεύσει σαν αποσταθεροποιητικός παράγοντας στην περιοχή (πρόβλημα με Ελλάδα, μειονότητες, «μουσουλμανικό τόξο»), δεδομένου μάλιστα ότι ήδη Τούρκοι αξιωματικοί εκπαιδεύουν τον τοπικό στρατό που εξοπλίζεται με τουρκικά όπλα. Αλλά, πάντοτε, οποιαδήποτε τοπική ανησυχία κινεί το εμπόριο και τις «δουλειές» γενικότερα...
Δεύτερον, ότι η διεθνής κοινότητα αποδεικνύει ότι οι αρχές του Ευαγγελίου ξεχάστηκαν κι ότι η Ευρώπη κι η Αμερική χρειάζεται να γίνουν πλέον ιεραποστολικός αγρός έντονης προσπάθειας.
Θέλουμε καταρχήν να αναφερθούμε σ’ ένα στοιχείο του 1978, όταν ο αείμνηστος καθηγητής Μανώλης Ανδρόνικος ανασκάπτοντας τη «Μεγάλη Τούμπα», το λόφο που σκέπαζε τους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας, ανακάλυψε θραύσματα από επιτύμβιες στήλες που χρησίμευσαν σαν υλικό γι’ αυτήν την επιχωμάτωση. Οι στήλες έφεραν το όνομα του νεκρού και του πατέρα του. Με την ιστορική χρονολόγηση και την απλή λογική τα ονόματα αυτά ανάγονται στο 410-400 π.Χ. Αυτά τα ονόματα «είναι πρόδηλο πως στο σύνολό τους είναι ελληνικά ή ακριβέστερα έχουν αναντίρρητη ελληνική ρίζα». Η Μακεδονία πριν από 2.500 χρόνια ήταν Ελλάδα.
Η συνέχεια είναι γνωστή: ο Φίλιππος, ο Μέγας Αλέξανδρος, οι κατακτήσεις του στην Ανατολή κι ο εκπολιτισμός της, με ταυτόχρονη καθιέρωση της ελληνικής γλώσσας σαν διεθνή γλώσσα της εποχής.
Κατά τη διάρκεια των τεσσάρων αιώνων της Οθωμανικής κατάκτησης, η λέξη Μακεδονία ήταν όρος γεωγραφικός και όχι εθνολογικός και υποδήλωνε την περιοχή της Βαλκανικής μεταξύ Μαυροβούνιου, Αχρίδας, Γράμμου, Ολύμπου, Χαλκιδικής, Νέστου, Πιρίν και του όρους Οσογκόφσκα. Αυτή η μεγάλη περιοχή διαμοιράστηκε μετά τους βαλκανικούς πολέμους (1912-1913), με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913), μεταξύ της Ελλάδας, της Σερβίας και της Βουλγαρίας. Τα τμήματα έλαβαν τους γιουγκοσλαβικής επινόησης τίτλους: Μακεδονία του Αιγαίου (Ελλάδα), Μακεδονία του Πιρίν (Βουλγαρία), και Μακεδονία του Αξιού-Βαρδάρη (Σερβία), εξ ου και οι προσπάθειες για επανένωση της Μακεδονίας και οι αξιώσεις στο όνομα, αφού π.χ. γι’ αυτούς υπάρχει και Μακεδονία προς Βορρά (Αξιού).
Οι διεκδικήσεις αυτές άρχισαν τον 19ο αιώνα, αλλά με διαφορετική μορφή. Η Βουλγαρία προσπάθησε πάντα να αποκτήσει πρόσβαση στο Αιγαίο και το 1893 ιδρύθηκε στη Σόφια η «Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση» με στόχο την αυτονομία της Μακεδονίας. Τρία χρόνια μετά ιδρύθηκε η «Εξωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση» (Βαρχόβνα Μακεντόσκα Οργκανιζάτσια) που ζητούσε την προσάρτηση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Αυτές όμως οι δυο οργανώσεις δεν έκανα καμιά μνεία μειονότητας. Η διαφορά τους ήταν η αυτονόμηση ή η προσάρτηση.
Ποιος ήταν όμως ο αερώδης πυρήνας της συζήτησης περί μειονότητας, που τόσο μεγάλη διάσταση πήρε αργότερα; Σε ορισμένα χωριά της Μακεδονίας μιλιόταν (σε ορισμένα σημεία ακόμα και σήμερα) ένα ιδίωμα σλάβικης προέλευσης με μεγάλη συγγένεια προς τη βουλγαρική γλώσσα, αλλά με άφθονα ελληνικά, τούρκικα, σέρβικα, βλάχικα και αλβανικά στοιχεία. «Άφθονα» είναι τρόπος έκφρασης, γιατί το λεξιλόγιο του παρά ταύτα είναι πολύ φτωχό και μάλιστα μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχε μόνο προφορική χρήση.
Είναι σίγουρο ότι οι αλλεπάλληλες φυλές που πέρασαν από την Ελλάδα άφησαν τα κατάλοιπα στη γλώσσα και στα έθιμα. Το γεγονός ότι οι κάτοικοι του Μετσόβου μιλάνε κουτσοβλάχικα ή η προγιαγιά κάποιου αποκλειστικά αρβανίτικα ή ο καπετάν Γκόνος, οπλαρχηγός του Μακεδονικού αγώνα, μιλούσε αυτή τη διάλεκτο, δεν τους κάνει λιγότερο Έλληνες από όλους τους άλλους. Αυτοί οι σλαβόφωνοι ήταν κι αισθάνονται, ανάλογα με την καταγωγή τους, Έλληνες ή Βούλγαροι, αλλά όχι «Μακεδόνες».
Στην περίοδο του Μακεδονικού αγώνα 1903-1910 υπήρξε προσπάθεια προσεταιρισμού των πληθυσμών από μέρους των Βουλγάρων για τους λόγους που προαναφέραμε.
Αργότερα, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ο μύθος περί μακεδονικού έθνους που έχριζε απελευθέρωσης, έγινε του συρμού και πλάστηκε από κομμουνιστικές οργανώσεις στη Βουλγαρία (1921), σύνθημα που παρέλαβε του ΚΚΕ (1924), αλλά όχι το Κ.Κ. Σερβίας, παρότι, όπως τα άλλα, διατάχθηκε από την Κομμουνιστική Διεθνή.
Ο λόγος για «συρμό» μάς οδηγεί να ανοίξουμε μια μικρή ενδιαφέρουσα παρένθεση. Ο γνωστός λογοτέχνης Στρατής Μυριβήλης έγραψε το 1923-24 το αντιπολεμικό του μυθιστόρημα «Η ζωή εν τάφω», όπου κατέγραψε τις εντυπώσεις του από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις σελίδες του αναφέρει ότι φιλοξενήθηκε σε σπίτι χωρικών της περιοχής Μοναστηριού, που μιλούσαν αυτή τη διάλεκτο και δήλωναν όχι Έλληνες ή Σέρβοι ή Βούλγαροι, αλλά «Μακεντόν Ορτοντόξ», όρος που παραλήφθηκε από τις μετέπειτα εκδόσεις (ο Μυριβήλης θέλησε κι έγινε Ακαδημαϊκός). Ήταν η εποχή που οι απόψεις από διάφορες πλευρές γι’ αυτό το θέμα έβρισκαν απήχηση.
Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, τη σκυτάλη των διεκδικήσεων στο θέμα της Μακεδονίας πήρε κατά κύριο λόγο η Γιουγκοσλαβία του Τίτο, που με δικαιολογία την απελευθέρωση των «υπόδουλων» Μακεδόνων, ίδρυσε τη γνωστή Ομόσπονδη Λαϊκή Δημοκρατία που έπαιξε το ρόλο της στον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο.[1] Στη συνέχεια ο Τίτο χρησιμοποίησε ολόκληρο επιτελείο γλωσσολόγων που εργάστηκαν σκληρά για να δημιουργήσουν γλώσσα γραπτή από αυτό το ιδίωμα δανειζόμενοι, για να την εμπλουτίσουν, ρωσικές και σερβικές λέξεις, απομακρύνοντάς το από τη βουλγαρική (χωρίς επιτυχία) και χρησιμοποιώντας σαν βάση το ιδίωμα του Πριλέπ (Πρίλεπος), μιας πολίχνης της περιοχής του Μοναστηριού. Έκτοτε, η συνεχής πλύση εγκεφάλου των κατοίκων από το καθεστώς βοήθησε ώστε να αποκτήσουν οι νεότεροι, κυρίως, την επιθυμητή από τον Τίτο «μακεδονική» συνείδηση. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με στοιχεία εξακολουθούν να υπάρχουν εθνικιστικές διαφορές στην περιοχή (Αλβανοί, Σέρβοι, Μαυροβούνιοι, Βούλγαροι), ενώ υπάρχει κι ελληνική μειονότητα, που σύμφωνα με κρυφή απογραφή, που έκαναν τα Σκόπια, ανέρχεται στο 18,6% του πληθυσμού.
Αν κάποιος ξένος προς τα ελληνικά πράγματα διαβάσει την Αγία Γραφή θα καταλήξει σε ορισμένα ουσιαστικά συμπεράσματα όσον αφορά την ελληνικότητα της Μακεδονίας και τη λανθασμένη χρήση του ονόματος αυτού από τους βόρειους γείτονές μας. Στον προφήτη Δανιήλ (6ος π.Χ. αι.) διαβάζουμε ότι στις οράσεις του είδε έναν τράγο να σαρώνει τα πάντα. Ο τράγος αυτός είναι ο βασιλιάς της Ελλάδας (Δανιήλ 8:21), και κατά γενική αποδοχή είναι ο Αλέξανδρος ο Μακεδόνας, που κατέκτησε όλη την Ανατολή στο πέρασμά του. Η Ελλάδα ταυτίζεται με την Μακεδονία.
Ο απόστολος των εθνών Παύλος, όταν βρισκόταν στην Τρωάδα, κατά τη διάρκεια της νύκτας, είδε ένα όραμα: έναν Μακεδόνα που τον παρακαλούσε λέγοντάς του: «Διάβα στη Μακεδονία και βοήθησέ μας» (Πράξ.16:9). Και ακολουθεί το εξής δρομολόγιο: Σαμοθράκη, Νεάπολη (σημερινή Καβάλα), Φίλιπποι. Εκεί την ημέρα του Σαββάτου γνωρίζει κοντά στο ποτάμι τη Λυδία, που πιστεύει και βαπτίζεται με την οικογένειά της. Εδώ μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η πρώτη εκκλησία της Ευρώπης, που ιδρύθηκε από τον Παύλο, δημιουργήθηκε στη Μακεδονία, στην αδιαμφισβήτητα ελληνική και μοναδική Μακεδονία. Συνεχίζοντας το ταξίδι του πέρασε από την Αμφίπολη και την Απολλωνία κι έφτασε στη Θεσσαλονίκη, όπου έμεινε λίγες εβδομάδες. Ο επόμενος σταθμός του ήταν η Βέροια κι από την παραλία απέπλευσε για την Αθήνα. Ο Παύλος ταξίδεψε στους αρχαίους ρωμαϊκούς δρόμους στην επικράτεια της σημερινής Μακεδονίας, ίδρυσε εκκλησίες, έστειλε επιστολές από και προς αυτές, έδειξε την πατρική του αγάπη. Για τον Παύλο η Μακεδονία έγινε η ιερή γη (Jecobus) της Ευρώπης, όπου πρώτα έσπειρε το θείο λόγο, το Ευαγγέλιο.
Η προσπάθεια όλων εκείνων που θέλουν να δώσουν ένα ξένο όνομα στο κράτος των Σκοπίων, μπορεί να ευοδωθεί. Αποδεικνύει όμως την αγνωσία τους, όσον αφορά βασικά κεφάλαια της Ιστορίας, την αδιαφορία τους προς τις ευαισθησίες ενός λαού φίλου και συμμάχου, καθώς και τις μικροπολιτικές σκοπιμότητες που απασχολούν πολλές φορές τα μεγάλα και ισχυρά κράτη.
Αποδεικνύει τη μεγάλη σημασία που έχει η Τουρκία και η επιρροή της στους Μουσουλμάνους των Βαλκανίων, τα ανθρώπινα δικαιώματα των οποίων στηρίζονται από τη Δύση και βεβαίως από την Τουρκία, που είναι «πρωταθλήτρια» στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως δηλώνει περιχαρής η προς δυσμάς Υπερδύναμη...
Το Ευαγγέλιο, το ευαγγέλιο όλων των πιστών Χριστιανών του κόσμου θα διακηρύττει αιώνια την έκκληση του Μακεδόνα, την πίστη της Λυδίας στο ποτάμι των Φιλίππων και το πρώτο ευλογημένο ταξίδι του Παύλου στη Μακεδονία, όπου το όνομα του Κυρίου Ιησού Χριστού κηρύχθηκε και δοξάστηκε: Νεάπολη, Φίλιπποι, Αμφίπολη, Απολλωνία, Θεσσαλονίκη, Βέροια.
Πρώτον, ότι η διεθνής κοινότητα αγνοεί τις αδιάσειστες ιστορικές αποδείξεις που με ουσιαστικό τρόπο αποδεικνύουν την ελληνικότητα του όρου και του χώρου της Μακεδονίας. Φαίνεται ότι δίνουν βάση στους ανόητους τρόπους που χρησιμοποιούν οι ιθύνοντες του κρατιδίου (ο Αλέξανδρος «δικός τους», στα χαρτονομίσματα ο Λευκός Πύργος κι η λέξη Ιλιάδα), για να συνδεθούν με το παρελθόν. Έτσι, παρά τις διακηρύξεις ότι η αναγνώριση του με το όνομα Μακεδονία, θα αποτελέσει σταθεροποιητικό παράγοντα στην περιοχή, το βέβαιο είναι ότι το κομμουνιστικό κατασκεύασμα του Josip Broz Tito δεν έχει μεγάλες ελπίδες επιβίωσης, αφού είναι μικρό, πάμπτωχο κι ανομοιογενές εθνικά. Αντίθετα, θα χρησιμεύσει σαν αποσταθεροποιητικός παράγοντας στην περιοχή (πρόβλημα με Ελλάδα, μειονότητες, «μουσουλμανικό τόξο»), δεδομένου μάλιστα ότι ήδη Τούρκοι αξιωματικοί εκπαιδεύουν τον τοπικό στρατό που εξοπλίζεται με τουρκικά όπλα. Αλλά, πάντοτε, οποιαδήποτε τοπική ανησυχία κινεί το εμπόριο και τις «δουλειές» γενικότερα...
Δεύτερον, ότι η διεθνής κοινότητα αποδεικνύει ότι οι αρχές του Ευαγγελίου ξεχάστηκαν κι ότι η Ευρώπη κι η Αμερική χρειάζεται να γίνουν πλέον ιεραποστολικός αγρός έντονης προσπάθειας.
Θέλουμε καταρχήν να αναφερθούμε σ’ ένα στοιχείο του 1978, όταν ο αείμνηστος καθηγητής Μανώλης Ανδρόνικος ανασκάπτοντας τη «Μεγάλη Τούμπα», το λόφο που σκέπαζε τους βασιλικούς τάφους της Βεργίνας, ανακάλυψε θραύσματα από επιτύμβιες στήλες που χρησίμευσαν σαν υλικό γι’ αυτήν την επιχωμάτωση. Οι στήλες έφεραν το όνομα του νεκρού και του πατέρα του. Με την ιστορική χρονολόγηση και την απλή λογική τα ονόματα αυτά ανάγονται στο 410-400 π.Χ. Αυτά τα ονόματα «είναι πρόδηλο πως στο σύνολό τους είναι ελληνικά ή ακριβέστερα έχουν αναντίρρητη ελληνική ρίζα». Η Μακεδονία πριν από 2.500 χρόνια ήταν Ελλάδα.
Η συνέχεια είναι γνωστή: ο Φίλιππος, ο Μέγας Αλέξανδρος, οι κατακτήσεις του στην Ανατολή κι ο εκπολιτισμός της, με ταυτόχρονη καθιέρωση της ελληνικής γλώσσας σαν διεθνή γλώσσα της εποχής.
Κατά τη διάρκεια των τεσσάρων αιώνων της Οθωμανικής κατάκτησης, η λέξη Μακεδονία ήταν όρος γεωγραφικός και όχι εθνολογικός και υποδήλωνε την περιοχή της Βαλκανικής μεταξύ Μαυροβούνιου, Αχρίδας, Γράμμου, Ολύμπου, Χαλκιδικής, Νέστου, Πιρίν και του όρους Οσογκόφσκα. Αυτή η μεγάλη περιοχή διαμοιράστηκε μετά τους βαλκανικούς πολέμους (1912-1913), με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου (1913), μεταξύ της Ελλάδας, της Σερβίας και της Βουλγαρίας. Τα τμήματα έλαβαν τους γιουγκοσλαβικής επινόησης τίτλους: Μακεδονία του Αιγαίου (Ελλάδα), Μακεδονία του Πιρίν (Βουλγαρία), και Μακεδονία του Αξιού-Βαρδάρη (Σερβία), εξ ου και οι προσπάθειες για επανένωση της Μακεδονίας και οι αξιώσεις στο όνομα, αφού π.χ. γι’ αυτούς υπάρχει και Μακεδονία προς Βορρά (Αξιού).
Οι διεκδικήσεις αυτές άρχισαν τον 19ο αιώνα, αλλά με διαφορετική μορφή. Η Βουλγαρία προσπάθησε πάντα να αποκτήσει πρόσβαση στο Αιγαίο και το 1893 ιδρύθηκε στη Σόφια η «Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση» με στόχο την αυτονομία της Μακεδονίας. Τρία χρόνια μετά ιδρύθηκε η «Εξωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση» (Βαρχόβνα Μακεντόσκα Οργκανιζάτσια) που ζητούσε την προσάρτηση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Αυτές όμως οι δυο οργανώσεις δεν έκανα καμιά μνεία μειονότητας. Η διαφορά τους ήταν η αυτονόμηση ή η προσάρτηση.
Ποιος ήταν όμως ο αερώδης πυρήνας της συζήτησης περί μειονότητας, που τόσο μεγάλη διάσταση πήρε αργότερα; Σε ορισμένα χωριά της Μακεδονίας μιλιόταν (σε ορισμένα σημεία ακόμα και σήμερα) ένα ιδίωμα σλάβικης προέλευσης με μεγάλη συγγένεια προς τη βουλγαρική γλώσσα, αλλά με άφθονα ελληνικά, τούρκικα, σέρβικα, βλάχικα και αλβανικά στοιχεία. «Άφθονα» είναι τρόπος έκφρασης, γιατί το λεξιλόγιο του παρά ταύτα είναι πολύ φτωχό και μάλιστα μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είχε μόνο προφορική χρήση.
Είναι σίγουρο ότι οι αλλεπάλληλες φυλές που πέρασαν από την Ελλάδα άφησαν τα κατάλοιπα στη γλώσσα και στα έθιμα. Το γεγονός ότι οι κάτοικοι του Μετσόβου μιλάνε κουτσοβλάχικα ή η προγιαγιά κάποιου αποκλειστικά αρβανίτικα ή ο καπετάν Γκόνος, οπλαρχηγός του Μακεδονικού αγώνα, μιλούσε αυτή τη διάλεκτο, δεν τους κάνει λιγότερο Έλληνες από όλους τους άλλους. Αυτοί οι σλαβόφωνοι ήταν κι αισθάνονται, ανάλογα με την καταγωγή τους, Έλληνες ή Βούλγαροι, αλλά όχι «Μακεδόνες».
Στην περίοδο του Μακεδονικού αγώνα 1903-1910 υπήρξε προσπάθεια προσεταιρισμού των πληθυσμών από μέρους των Βουλγάρων για τους λόγους που προαναφέραμε.
Αργότερα, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, ο μύθος περί μακεδονικού έθνους που έχριζε απελευθέρωσης, έγινε του συρμού και πλάστηκε από κομμουνιστικές οργανώσεις στη Βουλγαρία (1921), σύνθημα που παρέλαβε του ΚΚΕ (1924), αλλά όχι το Κ.Κ. Σερβίας, παρότι, όπως τα άλλα, διατάχθηκε από την Κομμουνιστική Διεθνή.
Ο λόγος για «συρμό» μάς οδηγεί να ανοίξουμε μια μικρή ενδιαφέρουσα παρένθεση. Ο γνωστός λογοτέχνης Στρατής Μυριβήλης έγραψε το 1923-24 το αντιπολεμικό του μυθιστόρημα «Η ζωή εν τάφω», όπου κατέγραψε τις εντυπώσεις του από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις σελίδες του αναφέρει ότι φιλοξενήθηκε σε σπίτι χωρικών της περιοχής Μοναστηριού, που μιλούσαν αυτή τη διάλεκτο και δήλωναν όχι Έλληνες ή Σέρβοι ή Βούλγαροι, αλλά «Μακεντόν Ορτοντόξ», όρος που παραλήφθηκε από τις μετέπειτα εκδόσεις (ο Μυριβήλης θέλησε κι έγινε Ακαδημαϊκός). Ήταν η εποχή που οι απόψεις από διάφορες πλευρές γι’ αυτό το θέμα έβρισκαν απήχηση.
Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, τη σκυτάλη των διεκδικήσεων στο θέμα της Μακεδονίας πήρε κατά κύριο λόγο η Γιουγκοσλαβία του Τίτο, που με δικαιολογία την απελευθέρωση των «υπόδουλων» Μακεδόνων, ίδρυσε τη γνωστή Ομόσπονδη Λαϊκή Δημοκρατία που έπαιξε το ρόλο της στον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο.[1] Στη συνέχεια ο Τίτο χρησιμοποίησε ολόκληρο επιτελείο γλωσσολόγων που εργάστηκαν σκληρά για να δημιουργήσουν γλώσσα γραπτή από αυτό το ιδίωμα δανειζόμενοι, για να την εμπλουτίσουν, ρωσικές και σερβικές λέξεις, απομακρύνοντάς το από τη βουλγαρική (χωρίς επιτυχία) και χρησιμοποιώντας σαν βάση το ιδίωμα του Πριλέπ (Πρίλεπος), μιας πολίχνης της περιοχής του Μοναστηριού. Έκτοτε, η συνεχής πλύση εγκεφάλου των κατοίκων από το καθεστώς βοήθησε ώστε να αποκτήσουν οι νεότεροι, κυρίως, την επιθυμητή από τον Τίτο «μακεδονική» συνείδηση. Παρόλα αυτά, σύμφωνα με στοιχεία εξακολουθούν να υπάρχουν εθνικιστικές διαφορές στην περιοχή (Αλβανοί, Σέρβοι, Μαυροβούνιοι, Βούλγαροι), ενώ υπάρχει κι ελληνική μειονότητα, που σύμφωνα με κρυφή απογραφή, που έκαναν τα Σκόπια, ανέρχεται στο 18,6% του πληθυσμού.
Αν κάποιος ξένος προς τα ελληνικά πράγματα διαβάσει την Αγία Γραφή θα καταλήξει σε ορισμένα ουσιαστικά συμπεράσματα όσον αφορά την ελληνικότητα της Μακεδονίας και τη λανθασμένη χρήση του ονόματος αυτού από τους βόρειους γείτονές μας. Στον προφήτη Δανιήλ (6ος π.Χ. αι.) διαβάζουμε ότι στις οράσεις του είδε έναν τράγο να σαρώνει τα πάντα. Ο τράγος αυτός είναι ο βασιλιάς της Ελλάδας (Δανιήλ 8:21), και κατά γενική αποδοχή είναι ο Αλέξανδρος ο Μακεδόνας, που κατέκτησε όλη την Ανατολή στο πέρασμά του. Η Ελλάδα ταυτίζεται με την Μακεδονία.
Ο απόστολος των εθνών Παύλος, όταν βρισκόταν στην Τρωάδα, κατά τη διάρκεια της νύκτας, είδε ένα όραμα: έναν Μακεδόνα που τον παρακαλούσε λέγοντάς του: «Διάβα στη Μακεδονία και βοήθησέ μας» (Πράξ.16:9). Και ακολουθεί το εξής δρομολόγιο: Σαμοθράκη, Νεάπολη (σημερινή Καβάλα), Φίλιπποι. Εκεί την ημέρα του Σαββάτου γνωρίζει κοντά στο ποτάμι τη Λυδία, που πιστεύει και βαπτίζεται με την οικογένειά της. Εδώ μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η πρώτη εκκλησία της Ευρώπης, που ιδρύθηκε από τον Παύλο, δημιουργήθηκε στη Μακεδονία, στην αδιαμφισβήτητα ελληνική και μοναδική Μακεδονία. Συνεχίζοντας το ταξίδι του πέρασε από την Αμφίπολη και την Απολλωνία κι έφτασε στη Θεσσαλονίκη, όπου έμεινε λίγες εβδομάδες. Ο επόμενος σταθμός του ήταν η Βέροια κι από την παραλία απέπλευσε για την Αθήνα. Ο Παύλος ταξίδεψε στους αρχαίους ρωμαϊκούς δρόμους στην επικράτεια της σημερινής Μακεδονίας, ίδρυσε εκκλησίες, έστειλε επιστολές από και προς αυτές, έδειξε την πατρική του αγάπη. Για τον Παύλο η Μακεδονία έγινε η ιερή γη (Jecobus) της Ευρώπης, όπου πρώτα έσπειρε το θείο λόγο, το Ευαγγέλιο.
Η προσπάθεια όλων εκείνων που θέλουν να δώσουν ένα ξένο όνομα στο κράτος των Σκοπίων, μπορεί να ευοδωθεί. Αποδεικνύει όμως την αγνωσία τους, όσον αφορά βασικά κεφάλαια της Ιστορίας, την αδιαφορία τους προς τις ευαισθησίες ενός λαού φίλου και συμμάχου, καθώς και τις μικροπολιτικές σκοπιμότητες που απασχολούν πολλές φορές τα μεγάλα και ισχυρά κράτη.
Αποδεικνύει τη μεγάλη σημασία που έχει η Τουρκία και η επιρροή της στους Μουσουλμάνους των Βαλκανίων, τα ανθρώπινα δικαιώματα των οποίων στηρίζονται από τη Δύση και βεβαίως από την Τουρκία, που είναι «πρωταθλήτρια» στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως δηλώνει περιχαρής η προς δυσμάς Υπερδύναμη...
Το Ευαγγέλιο, το ευαγγέλιο όλων των πιστών Χριστιανών του κόσμου θα διακηρύττει αιώνια την έκκληση του Μακεδόνα, την πίστη της Λυδίας στο ποτάμι των Φιλίππων και το πρώτο ευλογημένο ταξίδι του Παύλου στη Μακεδονία, όπου το όνομα του Κυρίου Ιησού Χριστού κηρύχθηκε και δοξάστηκε: Νεάπολη, Φίλιπποι, Αμφίπολη, Απολλωνία, Θεσσαλονίκη, Βέροια.
[1] Ας σημειωθεί ότι η γειτονική χώρα έκανε πολιτική συστηματικού αφελληνισμού της περιοχής από το 1912, εκδιώκοντας την Ελληνική κοινότητα της Ν. Σερβίας-Σκόπια που ανθούσε.
23 Σεπ 2008
Σελίδες από την ιστορία των μαύρων των ΗΠΑ - Γ' Μέρος
Είναι στις δεκαετίες του ’50 και του ’60, εκατό περίπου χρόνια μετά την κατάργηση της δουλείας, που ο αγώνας των Αφροαμερικανών για ίσα δικαιώματα παίρνει δραματικό χαρακτήρα. Μέχρι τότε το καθεστώς του «απαρτχάιντ», δηλαδή ο πλήρης διαχωρισμός λευκών και μαύρων σε οποιονδήποτε χώρο, σε οποιαδήποτε οργάνωση ή οργανισμό και σε οποιοδήποτε ίδρυμα, είναι απόλυτος. Μαύροι και άσπροι δεν μπορούν να πιούν ούτε νερό στην ίδια βρύση ή να έχουν τις ίδιες ανέσεις σε δωμάτια ξενοδοχείων. Ο διαχωρισμός ισχύει στις κατοικίες, στις εκκλησίες, ακόμα και στις φυλακές και στα δικαστήρια. Το 1947 για πρώτη φορά κάποιος νέγρος Αμερικανός παίκτης του baseball καλείται να παίξει σε πρωτάθλημα όπου παίρνουν μέρος μόνο λευκοί αθλητές. Το 1954 κερδίζεται άλλη μια μάχη, ενάντια στο διαχωρισμό λευκών και μαύρων στα σχολεία. Το Ανώτατο Δικαστήριο αποφαίνεται ότι τα χωριστά σχολεία αποτελούν παράνομο θεσμό. Φυσικά θα περάσουν ακόμα πολλά χρόνια για την οριστική νίκη και δεν είμαι σίγουρος αν ακόμα και σήμερα η εκπαίδευση είναι παντού κοινή σε όλους.
Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 γεννιέται κι αρχίζει να διαδίδεται η μουσική rock and roll, πρόδρομος της σημερινής ροκ. Μια από τις κυριότερες πηγές προέλευσής της είναι και τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια. Η ουσία είναι πως στην αρχή το rock and roll είναι σε μεγάλο ποσοστό «κομμένο» από τις ραδιοφωνικές εκπομπές. Είναι, βλέπετε, μουσική των «μαύρων». Μέχρι που το υιοθετεί ένας λευκός που αναγορεύεται βασιλιάς του rock and roll. Το όνομά του είναι Elvis Presley. Τότε μόνο απαλλάσσεται η μουσική rock από το φυλετικό της στίγμα.
Είπαμε ότι ο πλήρης διαχωρισμός στις δυο φυλές ισχύει σε οποιονδήποτε χώρο και φυσικά και στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Το πίσω μέρος του λεωφορείου προορίζεται για τους μαύρους, που πρέπει να ανέβουν από την μπροστινή πόρτα, να πληρώσουν το εισιτήριό τους, να κατέβουν από την ίδια πόρτα και να ξανανέβουν στο λεωφορείο από την πίσω πόρτα, προφανώς για να μη περάσουν από το μέρος που προορίζεται για τους λευκούς. Αφού πληρώσουν το εισιτήριό τους δεν είναι σίγουρο πως θα προλάβουν να ξαναμπούν από την πίσω πόρτα, γιατί αρκετοί από τους λευκούς οδηγούς ξεκινούν χωρίς να τους παίρνουν υπόψη τους. Όταν οι «άσπρες» θέσεις είναι γεμάτες, ο οδηγός επεκτείνει το «άσπρο τμήμα» του λεωφορείου υποχρεώνοντας τους μαύρους στις πίσω θέσεις να σηκωθούν για να καθίσουν οι λευκοί.
Είναι την 1η Δεκεμβρίου του 1955 που ένα φαινομενικά ασήμαντο γεγονός ανοίγει το τελευταίο ίσως κεφάλαιο του αγώνα των μαύρων για ίσα δικαιώματα. Το βράδυ της μέρας εκείνης, στην πόλη Μοντγκόμερι της Αλαμπάμα, η Rose Parks, μια γυναίκα 42 ετών, κουρασμένη από τη δουλειά της αρνείται να παραχωρήσει τη θέση της σ’ ένα λευκό που θέλει να επεκτείνει το «άσπρο τμήμα» του λεωφορείου με τον τρόπο που περιγράψαμε. Συλλαμβάνεται από την αστυνομία καταδικάζεται σε πρόστιμο 14 δολαρίων κι απολύεται από τη δουλειά της. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την έναρξη ενός πολύχρονου αγώνα για την κατάργηση του «απαρτχάιντ» οποιασδήποτε μορφής και για πλήρη ισότητα μαύρων και λευκών. Μέσα από τον αγώνα αυτόν αναδεικνύονται δυο μεγάλες μορφές, που μένουν από τότε σύμβολα στην ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: ο Martin Luther King, χριστιανός Διαμαρτυρόμενος πάστορας κι ο Malcolm Χ, ηγέτης των μαύρων μουσουλμάνων. Και οι δυο δολοφονούνται από ακραίους φανατικούς, σε ηλικία 39 ετών, ο King στις 4 Απριλίου του 1968, ο Malcolm Χ στις 21 Φεβρουαρίου του 1964. Οι δυο αυτοί άνθρωποι - σύμβολα, με τη ζωή τους και τους αγώνες τους έχουν να μας διδάξουν αρκετά. Ο πρώτος, ο Martin Luther King, παρόλο που επηρεάζεται κι από τη φιλοσοφία της μη βίας του Mahatma Gandhi, είναι ουσιαστικά άνθρωπος που εμπνέεται από το πρόσωπο του Χριστού κι από τις αρχές του ευαγγελίου. Βέβαια οι περισσότεροι από τους συντηρητικούς Χριστιανούς θα είχαν αντιρρήσεις και για κάποιες θεολογικές του θέσεις και για το ότι έδωσε υπέρμετρη έμφαση στο κοινωνικό μέρος του ευαγγελίου σε βάρος ίσως του πνευματικού μηνύματος της σωτηρίας του ανθρώπου, αν κι υπάρχουν μαρτυρίες πως στο τέλος της ζωής του στράφηκε σε πιο «ευαγγελικές» θέσεις. Όπως και να έχει όμως, αναρωτιέμαι σε τι άραγε ωφελεί η «θεολογική ορθότητα» όταν συνυπάρχει με ό,τι ακριβώς πολέμησε και στιγμάτισε ο Κύριος στην επίγεια παραμονή Του: με την υποκρισία, το φαρισαϊσμό, την εθελοθρησκεία, με όλα εκείνα που σκληραίνουν την ανθρώπινη καρδιά και της αφαιρούν την ικανότητα να αγαπά, να συγχωρεί, να κατανοεί, να σέβεται την προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου που πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Δημιουργού του. Δυστυχώς, η πλειοψηφία των Χριστιανών για διάφορους λόγους έχει υιοθετήσει στη διάρκεια της Ιστορίας μια περίεργη συμπεριφορά και κάποιες παράξενες αντιλήψεις για διάφορα θέματα, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί σε «ψευτοδιλήμματα», που παραπλανούν κι αποπροσανατολίζουν: Ή πνευματικότητα,[1] ή υψηλό πολιτιστικό επίπεδο. Και τα δυο δεν πάνε μαζί. Ή περίτεχνα οικοδομήματα με υπέροχη μουσική και με απουσία αληθινής πνευματικής ζωής, ή απλές χριστιανικές συντροφιές πνευματικά θερμές που υποσυνείδητα πολλές φορές αποστρέφονται την ποιότητα, το υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και την υψηλή τέχνη, «γιατί όλα αυτά δεν είναι πνευματικά». Ή ψυχρή λογική και τυπικισμός κι άψογη θεολογία, ή ξέχειλος συναισθηματισμός με απουσία συχνά οποιασδήποτε λογικής... Κι εδώ, στη δική μας περίπτωση, ένα ανάλογο ψευτοδίλημμα: ή κήρυγμα σωτηρίας χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το κοινωνικό μέρος του ευαγγελίου («αν οι άνθρωποι δεχτούν τη σωτηρία, τα κοινωνικά θέματα λύνονται αυτόματα»), ή κοινωνικό ευαγγέλιο με λίγη ή καθόλου προσοχή στο πνευματικό σωτηριακό μήνυμα του σταυρού. Αποτελεί όνειδος των «συντηρητικών» λεγομένων Χριστιανών, ότι οι κακώς αποκαλούμενοι «φιλελεύθεροι» Χριστιανοί, στάθηκαν πολύ πιο σωστά και πιο κοντά στη διδασκαλία του Χριστού στο θέμα των φυλετικών διακρίσεων, της κοινωνικής δικαιοσύνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν αρκετοί από τους «συντηρητικούς» πιστούς να αντιλαμβάνονται μερικά πράγματα και να διορθώνουν λαθεμένες αντιλήψεις κι αντιβιβλικές πρακτικές.
Ας μη σπεύδουμε λοιπόν να πάρουμε τη θέση όλων εκείνων που αδιάκριτα και άδικα κατηγόρησαν τον Martin Luther King, χαρακτηρίζοντάς τον μάλιστα και σαν κομμουνιστή... Έναν άνθρωπο που αγωνίστηκε να επικρατήσει η δικαιοσύνη του Θεού στον άδικο κόσμο μας (που για αρκετές αδικίες του είναι υπεύθυνοι κι αρκετοί από αυτούς που ισχυρίζονται πως είναι Χριστιανοί), έναν αγνό οραματιστή κι αληθινό προφήτη, όπως τον χαρακτηρίζουν πολλοί κι ανάμεσά τους κι ο μεγάλος Billy Graham. Στο κάτω - κάτω, ας είχαν όλοι εκείνοι που τον κατηγορούν τη μισή από τη δική του συνέπεια ανάμεσα στη θεωρία και στην εφαρμογή της, ανάμεσα στη διδασκαλία του Χριστού και σ’ εκείνα που πίστευαν κι έκαναν, και μετά θα είχαν το δικαίωμα να μιλήσουν. Γράφει ο Carl Ellis, μαύρος χριστιανός συγγραφέας στο βιβλίο του «Επιτέλους Ελεύθεροι;» («Free at Last?»): «Είμαστε ευγνώμονες στο Θεό γι’ αυτόν τον προφήτη που είχε μια αντίληψη για την αγάπη ίδια μ’ εκείνη του Ιησού, που είχε τη λαμπρή πνευματική καλλιέργεια του απόστολου Παύλου, την ποιητική λαλιά του Ιερεμία, την αντίληψη περί δικαιοσύνης του Αμώς, το σκηνικό δραματικό ύφος του Ιεζεκιήλ και το ηγετικό προφίλ του Μωυσή. Ο Θεός είχε μιλήσει στον αδελφό Martin. Όπως είχε πει κι ο ίδιος: ‘Ο Θεός μού έχει μιλήσει και δεν πρόκειται να ξεφύγω απ’ αυτήν την ευθύνη... Μπορεί αυτό να σημαίνει φυσικό θάνατο, αλλά κι αν ακόμα αυτό συμβεί, θα πεθάνω για την ελευθερία του λαού μου! Ο Θεός μού έχει μιλήσει!’»
Το έχουμε γράψει κι αλλού και είναι δυστυχώς απαράβατος κανόνας. Όπου οι Χριστιανοί αποτυχαίνουν στην αποστολή τους, έρχονται άλλες ομάδες να πάρουν τη θέση τους με πολύ δυσάρεστα αποτελέσματα. Και δυστυχώς αυτό έγινε κι εδώ με την Εκκλησία της Αμερικής, το τμήμα της που αποτελείται από λευκούς κατοίκους της κυρίως στο Νότο. Μια εκκλησία που έχει επιτελέσει θαύματα κι έχει γράψει υπέροχες σελίδες, έχει όμως κατά καιρούς αποτύχει οικτρά σε θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης και δικαιωμάτων ανθρώπινων ομάδων. Με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος από τους καταπιεσμένους κι αδικημένους Αφροαμερικανούς να ακολουθήσει το δρόμο της βίας. Έχουν μείνει στην ιστορία οι μεγάλες φυλετικές ταραχές κυρίως της δεκαετίας του ’60 και η δημιουργία οργανώσεων μαύρων που είχαν σα σκοπό τη διεκδίκηση δικαιωμάτων με βίαιο τρόπο, όπως οι περίφημοι Μαύροι Πάνθηρες και η οργάνωση «Μαύρη δύναμη» (Black Power). Άλλωστε κάποιοι απ’ αυτούς τους ακραίους αδιάλλακτους ήταν που έβγαλαν από τη μέση το μεγάλο προφήτη της ειρήνης, το Martin Luther King. Ας όψονται οι «Χριστιανοί» που με την άκαμπτη και σκληρή στάση τους προετοίμασαν το έδαφος για να αναπτυχθούν τέτοιου είδους δηλητηριώδη φυτά.
Κι ακόμα ήταν η θρησκεία του Ισλάμ που αποκόμισε σημαντικά κέρδη από την αποτυχία των Χριστιανών. Ένας ιδιότυπος Ισλαμισμός διασπαρμένος σε διάφορες περίεργες παραλλαγές κι εκδόσεις, με διάφορους ηγέτες κι αυτόκλητους προφήτες. Είναι ένα περίεργο φαινόμενο αυτή η στροφή τόσο πολλών μαύρων Αμερικανών προς το μουσουλμανισμό, κάτι που μπορεί να το δικαιολογήσει μονάχα η απελπισία και η έλλειψη ιστορικής γνώσης. Γιατί είναι γνωστό από την ιστορία πως οι πρώτοι διδάξαντες το δουλεμπόριο στην Αφρική ήταν οι Άραβες Μουσουλμάνοι και πως ουσιαστικά η δουλεία σε διάφορες μορφές της ισχύει ακόμα και σήμερα σε αρκετές μουσουλμανικές χώρες... Κι αν σήμερα στη Μ. Ανατολή και στη Β. Αφρική, περιοχές όπου κυριαρχεί ο αραβικός μουσουλμανισμός, έχουν απομείνει τόσο λίγοι μαύροι ύστερα από τόσους αιώνες δουλείας, σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες όπου οι μαύροι είναι πολλά εκατομμύρια, αυτό οφείλεται σε δυο λόγους: ο πρώτος είναι ότι εκεί οι μαύροι σκλάβοι κατά κανόνα ευνουχίζονταν κι επομένως σαν ανθρώπινη ομάδα παρουσίαζαν πολύ χαμηλή γεννητικότητα και ο δεύτερος είναι ότι είχαν υψηλή θνησιμότητα.
Και δεν είναι μονάχα η στάση των Μουσουλμάνων απέναντι στη δουλεία που κάνει τον Μουσουλμανισμό ακατάλληλο για ιδεολογικό καταφύγιο των μαύρων Αμερικανών. Είναι κι ο ρατσισμός και η ιδεολογική ακαμψία που είναι σύμφυτα με τη θρησκεία του Ισλάμ. Πώς τόσο πολλοί Αφροαμερικανοί ασπάστηκαν μια θρησκεία που τα ιερά της βιβλία διακηρύττουν ότι οι αμαρτωλοί που θα καταδικαστούν από τον Αλλάχ θα έχουν μαύρα πρόσωπα, τη στιγμή που το σύνθημα που κυριαρχούσε την εποχή των φυλετικών ταραχών ήταν: «Το μαύρο χρώμα είναι ωραίο» («Black is Beautiful»), είναι ένα ανεξήγητο φαινόμενο. Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η τραγωδία της αποτυχίας του δεύτερου μεγάλου αγωνιστή για τα ίσα δικαιώματα των μαύρων, του μαύρου Αμερικανού Μουσουλμάνου Malcolm Little, που μετονομάστηκε σε Malcolm X, ή με τη μουσουλμανική έκδοση του ονόματός του: El Hai Malik El Sabaz. Φύση ορμητική και καθόλου ειρηνοποιός, σε αντίθεση με τον Martin Luther King, φαντάστηκε ο Malcolm X ότι θα μπορούσε, όντας Μουσουλμάνος ο ίδιος, και με αφετηρία το κίνημα του Ισλάμ, να συγκεντρώσει τους Αφροαμερικανούς ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους και τα υπόλοιπα πιστεύω τους σ’ ένα κοινό αγώνα με κοινά ιδανικά. Απατήθηκε οικτρά κι απογοητεύτηκε πολύ νωρίς. Τέτοιου είδους ιδεολογίες δε γνωρίζει ο Ισλαμισμός. Ο Ισλαμισμός είναι ένα καθαρά αραβικό δημιούργημα κι εντελώς ακατάλληλος για παγκοσμιοποίηση και παγκόσμια συναδέλφωση... Κι είναι αληθινά κρίμα, γιατί έχοντας οι Χριστιανοί ένα μοναδικό όπλο στα χέρια τους, την πίστη του Χριστού, που εκτός από το σωτηριακό της μήνυμα περιέχει και τα απαραίτητα στοιχεία - μόνον αυτή – για την ολοκλήρωση και την τελείωση των ιδανικών της αγάπης και της συναδέλφωσης ανάμεσα στους ανθρώπους, πρόδωσαν τις ίδιες τους τις ιδέες κι άφησαν τον μεγάλο Martin Luther King να αγωνίζεται μόνος του για τα ιδανικά αυτά που έπρεπε πρώτοι αυτοί να υποστηρίζουν.
Σήμερα, σαράντα τόσα χρόνια από την ηρωική εκείνη εποχή, η χώρα έχει προχωρήσει σημαντικά κι οι φυλετικές προκαταλήψεις υποχωρούν όλο και περισσότερο. Μένει ωστόσο ακόμα αρκετός δρόμος να περπατηθεί μέχρι τον τελικό σκοπό κι ιδιαίτερα σε μερικές Πολιτείες του Νότου. Πέρασαν όμως τόσα χρόνια και χύθηκε άδικα τόσο αίμα και τόσα δάκρυα... Και καθώς ξαναθυμόμαστε μελαγχολικά όσα τραγικά έχουν συμβεί, σκεπτόμαστε πόσο δίκιο είχε ο Mahatma Gandhi όταν έλεγε: «ο Χριστιανισμός είναι καλός, οι Χριστιανοί όμως δεν είναι καλοί»... Κι ήταν ο Αντρέ Ζιντ που πρόφερε τούτα τα λόγια: «Ποτέ θρησκεία δεν προδόθηκε περισσότερο από τους οπαδούς της, όσο ο Χριστιανισμός από τους Χριστιανούς»... Το χειρότερο είναι ότι τα ίδια ή παρόμοια λάθη επαναλαμβάνονται και σήμερα σε πολλούς άλλους τομείς. Πόσο λίγο διδάσκονται οι Χριστιανοί από την ιστορία, από την ίδια τους την ιστορία...
Η περιπέτεια που έζησε η μαύρη φυλή με τη δουλεία και στη συνέχεια με τη φυλετική καταπίεση και τις φυλετικές διακρίσεις αποτελεί ένα από τα πιο φρικτά εγκλήματα του Δυτικού κόσμου. Και το χειρότερο είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό από τους Χριστιανούς είτε ανέχτηκε αυτό το έγκλημα, είτε επωφελήθηκε από αυτό, δικαιολογώντας το μάλιστα τάχα από τη Βίβλο κι ησυχάζοντας έτσι τις ταραγμένες συνειδήσεις. Υπολογίζεται ότι η Αφρική έχασε 50 με 60.000.000 ανθρώπους της με το εμπόριο των δούλων. Είπε πρόσφατα ο καθηγητής Maulana Karenga, μια από τις πιο έγκριτες προσωπικότητες της σύγχρονης Αφρικής: «Το ολοκαύτωμα αυτό είχε σαν συνέπεια να χαθεί ένα μεγάλο μέρος από τους νέους μας κι από ανθρώπους ικανούς κι επιδέξιους κι αυτό είχε επίδραση στην επιστημονική, τεχνολογική και πολιτιστική πρόοδο της Αφρικής». Οι υπέρμαχοι των φυλετικών διακρίσεων κατηγορούν τους μαύρους για υψηλή εγκληματικότητα και για έλλειψη προσαρμογής στην οργανωμένη κοινωνική ζωή. Κι αν ακόμα δεχτούμε ότι τα πράγματα εν μέρει είναι έτσι,[2] υπεύθυνοι και πάλι είναι εκείνοι που προκάλεσαν όλη αυτή την τραγωδία, που ξεκλήρισαν εκατομμύρια ανθρώπους από τα σπίτια τους κι από τις πατρίδες τους, που τους στέρησαν την ελευθερία και την ανθρώπινη διαβίωση, και που τελικά τους καταδίκασαν να ζουν στο περιθώριο και στην καταφρόνια.
Αν πρέπει να συνοψίσουμε το κυριότερο δίδαγμα από αυτό το ενδιαφέρον κομμάτι της ιστορίας, σε λίγες μόνο γραμμές, θα πούμε πως στη χριστιανική ζωή δεν αρκεί μόνο η ευσέβεια κι η προσωπική ηθική. Αν θέλουμε να είμαστε σωστοί κι ολοκληρωμένοι Χριστιανοί δεν είναι αρκετές ούτε μόνον οι πολλές προσευχές, τα δακρυσμένα μάτια και τα υψωμένα χέρια, ούτε μόνον η εκπλήρωση ενός κώδικα προσωπικής ηθικής με δέκα - δώδεκα άρθρα απαγόρευσης («μη πιάσεις, μη γευθείς, μην αγγίξεις»). Θα πρόσθετα μάλιστα ότι δεν είναι αρκετή ούτε καν η προσωπική φιλανθρωπία και φιλευσπλαχνία που δείχνουν σε αξιέπαινο βαθμό αρκετοί Αμερικανοί Χριστιανοί, πολύ περισσότερο από τους Έλληνες Χριστιανούς. Στο βιβλίο του «Επιτέλους Ελεύθεροι;» («Free at Last?») ο Carl Ellis διατυπώνει εύστοχα το πρόβλημα με τα παρακάτω λόγια: «Στο συντριπτικό τους ποσοστό οι άνθρωποι που πίστευαν στη Βίβλο στάθηκαν τυφλοί στο να αντιληφθούν πού βρισκόταν το κακό μέσα στο οικοδόμημα της αμερικανικής κοινωνίας. Για παράδειγμα, πώς μπορεί κανείς να αντιληφθεί μια αμαρτία που λειτουργεί σαν θεσμός, όπως είναι ο ρατσισμός, όταν το περιεχόμενο της αμαρτίας περιορίζεται σε θέματα προσωπικής ηθικής όπως το ποτό, το κάπνισμα και τα παρόμοια;» Είναι η ίδια ακριβώς νοοτροπία που κάνει σήμερα τους Χριστιανούς στις Ηνωμένες Πολιτείες τόσο ευαίσθητους στο θέμα των αμβλώσεων (πολύ σωστά), που όμως τους κάνει να αδιαφορούν ή και να συνευδοκούν σε θεσμικές αμαρτωλές καταστάσεις, όπως η περιφρόνηση της ανθρώπινης ζωής με τις θανατικές ποινές και με τους πολέμους, ή η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε άλλες χώρες έξω από τη δική τους, κάτι για το οποίο δούλεψε προς τη σωστή κατεύθυνση ο Χριστιανός πρώην πρόεδρος Jimmy Carter.
Ας μη μιλάμε όμως μόνο για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σήμερα στον τόπο μας αφθονούν οι ανθρώπινες ομάδες με διαφορετικό χρώμα, με διαφορετική θρησκεία, με εντελώς διαφορετικά ήθη κι έθιμα από τα δικά μας. Και φοβάμαι πως πολύ συχνά δεν παίρνουμε καθόλου καλό βαθμό στη συμπεριφορά μας απέναντί τους. Το γεγονός αυτό κάνει, νομίζω, περισσότερο από ποτέ άλλοτε επίκαιρη αυτήν την παρουσίαση, που εύχομαι να χρησιμεύσει τουλάχιστον για τους αναγνώστες σαν μάθημα και σαν βοήθημα. Για να αποφύγουμε τα λάθη, τις παραλήψεις, την απαράδεκτη τακτική άλλων ανθρώπων κι άλλων Χριστιανών σε άλλους τόπους και σε άλλες εποχές, πολύ συχνά όμως δυστυχώς και στο δικό μας τον τόπο και στη δική μας εποχή.
[1] Κατά κανόνα ο όρος «πνευματικότητα» όπου εμφανίζεται, χρησιμοποιείται με τη θρησκευτική έννοια του όρου (spirituality) και όχι τη διανοητική (intellectuality). Δυστυχώς στην ελληνική γλώσσα δεν γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα στις δύο έννοιες.
[2] Που δεν είναι, γιατί ένα μεγάλο μέρος των μαύρων ακόμα και σήμερα καταδικάζονται από τα αμερικανικά δικαστήρια, κυρίως των Νότιων Πολιτειών, με εντελώς ανεπαρκή ή και κατασκευασμένα στοιχεία.
Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 γεννιέται κι αρχίζει να διαδίδεται η μουσική rock and roll, πρόδρομος της σημερινής ροκ. Μια από τις κυριότερες πηγές προέλευσής της είναι και τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια. Η ουσία είναι πως στην αρχή το rock and roll είναι σε μεγάλο ποσοστό «κομμένο» από τις ραδιοφωνικές εκπομπές. Είναι, βλέπετε, μουσική των «μαύρων». Μέχρι που το υιοθετεί ένας λευκός που αναγορεύεται βασιλιάς του rock and roll. Το όνομά του είναι Elvis Presley. Τότε μόνο απαλλάσσεται η μουσική rock από το φυλετικό της στίγμα.
Είπαμε ότι ο πλήρης διαχωρισμός στις δυο φυλές ισχύει σε οποιονδήποτε χώρο και φυσικά και στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Το πίσω μέρος του λεωφορείου προορίζεται για τους μαύρους, που πρέπει να ανέβουν από την μπροστινή πόρτα, να πληρώσουν το εισιτήριό τους, να κατέβουν από την ίδια πόρτα και να ξανανέβουν στο λεωφορείο από την πίσω πόρτα, προφανώς για να μη περάσουν από το μέρος που προορίζεται για τους λευκούς. Αφού πληρώσουν το εισιτήριό τους δεν είναι σίγουρο πως θα προλάβουν να ξαναμπούν από την πίσω πόρτα, γιατί αρκετοί από τους λευκούς οδηγούς ξεκινούν χωρίς να τους παίρνουν υπόψη τους. Όταν οι «άσπρες» θέσεις είναι γεμάτες, ο οδηγός επεκτείνει το «άσπρο τμήμα» του λεωφορείου υποχρεώνοντας τους μαύρους στις πίσω θέσεις να σηκωθούν για να καθίσουν οι λευκοί.
Είναι την 1η Δεκεμβρίου του 1955 που ένα φαινομενικά ασήμαντο γεγονός ανοίγει το τελευταίο ίσως κεφάλαιο του αγώνα των μαύρων για ίσα δικαιώματα. Το βράδυ της μέρας εκείνης, στην πόλη Μοντγκόμερι της Αλαμπάμα, η Rose Parks, μια γυναίκα 42 ετών, κουρασμένη από τη δουλειά της αρνείται να παραχωρήσει τη θέση της σ’ ένα λευκό που θέλει να επεκτείνει το «άσπρο τμήμα» του λεωφορείου με τον τρόπο που περιγράψαμε. Συλλαμβάνεται από την αστυνομία καταδικάζεται σε πρόστιμο 14 δολαρίων κι απολύεται από τη δουλειά της. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την έναρξη ενός πολύχρονου αγώνα για την κατάργηση του «απαρτχάιντ» οποιασδήποτε μορφής και για πλήρη ισότητα μαύρων και λευκών. Μέσα από τον αγώνα αυτόν αναδεικνύονται δυο μεγάλες μορφές, που μένουν από τότε σύμβολα στην ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: ο Martin Luther King, χριστιανός Διαμαρτυρόμενος πάστορας κι ο Malcolm Χ, ηγέτης των μαύρων μουσουλμάνων. Και οι δυο δολοφονούνται από ακραίους φανατικούς, σε ηλικία 39 ετών, ο King στις 4 Απριλίου του 1968, ο Malcolm Χ στις 21 Φεβρουαρίου του 1964. Οι δυο αυτοί άνθρωποι - σύμβολα, με τη ζωή τους και τους αγώνες τους έχουν να μας διδάξουν αρκετά. Ο πρώτος, ο Martin Luther King, παρόλο που επηρεάζεται κι από τη φιλοσοφία της μη βίας του Mahatma Gandhi, είναι ουσιαστικά άνθρωπος που εμπνέεται από το πρόσωπο του Χριστού κι από τις αρχές του ευαγγελίου. Βέβαια οι περισσότεροι από τους συντηρητικούς Χριστιανούς θα είχαν αντιρρήσεις και για κάποιες θεολογικές του θέσεις και για το ότι έδωσε υπέρμετρη έμφαση στο κοινωνικό μέρος του ευαγγελίου σε βάρος ίσως του πνευματικού μηνύματος της σωτηρίας του ανθρώπου, αν κι υπάρχουν μαρτυρίες πως στο τέλος της ζωής του στράφηκε σε πιο «ευαγγελικές» θέσεις. Όπως και να έχει όμως, αναρωτιέμαι σε τι άραγε ωφελεί η «θεολογική ορθότητα» όταν συνυπάρχει με ό,τι ακριβώς πολέμησε και στιγμάτισε ο Κύριος στην επίγεια παραμονή Του: με την υποκρισία, το φαρισαϊσμό, την εθελοθρησκεία, με όλα εκείνα που σκληραίνουν την ανθρώπινη καρδιά και της αφαιρούν την ικανότητα να αγαπά, να συγχωρεί, να κατανοεί, να σέβεται την προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου που πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Δημιουργού του. Δυστυχώς, η πλειοψηφία των Χριστιανών για διάφορους λόγους έχει υιοθετήσει στη διάρκεια της Ιστορίας μια περίεργη συμπεριφορά και κάποιες παράξενες αντιλήψεις για διάφορα θέματα, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί σε «ψευτοδιλήμματα», που παραπλανούν κι αποπροσανατολίζουν: Ή πνευματικότητα,[1] ή υψηλό πολιτιστικό επίπεδο. Και τα δυο δεν πάνε μαζί. Ή περίτεχνα οικοδομήματα με υπέροχη μουσική και με απουσία αληθινής πνευματικής ζωής, ή απλές χριστιανικές συντροφιές πνευματικά θερμές που υποσυνείδητα πολλές φορές αποστρέφονται την ποιότητα, το υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και την υψηλή τέχνη, «γιατί όλα αυτά δεν είναι πνευματικά». Ή ψυχρή λογική και τυπικισμός κι άψογη θεολογία, ή ξέχειλος συναισθηματισμός με απουσία συχνά οποιασδήποτε λογικής... Κι εδώ, στη δική μας περίπτωση, ένα ανάλογο ψευτοδίλημμα: ή κήρυγμα σωτηρίας χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το κοινωνικό μέρος του ευαγγελίου («αν οι άνθρωποι δεχτούν τη σωτηρία, τα κοινωνικά θέματα λύνονται αυτόματα»), ή κοινωνικό ευαγγέλιο με λίγη ή καθόλου προσοχή στο πνευματικό σωτηριακό μήνυμα του σταυρού. Αποτελεί όνειδος των «συντηρητικών» λεγομένων Χριστιανών, ότι οι κακώς αποκαλούμενοι «φιλελεύθεροι» Χριστιανοί, στάθηκαν πολύ πιο σωστά και πιο κοντά στη διδασκαλία του Χριστού στο θέμα των φυλετικών διακρίσεων, της κοινωνικής δικαιοσύνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν αρκετοί από τους «συντηρητικούς» πιστούς να αντιλαμβάνονται μερικά πράγματα και να διορθώνουν λαθεμένες αντιλήψεις κι αντιβιβλικές πρακτικές.
Ας μη σπεύδουμε λοιπόν να πάρουμε τη θέση όλων εκείνων που αδιάκριτα και άδικα κατηγόρησαν τον Martin Luther King, χαρακτηρίζοντάς τον μάλιστα και σαν κομμουνιστή... Έναν άνθρωπο που αγωνίστηκε να επικρατήσει η δικαιοσύνη του Θεού στον άδικο κόσμο μας (που για αρκετές αδικίες του είναι υπεύθυνοι κι αρκετοί από αυτούς που ισχυρίζονται πως είναι Χριστιανοί), έναν αγνό οραματιστή κι αληθινό προφήτη, όπως τον χαρακτηρίζουν πολλοί κι ανάμεσά τους κι ο μεγάλος Billy Graham. Στο κάτω - κάτω, ας είχαν όλοι εκείνοι που τον κατηγορούν τη μισή από τη δική του συνέπεια ανάμεσα στη θεωρία και στην εφαρμογή της, ανάμεσα στη διδασκαλία του Χριστού και σ’ εκείνα που πίστευαν κι έκαναν, και μετά θα είχαν το δικαίωμα να μιλήσουν. Γράφει ο Carl Ellis, μαύρος χριστιανός συγγραφέας στο βιβλίο του «Επιτέλους Ελεύθεροι;» («Free at Last?»): «Είμαστε ευγνώμονες στο Θεό γι’ αυτόν τον προφήτη που είχε μια αντίληψη για την αγάπη ίδια μ’ εκείνη του Ιησού, που είχε τη λαμπρή πνευματική καλλιέργεια του απόστολου Παύλου, την ποιητική λαλιά του Ιερεμία, την αντίληψη περί δικαιοσύνης του Αμώς, το σκηνικό δραματικό ύφος του Ιεζεκιήλ και το ηγετικό προφίλ του Μωυσή. Ο Θεός είχε μιλήσει στον αδελφό Martin. Όπως είχε πει κι ο ίδιος: ‘Ο Θεός μού έχει μιλήσει και δεν πρόκειται να ξεφύγω απ’ αυτήν την ευθύνη... Μπορεί αυτό να σημαίνει φυσικό θάνατο, αλλά κι αν ακόμα αυτό συμβεί, θα πεθάνω για την ελευθερία του λαού μου! Ο Θεός μού έχει μιλήσει!’»
Το έχουμε γράψει κι αλλού και είναι δυστυχώς απαράβατος κανόνας. Όπου οι Χριστιανοί αποτυχαίνουν στην αποστολή τους, έρχονται άλλες ομάδες να πάρουν τη θέση τους με πολύ δυσάρεστα αποτελέσματα. Και δυστυχώς αυτό έγινε κι εδώ με την Εκκλησία της Αμερικής, το τμήμα της που αποτελείται από λευκούς κατοίκους της κυρίως στο Νότο. Μια εκκλησία που έχει επιτελέσει θαύματα κι έχει γράψει υπέροχες σελίδες, έχει όμως κατά καιρούς αποτύχει οικτρά σε θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης και δικαιωμάτων ανθρώπινων ομάδων. Με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος από τους καταπιεσμένους κι αδικημένους Αφροαμερικανούς να ακολουθήσει το δρόμο της βίας. Έχουν μείνει στην ιστορία οι μεγάλες φυλετικές ταραχές κυρίως της δεκαετίας του ’60 και η δημιουργία οργανώσεων μαύρων που είχαν σα σκοπό τη διεκδίκηση δικαιωμάτων με βίαιο τρόπο, όπως οι περίφημοι Μαύροι Πάνθηρες και η οργάνωση «Μαύρη δύναμη» (Black Power). Άλλωστε κάποιοι απ’ αυτούς τους ακραίους αδιάλλακτους ήταν που έβγαλαν από τη μέση το μεγάλο προφήτη της ειρήνης, το Martin Luther King. Ας όψονται οι «Χριστιανοί» που με την άκαμπτη και σκληρή στάση τους προετοίμασαν το έδαφος για να αναπτυχθούν τέτοιου είδους δηλητηριώδη φυτά.
Κι ακόμα ήταν η θρησκεία του Ισλάμ που αποκόμισε σημαντικά κέρδη από την αποτυχία των Χριστιανών. Ένας ιδιότυπος Ισλαμισμός διασπαρμένος σε διάφορες περίεργες παραλλαγές κι εκδόσεις, με διάφορους ηγέτες κι αυτόκλητους προφήτες. Είναι ένα περίεργο φαινόμενο αυτή η στροφή τόσο πολλών μαύρων Αμερικανών προς το μουσουλμανισμό, κάτι που μπορεί να το δικαιολογήσει μονάχα η απελπισία και η έλλειψη ιστορικής γνώσης. Γιατί είναι γνωστό από την ιστορία πως οι πρώτοι διδάξαντες το δουλεμπόριο στην Αφρική ήταν οι Άραβες Μουσουλμάνοι και πως ουσιαστικά η δουλεία σε διάφορες μορφές της ισχύει ακόμα και σήμερα σε αρκετές μουσουλμανικές χώρες... Κι αν σήμερα στη Μ. Ανατολή και στη Β. Αφρική, περιοχές όπου κυριαρχεί ο αραβικός μουσουλμανισμός, έχουν απομείνει τόσο λίγοι μαύροι ύστερα από τόσους αιώνες δουλείας, σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες όπου οι μαύροι είναι πολλά εκατομμύρια, αυτό οφείλεται σε δυο λόγους: ο πρώτος είναι ότι εκεί οι μαύροι σκλάβοι κατά κανόνα ευνουχίζονταν κι επομένως σαν ανθρώπινη ομάδα παρουσίαζαν πολύ χαμηλή γεννητικότητα και ο δεύτερος είναι ότι είχαν υψηλή θνησιμότητα.
Και δεν είναι μονάχα η στάση των Μουσουλμάνων απέναντι στη δουλεία που κάνει τον Μουσουλμανισμό ακατάλληλο για ιδεολογικό καταφύγιο των μαύρων Αμερικανών. Είναι κι ο ρατσισμός και η ιδεολογική ακαμψία που είναι σύμφυτα με τη θρησκεία του Ισλάμ. Πώς τόσο πολλοί Αφροαμερικανοί ασπάστηκαν μια θρησκεία που τα ιερά της βιβλία διακηρύττουν ότι οι αμαρτωλοί που θα καταδικαστούν από τον Αλλάχ θα έχουν μαύρα πρόσωπα, τη στιγμή που το σύνθημα που κυριαρχούσε την εποχή των φυλετικών ταραχών ήταν: «Το μαύρο χρώμα είναι ωραίο» («Black is Beautiful»), είναι ένα ανεξήγητο φαινόμενο. Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η τραγωδία της αποτυχίας του δεύτερου μεγάλου αγωνιστή για τα ίσα δικαιώματα των μαύρων, του μαύρου Αμερικανού Μουσουλμάνου Malcolm Little, που μετονομάστηκε σε Malcolm X, ή με τη μουσουλμανική έκδοση του ονόματός του: El Hai Malik El Sabaz. Φύση ορμητική και καθόλου ειρηνοποιός, σε αντίθεση με τον Martin Luther King, φαντάστηκε ο Malcolm X ότι θα μπορούσε, όντας Μουσουλμάνος ο ίδιος, και με αφετηρία το κίνημα του Ισλάμ, να συγκεντρώσει τους Αφροαμερικανούς ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους και τα υπόλοιπα πιστεύω τους σ’ ένα κοινό αγώνα με κοινά ιδανικά. Απατήθηκε οικτρά κι απογοητεύτηκε πολύ νωρίς. Τέτοιου είδους ιδεολογίες δε γνωρίζει ο Ισλαμισμός. Ο Ισλαμισμός είναι ένα καθαρά αραβικό δημιούργημα κι εντελώς ακατάλληλος για παγκοσμιοποίηση και παγκόσμια συναδέλφωση... Κι είναι αληθινά κρίμα, γιατί έχοντας οι Χριστιανοί ένα μοναδικό όπλο στα χέρια τους, την πίστη του Χριστού, που εκτός από το σωτηριακό της μήνυμα περιέχει και τα απαραίτητα στοιχεία - μόνον αυτή – για την ολοκλήρωση και την τελείωση των ιδανικών της αγάπης και της συναδέλφωσης ανάμεσα στους ανθρώπους, πρόδωσαν τις ίδιες τους τις ιδέες κι άφησαν τον μεγάλο Martin Luther King να αγωνίζεται μόνος του για τα ιδανικά αυτά που έπρεπε πρώτοι αυτοί να υποστηρίζουν.
Σήμερα, σαράντα τόσα χρόνια από την ηρωική εκείνη εποχή, η χώρα έχει προχωρήσει σημαντικά κι οι φυλετικές προκαταλήψεις υποχωρούν όλο και περισσότερο. Μένει ωστόσο ακόμα αρκετός δρόμος να περπατηθεί μέχρι τον τελικό σκοπό κι ιδιαίτερα σε μερικές Πολιτείες του Νότου. Πέρασαν όμως τόσα χρόνια και χύθηκε άδικα τόσο αίμα και τόσα δάκρυα... Και καθώς ξαναθυμόμαστε μελαγχολικά όσα τραγικά έχουν συμβεί, σκεπτόμαστε πόσο δίκιο είχε ο Mahatma Gandhi όταν έλεγε: «ο Χριστιανισμός είναι καλός, οι Χριστιανοί όμως δεν είναι καλοί»... Κι ήταν ο Αντρέ Ζιντ που πρόφερε τούτα τα λόγια: «Ποτέ θρησκεία δεν προδόθηκε περισσότερο από τους οπαδούς της, όσο ο Χριστιανισμός από τους Χριστιανούς»... Το χειρότερο είναι ότι τα ίδια ή παρόμοια λάθη επαναλαμβάνονται και σήμερα σε πολλούς άλλους τομείς. Πόσο λίγο διδάσκονται οι Χριστιανοί από την ιστορία, από την ίδια τους την ιστορία...
Η περιπέτεια που έζησε η μαύρη φυλή με τη δουλεία και στη συνέχεια με τη φυλετική καταπίεση και τις φυλετικές διακρίσεις αποτελεί ένα από τα πιο φρικτά εγκλήματα του Δυτικού κόσμου. Και το χειρότερο είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό από τους Χριστιανούς είτε ανέχτηκε αυτό το έγκλημα, είτε επωφελήθηκε από αυτό, δικαιολογώντας το μάλιστα τάχα από τη Βίβλο κι ησυχάζοντας έτσι τις ταραγμένες συνειδήσεις. Υπολογίζεται ότι η Αφρική έχασε 50 με 60.000.000 ανθρώπους της με το εμπόριο των δούλων. Είπε πρόσφατα ο καθηγητής Maulana Karenga, μια από τις πιο έγκριτες προσωπικότητες της σύγχρονης Αφρικής: «Το ολοκαύτωμα αυτό είχε σαν συνέπεια να χαθεί ένα μεγάλο μέρος από τους νέους μας κι από ανθρώπους ικανούς κι επιδέξιους κι αυτό είχε επίδραση στην επιστημονική, τεχνολογική και πολιτιστική πρόοδο της Αφρικής». Οι υπέρμαχοι των φυλετικών διακρίσεων κατηγορούν τους μαύρους για υψηλή εγκληματικότητα και για έλλειψη προσαρμογής στην οργανωμένη κοινωνική ζωή. Κι αν ακόμα δεχτούμε ότι τα πράγματα εν μέρει είναι έτσι,[2] υπεύθυνοι και πάλι είναι εκείνοι που προκάλεσαν όλη αυτή την τραγωδία, που ξεκλήρισαν εκατομμύρια ανθρώπους από τα σπίτια τους κι από τις πατρίδες τους, που τους στέρησαν την ελευθερία και την ανθρώπινη διαβίωση, και που τελικά τους καταδίκασαν να ζουν στο περιθώριο και στην καταφρόνια.
Αν πρέπει να συνοψίσουμε το κυριότερο δίδαγμα από αυτό το ενδιαφέρον κομμάτι της ιστορίας, σε λίγες μόνο γραμμές, θα πούμε πως στη χριστιανική ζωή δεν αρκεί μόνο η ευσέβεια κι η προσωπική ηθική. Αν θέλουμε να είμαστε σωστοί κι ολοκληρωμένοι Χριστιανοί δεν είναι αρκετές ούτε μόνον οι πολλές προσευχές, τα δακρυσμένα μάτια και τα υψωμένα χέρια, ούτε μόνον η εκπλήρωση ενός κώδικα προσωπικής ηθικής με δέκα - δώδεκα άρθρα απαγόρευσης («μη πιάσεις, μη γευθείς, μην αγγίξεις»). Θα πρόσθετα μάλιστα ότι δεν είναι αρκετή ούτε καν η προσωπική φιλανθρωπία και φιλευσπλαχνία που δείχνουν σε αξιέπαινο βαθμό αρκετοί Αμερικανοί Χριστιανοί, πολύ περισσότερο από τους Έλληνες Χριστιανούς. Στο βιβλίο του «Επιτέλους Ελεύθεροι;» («Free at Last?») ο Carl Ellis διατυπώνει εύστοχα το πρόβλημα με τα παρακάτω λόγια: «Στο συντριπτικό τους ποσοστό οι άνθρωποι που πίστευαν στη Βίβλο στάθηκαν τυφλοί στο να αντιληφθούν πού βρισκόταν το κακό μέσα στο οικοδόμημα της αμερικανικής κοινωνίας. Για παράδειγμα, πώς μπορεί κανείς να αντιληφθεί μια αμαρτία που λειτουργεί σαν θεσμός, όπως είναι ο ρατσισμός, όταν το περιεχόμενο της αμαρτίας περιορίζεται σε θέματα προσωπικής ηθικής όπως το ποτό, το κάπνισμα και τα παρόμοια;» Είναι η ίδια ακριβώς νοοτροπία που κάνει σήμερα τους Χριστιανούς στις Ηνωμένες Πολιτείες τόσο ευαίσθητους στο θέμα των αμβλώσεων (πολύ σωστά), που όμως τους κάνει να αδιαφορούν ή και να συνευδοκούν σε θεσμικές αμαρτωλές καταστάσεις, όπως η περιφρόνηση της ανθρώπινης ζωής με τις θανατικές ποινές και με τους πολέμους, ή η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε άλλες χώρες έξω από τη δική τους, κάτι για το οποίο δούλεψε προς τη σωστή κατεύθυνση ο Χριστιανός πρώην πρόεδρος Jimmy Carter.
Ας μη μιλάμε όμως μόνο για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σήμερα στον τόπο μας αφθονούν οι ανθρώπινες ομάδες με διαφορετικό χρώμα, με διαφορετική θρησκεία, με εντελώς διαφορετικά ήθη κι έθιμα από τα δικά μας. Και φοβάμαι πως πολύ συχνά δεν παίρνουμε καθόλου καλό βαθμό στη συμπεριφορά μας απέναντί τους. Το γεγονός αυτό κάνει, νομίζω, περισσότερο από ποτέ άλλοτε επίκαιρη αυτήν την παρουσίαση, που εύχομαι να χρησιμεύσει τουλάχιστον για τους αναγνώστες σαν μάθημα και σαν βοήθημα. Για να αποφύγουμε τα λάθη, τις παραλήψεις, την απαράδεκτη τακτική άλλων ανθρώπων κι άλλων Χριστιανών σε άλλους τόπους και σε άλλες εποχές, πολύ συχνά όμως δυστυχώς και στο δικό μας τον τόπο και στη δική μας εποχή.
από τον Στέφανο Κατσάρκα
(πολιτικός μηχανικός και διευθυντής
χορωδίας της Ε.Ε.Ε. Θεσσαλονίκης)
[1] Κατά κανόνα ο όρος «πνευματικότητα» όπου εμφανίζεται, χρησιμοποιείται με τη θρησκευτική έννοια του όρου (spirituality) και όχι τη διανοητική (intellectuality). Δυστυχώς στην ελληνική γλώσσα δεν γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα στις δύο έννοιες.
[2] Που δεν είναι, γιατί ένα μεγάλο μέρος των μαύρων ακόμα και σήμερα καταδικάζονται από τα αμερικανικά δικαστήρια, κυρίως των Νότιων Πολιτειών, με εντελώς ανεπαρκή ή και κατασκευασμένα στοιχεία.
20 Σεπ 2008
Σελίδες από την ιστορία των μαύρων των ΗΠΑ - Β' Μέρος
Δεν έχει εξακριβωθεί πότε ακριβώς εμφανίστηκαν οι πρώτοι σκλάβοι χριστιανοί. Χριστιανική Εκκλησία υπήρχε στη Δυτική Αφρική έναν αιώνα πριν ο πρώτος μαύρος σκλάβος πατήσει στην αμερικανική ήπειρο. Υπάρχει ένα παλιό αφρικανικό ρητό που επαναλαμβάνεται μέχρι σήμερα και που λέει: «Όταν οι λευκοί ήρθαν στην Αφρική, αυτοί είχαν τη Βίβλο κι εμείς τη γη. Τώρα εμείς έχουμε τη Βίβλο κι αυτοί έχουν τη γη». Δεν είναι λοιπόν καθόλου απίθανο, κάποιοι από τους αλυσοδεμένους μαύρους, που μετέφεραν στα αμπάρια των πλοίων οι λευκοί δουλέμποροι, να ήταν πιστοί χριστιανοί. Ωστόσο, από τον 18ο αιώνα αρχίζει ο συστηματικός ευαγγελισμός των μαύρων σκλάβων από κάποια οργάνωση που εδρεύει στο Λονδίνο. Η δουλειά τους δεν είναι καθόλου εύκολη. Πρώτα απ’ όλα οι ιεραπόστολοι συναντούν αντιδράσεις στο έργο τους από τους λευκούς. Δεν ξέρω αν κάποιοι από αυτούς τους λευκούς είναι χριστιανοί. Αναρωτιέμαι όμως τι είδους χριστιανοί είναι αυτοί που εναντιώνονται στον ευαγγελισμό των συνανθρώπων τους, με τη δικαιολογία ότι δεν ανήκουν στο ανθρώπινο γένος κι άρα δεν έχουν ψυχή. Αργότερα βάζουν νερό στο κρασί τους και παραδέχονται πως κατά τα 3/5 είναι άνθρωποι, όπως είπαμε και πριν. Οι σκλάβοι δε γνωρίζουν την αγγλική γλώσσα. Κι εξάλλου είναι φοβερά δύσκολο να ξεριζωθεί από μέσα τους η παλιά θρησκεία με τις αμέτρητες δεισιδαιμονίες. Δεν είναι όμως μονάχα αυτό. Είναι αλήθεια ότι ευαγγέλιο ολοκληρωμένο δεν μπορεί να κηρυχθεί κάτω από καθεστώς δουλείας. Το ευαγγέλιο που μεταδίδουν στους σκλάβους οι ιεραπόστολοι κι οι ιεροκήρυκες είναι μονόπλευρο. Μιλά για τη σωτηρία, για τη χαρά που χαρίζει η πίστη μέσα στην ανθρώπινη καρδιά, για την ελπίδα του ουρανού. Πολλά όμως παραλείπονται ή ξεπερνιούνται στα γρήγορα. Οι μαύροι υπηρέτες στα χριστιανικά σπίτια κοιτάζονται μεταξύ τους και κρυφογελούν όταν στις οικογενειακές προσευχές τα αφεντικά διαβάζουν με ευχαρίστηση και με άνεση το χωρίο: «οι δούλοι υπακούτε στους κατά σάρκα κυρίους σας», παραλείπουν όμως χωρία όπως εκείνο στο 58ο κεφάλαιο του προφήτη Ησαΐα: «Η νηστεία που εγώ διάλεξα, δεν είναι τούτη; Το να λύνεις τους δεσμούς της κακίας, το να διαλύεις βαριά φορτία και το να αφήνεις ελεύθερους τους καταδυναστευμένους και το να συντρίβεις κάθε ζυγό;» Φυσικό λοιπόν είναι πολλοί από τους μαύρους δούλους να θεωρούν ότι το ευαγγέλιο που τους κήρυτταν οι λευκοί αφέντες τους δεν είναι αληθινό, αλλά απάτη. Κι όμως, όπως σημειώνει κι ο εκδότης του αμερικανικού χριστιανικού περιοδικού «Christian History», κι αυτό είναι το θαυμαστό, αρκετοί μαύροι έβλεπαν τη διαφορά ανάμεσα στο μήνυμα της Βίβλου και στην κουλτούρα ενός χριστιανισμού που επέτρεπε κι ενθάρρυνε τη δουλοκτησία. Όταν ο υποτιθέμενος χριστιανός αφέντης κάποιου μαύρου σκλάβου, του William Craft, πούλησε τους ηλικιωμένους γονείς του Craft, γιατί λόγω ηλικίας είχαν πια καταντήσει ασύμφοροι οικονομικά, ο Craft δήλωσε ότι ένιωσε «ένα βαθύ μίσος, όχι για τον χριστιανισμό, αλλά για την ευσέβεια που συνδυαζόταν με τη δουλοκτησία». Ολοκληρωμένο ευαγγέλιο και δουλεία δεν πάνε μαζί. Το είχε καταλάβει πολύ καλά εκείνος ο αφέντης από τη Βαλτιμόρη, που βλέποντας τη γυναίκα του να διδάσκει ένα σκλάβο πώς να διαβάζει τη Γραφή, την προειδοποίησε έξαλλος: «Άκου δω: αν διδάξεις αυτόν το νέγρο πώς να διαβάζει τη Βίβλο, ξέχασέ τον. Δεν πρόκειται να τον κρατήσεις κοντά σου με τίποτε...»
Πολλές είναι οι μαρτυρίες μαύρων σκλάβων που διασώζονται και που διηγούνται με τον πιο συγκλονιστικό τρόπο τη στιγμή της επιστροφής τους στο Χριστό, όπου, όπως περιγράφουν, τους άρπαξε το Άγιο Πνεύμα, θανάτωσε τον παλιό τους εαυτό και τους ανάστησε σε μια νέα ζωή. Τέτοιες εμπειρίες αναγέννησης πραγματοποιούνταν στις φυτείες, όπου δούλευαν, στα δάση, σε υπαίθριες συναθροίσεις, στις καλύβες τους ή ακόμα και σε συναθροίσεις που οδηγούσαν οι ίδιοι οι μαύροι. Ο John Jasper, διάσημος μαύρος ιεροκήρυκας, θυμόταν σχετικά με την πνευματική μεταστροφή του, που έλαβε χώρα την ώρα που δούλευε σ’ ένα καπνεργοστάσιο: «Και ξαφνικά έλαμψε φως. Ένιωσα ελαφρός σαν πούπουλο. Τα πόδια μου πατούσαν σε ψηλή κορφή. Η σωτηρία πλημμύρισε σαν κατακλυσμός την ψυχή μου κι εγώ είχα την αίσθηση πως μπορούσα να γκρεμίσω τη στέγη του εργοστασίου με τις κραυγές μου». Και κάποιος άλλος αναφωνεί, έχοντας ακούσει τα καλά νέα πως ο Χριστός πέθανε για τον καθένα μας: «Ω, τι ευλογημένο και γλυκό το αίσθημα πως κάποιος μ’ έχει αγαπήσει!»
Είπαμε πιο πριν για το ατελές ευαγγέλιο που κήρυτταν οι ιεραπόστολοι κι οι ιεροκήρυκες στους μαύρους σκλάβους. Δυστυχώς το κακό δεν περιορίστηκε μόνον εδώ. Υπάρχουν ακόμα χειρότερα. Κι εδώ ακριβώς ο φαρισαϊσμός των «χριστιανών» έφτασε στο αποκορύφωμά του. Ας μας γίνουν παράδειγμα κι ας αποφεύγουμε ανάλογες καταστάσεις:
Όσο ο δούλος έμενε ξένος προς τη χριστιανική πίστη, ήταν τις Κυριακές εντελώς ελεύθερος. Κανείς δεν τον ενοχλούσε, κανείς δεν τον αστυνόμευε. Έλα όμως που το μεράκι αρκετών από αυτούς που συχνάζουν στις εκκλησίες είναι να αστυνομεύουν τους άλλους, μη τυχόν και αμαρτήσουν... Κι αν μάλιστα έχουν και σκλάβους στην κατοχή τους, τότε το μεράκι αυτό ικανοποιείται κατά τον καλύτερο τρόπο. Μόλις λοιπόν ο σκλάβος γινόταν Χριστιανός, άρχιζε η αστυνόμευση: «Έλα δω! Δούλεψες σήμερα Κυριακή; Αμάρτησες! Ετοιμάσου λοιπόν αύριο Δευτέρα να μαστιγωθείς!» Προσοχή! Όχι σήμερα, γιατί σήμερα είναι Κυριακή, η ημέρα του Κυρίου και σήμερα ούτε δουλεύουμε ούτε μαστιγώνουμε, γιατί και το μαστίγωμα είναι κι αυτό δουλειά!
Ωστόσο, μερικοί δεν περίμεναν καν να ξημερώσει η Δευτέρα. Διηγούνται για έναν από τους αφέντες πως διακόνησε το πρωί στο Δείπνο του Κυρίου, προσφέροντας στο δούλο του από τον Άρτο και τον Οίνο και το απόγευμα τον μαστίγωσε, γιατί άργησε να επιστρέψει στο κτήμα μερικά μονάχα λεπτά, πέρα από την κανονισμένη ώρα. «Άλλο αγάπη, άλλο καθήκον», όπως έλεγε κι ο καθηγητής μου στο γυμνάσιο...
Κάποια σκλάβα θυμάται τη μέρα που βαπτίστηκε: «Ο άνθρωπος που με βάπτισε είχε μια έγχρωμη δούλη δεμένη στην αυλή του για να τη μαστιγώσει μετά την επιστροφή του. Υποχρεωθήκαμε να κάτσουμε και να τον ακούμε να μας κηρύττει κι ανάμεσα μας να έχουμε και τη μητέρα της κοπέλας που θα μαστίγωνε, και να είναι κι αυτή υποχρεωμένη να ακούει το κήρυγμά του». Είχε λοιπόν απόλυτο δίκιο ο Frederick Douglas (1818-1895), ένας από τους πιο σημαντικούς μαύρους αγωνιστές για την κατάργηση της δουλείας το 19ο αιώνα, όταν έλεγε: «Αγαπώ τον καθαρό, ειρηνικό κι αμερόληπτο Χριστιανισμό του Χριστού. Και μισώ το διεφθαρμένο Χριστιανισμό, το Χριστιανισμό που κρατά στην κατοχή του σκλάβους, που μαστιγώνει γυναίκες, που αρπάζει τα μωρά από τις κούνιες τους, το μεροληπτικό Χριστιανισμό αυτής της χώρας». Δε χρειάζεται να σκεφτούμε και πολύ για να βγάλουμε συμπεράσματα για το τι μας διδάσκουν όλα αυτά. Κι ας μη πάει το μυαλό μας σε άλλους, αλλά στον εαυτό μας, γιατί τέτοιες υποκριτικές συμπεριφορές αφθονούν και σήμερα και δεν περιορίζονται μόνο στις σχέσεις εργοδότη και υπαλλήλου.
Στο σκηνικό αυτό που περιγράψαμε παραπάνω, ας προσθέσουμε και τις γνώριμες σ’ όλους αντιπάθειες ανάμεσα στις διάφορες Διαμαρτυρόμενες αποχρώσεις. Κάποιος απ’ τους σκλάβους που είχε δραπετεύσει στο Βορρά, διηγείτο πως ο αφέντης του τού απαγόρευε να πάει σε μια εκκλησία άλλης απόχρωσης, λέγοντάς του: «Δε θα πας σ’ αυτή την εκκλησία. Θα σου βάλουν μέσα σου το διάβολο»... Φυσικά ο Θεός δεν ανήκει μόνο σε μια εκκλησία ή σε μια απόχρωση. Εργάζεται σε κάθε άνθρωπο, σε κάθε έθνος, σε κάθε φυλή ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ο άνθρωπος, το έθνος ή η φυλή. Κι είναι γεγονός ότι στην ιδιοσυγκρασία της μαύρης φυλής ταιριάζουν πολύ περισσότερο οι εκκλησιαστικές αποχρώσεις που δίνουν έμφαση στην προσωπική εμπειρία και πολύ λιγότερο οι εκκλησίες με την αυστηρή οργάνωση και τη συστηματική θεολογία ή την τυπικότητα και τον επίσημο χαρακτήρα στη λατρεία τους. Ας μη ξεχνάμε άλλωστε ότι οι εκκλησίες των μαύρων, που ιδρύθηκαν αργότερα, επηρέασαν αποφασιστικά με το δυναμισμό τους και τις αυθόρμητες και τις υπερβολικές, πολύ συχνά, εκδηλώσεις τους, διάφορα χριστιανικά κινήματα στον 20ο αιώνα...
Ωστόσο το Πνεύμα του Θεού είναι εκεί. Κάποιος πρώην σκλάβος ιεροκήρυκας μιλά για το αποτέλεσμα που είχαν τέτοιου είδους συναθροίσεις: «Η αίθουσα πήρε φωτιά. Το Άγιο Πνεύμα ήταν εκεί. Οι καρδιές χτυπούσαν όλες στον ίδιο ρυθμό, καθώς στρέψαμε τη σκέψη μας στο Θεό για να Του πούμε τα βάσανα που ζούσαμε εδώ κάτω. Ο Θεός είδε την ανάγκη μας και ήρθε ανάμεσά μας».
Πώς όμως οδηγήθηκαν οι μαύροι σκλάβοι να ιδρύσουν καθαρά δικές τους εκκλησίες, χωρίς την κηδεμονία των αφεντικών τους; Στα πρώτα χρόνια, όσοι από τους μαύρους έχουν ενωθεί με την εκκλησία, συνοδεύουν τους αφέντες τους στις συνάξεις των πιστών. Φυσικά δεν κάθονται μαζί, λευκοί και μαύροι, αφέντες και δούλοι. Αυτό είναι αδιανόητο, ανεξάρτητα από το τι διδάσκει η Αγία Γραφή. Οι σκλάβοι κάθονται στον εξώστη σε θέσεις ειδικά προορισμένες γι’ αυτούς, συνήθως με τρόπο που να μη φαίνονται από εκείνους που κάθονται κάτω.[1] Αργότερα, στις συνάξεις που οργανώνουν οι ίδιοι οι μαύροι, υπάρχουν πάντα λευκοί που τους επιτηρούν και τους αστυνομεύουν: να μην ακουστεί στο κήρυγμα ο παραμικρός υπαινιγμός για ελευθερία, να αποφεύγονται διάφορες εκδηλώσεις και πολλά άλλα. Μας είναι γνωστό άλλωστε πόσο αφόρητους περιορισμούς μπορούν να επιβάλλουν χριστιανοί σε χριστιανούς. Πόσο μάλλον αν αυτοί είναι μαύροι και μάλιστα σκλάβοι.
Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες φυσικό είναι να αρχίσουν να αναζητούν οι χριστιανοί σκλάβοι τόπους λατρείας, όπου να συγκεντρώνονται κρυφά, μακριά από ξένα μάτια κι ελεύθεροι από περιορισμούς. Μαζεύονται σε δάση, σε φαράγγια, σε λαγκάδια, πίσω από κουρελούδες και κρεμασμένα παπλώματα που κόβουν τον ήχο, όπου ψάλλουν και προσεύχονται ψιθυριστά ή και εκδηλώνονται ελεύθερα, αν ο τόπος της σύναξής τους είναι αρκετά απομακρυσμένος.
Έτσι λοιπόν, με τέτοιο ηρωικό τρόπο, ξεκινά η εκκλησία των μαύρων της Αμερικής. Μια εκκλησία απ’ τις πιο σημαντικές της νεότερης εκκλησιαστικής ιστορίας, που επηρεάζει βαθιά σε πολλούς τομείς την παγκόσμια εκκλησία του Χριστού. Δεν είναι μονάχα ο δυναμισμός της, ο αυθορμητισμός της, η επιρροή της στη λατρεία και στις εξωτερικές εκδηλώσεις, όπως είπαμε και παραπάνω. Είναι και σε αρκετούς άλλους τομείς, όπως εκείνος της τέχνης και προπάντων της μουσικής, με τα περίφημα spirituals, τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια, που συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση της μουσικής στη Διαμαρτυρόμενη εκκλησία στους νεότερους χρόνους κι αποτέλεσαν μαζί με τα blues (τα αντίστοιχα κοσμικά τραγούδια των μαύρων) και μαζί με τη λαϊκή μουσική παράδοση των λευκών Αμερικανών, την αφετηρία για ολόκληρη την απέραντη σε πλούτο σύγχρονη μουσική και για τα αμέτρητα είδη της. Δεν πρόκειται να επιμείνουμε στα spirituals. Εδώ θα περιοριστούμε σε λίγες μόνο παρατηρήσεις.
Η μαύρη φυλή έχει μια τελείως δική της πλούσια κι ενδιαφέρουσα μουσική κουλτούρα. Αν έχετε ακούσει ύμνους, όπως το «Άγια νύχτα» ή το «Πόσο μέγα εν Σοι φίλο», τραγουδημένους από μαύρους καλλιτέχνες, θα καταλάβετε τι εννοώ. Αυτή λοιπόν η πλούσια κι εντελώς αλλιώτικη μουσική παράδοση αποτέλεσε τη μήτρα όπου κυοφορήθηκαν τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια. Ένα είδος καθαρά λαϊκό, χωρίς επώνυμους συνθέτες, προϊόν αυτοσχεδιασμού που γεννήθηκε στις συντροφιές των σκλάβων, με κάποια επίδραση και των λαϊκών τραγουδιών των λευκών αφεντικών τους, μια πολύτιμη κληρονομιά από όπου και σήμερα αντλεί όλος ο πολιτισμένος κόσμος και η παγκόσμια χριστιανική εκκλησία. Τα τραγούδια αυτά αποτέλεσαν το κυριότερο πνευματικό στήριγμα στα χρόνια της σκλαβιάς κι όχι μόνον τότε. Με τις συναρπαστικές και απλές μελωδίες τους, με τα πηγαία κι αυθόρμητα κείμενά τους τραγουδιόνταν παντού, στην ώρα της δουλειάς και μετά από αυτήν κι εμψύχωναν τους σκλάβους στην προσδοκία της ουράνιας πατρίδας, αλλά και στην ελπίδα της απελευθέρωσής τους από τα δεσμά της σκλαβιάς. Κι αυτό γιατί αρκετά από τα spirituals περιέχουν διφορούμενες έννοιες: σε πολλά τραγούδια ο λαός των μαύρων παραλληλίζεται με το λαό Ισραήλ, η «γη της επαγγελίας» (η γη Χαναάν), υπαινίσσεται την ουράνια πατρίδα, αλλά και την ελευθερία από τη δουλεία, το «τραίνο» συμβολίζει αρχικά το ταξίδι στον ουρανό, αλλά συγχρόνως υπαινίσσεται και το τραίνο που χρησιμοποιούσαν οι φυγάδες σκλάβοι για να μεταφερθούν ελεύθεροι πια στις Βόρειες Πολιτείες και πολλοί άλλοι παρόμοιοι συμβολισμοί. Τις περισσότερες φορές τα τραγούδια συνοδεύονταν και από χορευτικές κινήσεις, κάτι που όπως είπαμε είναι σύμφυτο με την αφρικανική φυλή, γι’ αυτό και συνηθίζεται ακόμα και σήμερα στις εκκλησίες των μαύρων της Αμερικής και της Αφρικής...
Με την κατάργηση της δουλείας το 1863, από τον πρόεδρο Abraham Lincoln, ανοίγει ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία των μαύρων της Αμερικής, που αρκετές από τις σελίδες του έχουμε ζήσει κι εμείς και σε κάποιο ποσοστό συνεχίζουμε να ζούμε ακόμα και σήμερα. Είδαμε πώς αντιμετωπίζονταν στη διάρκεια της δουλείας όσοι κατέφευγαν στο Βορρά. Άλλο να υποστηρίζεις απλά την απελευθέρωση των σκλάβων κι άλλο να τους δέχεσαι σαν μέλη της κοινωνίας, ισότιμα με τους υπόλοιπους πολίτες. Αν λοιπόν στο Βορρά, όπου η δουλεία ήταν άγνωστη, οι μαύροι αντιμετωπίζονταν σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας, είναι εύκολο να φανταστούμε την κατάσταση που επικρατεί στο Νότο μετά την κατάργηση της δουλείας.
Ολόκληρο το οικονομικό και κοινωνικό οικοδόμημα είχε στηριχτεί εκεί στο θεσμό της δουλείας. Οι μαύροι σκλάβοι ξαφνικά παύουν να ανήκουν σαν περιουσία στους αφέντες τους. Το γεγονός αυτό θα αποτελέσει ένα φοβερό σοκ για όλη την κοινωνία του Νότου, που ουσιαστικά μέχρι και σήμερα δε θα μπορέσει να το ξεπεράσει οριστικά και σε απόλυτο βαθμό. Πλούσιοι γαιοκτήμονες φτωχαίνουν ή χρεοκοπούν,[2] τεράστιες εκτάσεις παύουν να καλλιεργούνται, οι παλιοί αγέρωχοι αφέντες πρέπει να συνηθίσουν σε διαφορετική νοοτροπία και το κυριότερο να ζήσουν στην ίδια κοινωνία με τους απελευθερωμένους πρώην σκλάβους τους (συνολικά 4.000.000 σε αριθμό), που βέβαια δεν ξεχνούν το τι έχουν τραβήξει από αυτούς στον καιρό της σκλαβιάς. Ένα χαρακτηριστικό στιγμιότυπο: Κάποιος πρώην αφέντης συναντά έναν πρώην σκλάβο και τον προσφωνεί υποτιμητικά: «γεια σου, μπάρμπα!» Ο τελευταίος γυρίζει και τον παρατηρεί: «λέγε με κύριο, όχι μπάρμπα»... Φυσικά, αυτό είναι το λιγότερο. Δείχνει όμως την ατμόσφαιρα που επικρατεί. Λευκοί και μαύροι είναι σχεδόν αδύνατο να συμβιώσουν. Οι μαύροι θεωρητικά έχουν ή πρέπει να έχουν, σύμφωνα με το σύνταγμα, ίσα δικαιώματα σαν ελεύθεροι πολίτες, στην πράξη όμως τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά. Το φοβερό πρόβλημα των φυλετικών διακρίσεων θα βασανίσει τη χώρα για έναν ακόμα τουλάχιστον αιώνα στην οξεία μορφή του, και σε κάποιο ποσοστό υφίσταται ακόμα και σήμερα. Οι θεωρίες της ανώτερης φυλής των λευκών και της κατώτερης των μαύρων έχουν σαν συνέπεια να ζουν οι μαύροι στο περιθώριο, να μη μπορούν να έχουν στο παραμικρό τις ευκαιρίες ανάπτυξης που έχουν οι λευκοί, να μένουν άνεργοι πολλοί απ’ αυτούς, να διώκονται με ασήμαντες αφορμές και να περιορίζονται σε άθλια Ghettos, όπου φυσικό είναι να αναπτύσσεται η βρωμιά, η αρρώστια και το έγκλημα. Προσπάθειες που γίνονται από μερικούς φωτισμένους ανθρώπους, να δοθούν στους μαύρους κάποιες εκτάσεις για καλλιέργεια, δεν ευδοκιμούν. Σύντομα οι εκτάσεις αυτές αποδίδονται πίσω στους παλιούς αφέντες και οι μαύροι πρώην σκλάβοι απομένουν και πάλι χωρίς μοίρα στον ήλιο. Στην καλύτερη περίπτωση καταντούν δουλοπάροικοι και χρεώστες στα παλιά τους αφεντικά, που τους νοικιάζουν κάποια χωράφια με βαριούς οικονομικούς όρους.
Παράλληλα, ιδρύονται ρατσιστικές οργανώσεις, όπως η φοβερή Ku Klux Klan, που αποτελούν το φόβητρο όλων εκείνων που έχουν διαφορετικό χρώμα από το λευκό.
Φυσικά, κάθε κανόνας έχει και τις εξαιρέσεις του. Είναι πολλοί οι Χριστιανοί και οι χριστιανικές οργανώσεις που βοηθούν τους απελευθερωμένους μαύρους. Αυτό κάνει ακόμα πιο αξιοκατάκριτη τη συμπεριφορά και τη νοοτροπία των υπόλοιπων Χριστιανών ή θρησκευόμενων που ευνοούν τις φυλετικές διακρίσεις. Υπάρχουν και κάποιοι μαύροι που ξεφεύγουν από τη μιζέρια, δημιουργούν σοβαρές περιουσίες ή κατέχουν διάφορα σημαντικά κρατικά αξιώματα. Αυτοί όμως είναι εξαιρέσεις. Η συντριπτική πλειοψηφία του μαύρου πληθυσμού ζει κάτω από τις συνθήκες που περιγράψαμε. Εξάλλου αρκετά από τα δικαιώματα που τους είχαν δοθεί τα πρώτα χρόνια καταργούνται σε κάποιες πολιτείες. Πήγαινε πολύ να δοθούν σε μαύρους τόσο προνόμια...
Με τις συνθήκες αυτές είναι και πάλι θαύμα πώς η εκκλησία του Χριστού αναπτύσσεται κι εδραιώνεται σαν κυριότερος θεσμός και κέντρο της ζωής της μαύρης κοινότητας. Κι αυτό μέσα από δυσκολίες και στενοχώριες κάθε μορφής. Σε αρκετές περιοχές απαγορεύεται στους μαύρους ιεροκήρυκες να κηρύττουν, αν δεν έχουν ειδική άδεια από τους λευκούς. Κάπου, σε κάποια περιοχή της Ν. Καρολίνας, οι Ku Klux Klan έχουν απαγορεύσει να πατήσει πόδι μαύρου πάστορα. Ο Lewis Thomson, μαύρος πάστορας, αγνοεί την απαγόρευση τους. Του στέλνουν απειλητικό γράμμα. Εκείνος προτιμά να πειθαρχεί στο Θεό μάλλον παρά στους ανθρώπους. Μέλη της οργάνωσης που αυτοαποκαλούνται «Χριστιανοί Ιππότες των Ku Klux Klan» τον δολοφονούν και πετούνε το πτώμα του στο ποτάμι, απαγορεύοντας στην οικογένειά του να του προσφέρει την «πολυτέλεια» της ταφής. Αυτά κι άλλα παρόμοια στις πρώτες δεκαετίες μετά την κατάργηση της δουλείας.
Ασφαλώς οι αληθινοί Χριστιανοί δεν έχουν καμιά σχέση με τέτοιου είδους πράξεις. Ωστόσο και σ’ αυτούς η νοοτροπία των φυλετικών διακρίσεων κυριαρχεί σε αρκετά μέρη, κυρίως των Νότιων Πολιτειών, μέχρι και στις μέρες μας. Δεν είναι πολλά χρόνια που κάποιος Αμερικανός ποιμένας προσπαθούσε να μου αποδείξει τάχα μέσα από την Αγία Γραφή, ότι η μαύρη φυλή είναι καταδικασμένη από τον Θεό να ζει στη σκιά και κάτω από την κυριαρχία των λευκών. Κι όταν στην αρχή της διακονίας του, τη δεκαετία του ’50, ο διάσημος ιεροκήρυκας Billy Graham έκανε την «καινοτομία» να περιλάβει στο επιτελείο των συνεργατών του κάποιο μαύρο Χριστιανό, η πράξη του θεωρήθηκε ιστορική και πρωτοποριακή, και μάλιστα μερικούς καθόλου δεν τους ενθουσίασε... Μεγάλη η ευθύνη των πνευματικών ηγετών που όφειλαν να βάζουν τις αλήθειες και τις αρχές της Αγίας Γραφής πάνω από παραδόσεις και καθιερωμένες αντιλήψεις κι όμως έκαναν ακριβώς το αντίθετο, παραπλανώντας τον απλό πιστό που είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει από το πλήθος και να βαδίσει ενάντια στο ρεύμα. Και δυστυχώς ανάλογα φαινόμενα υπάρχουν σε κάθε τόπο και σε κάθε εποχή. Είναι εκπληκτικό και θλιβερό το πόση απόσταση μας χωρίζει σε αρκετά σημεία από εκείνα που δίδαξε κι έδειξε με το παράδειγμά Του ο Κύριος Ιησούς...
[1] Είναι γνωστό ένα θλιβερό επεισόδιο που συνέβη το 1786, όταν οι διάκονοι κάποιας εκκλησίας λευκών ανάγκασαν 3 μαύρους ποιμένες να εγκαταλείψουν την εκκλησία εσπευσμένα, την ώρα της προσευχής, γιατί είχαν καθίσει στον εξώστη σε θέσεις που προορίζονταν για τους λευκούς.
[2] Ας μη ξεχνάμε άλλωστε ότι λόγω του εμφυλίου πολέμου η χώρα ήδη έχει ερημώσει.
Πολλές είναι οι μαρτυρίες μαύρων σκλάβων που διασώζονται και που διηγούνται με τον πιο συγκλονιστικό τρόπο τη στιγμή της επιστροφής τους στο Χριστό, όπου, όπως περιγράφουν, τους άρπαξε το Άγιο Πνεύμα, θανάτωσε τον παλιό τους εαυτό και τους ανάστησε σε μια νέα ζωή. Τέτοιες εμπειρίες αναγέννησης πραγματοποιούνταν στις φυτείες, όπου δούλευαν, στα δάση, σε υπαίθριες συναθροίσεις, στις καλύβες τους ή ακόμα και σε συναθροίσεις που οδηγούσαν οι ίδιοι οι μαύροι. Ο John Jasper, διάσημος μαύρος ιεροκήρυκας, θυμόταν σχετικά με την πνευματική μεταστροφή του, που έλαβε χώρα την ώρα που δούλευε σ’ ένα καπνεργοστάσιο: «Και ξαφνικά έλαμψε φως. Ένιωσα ελαφρός σαν πούπουλο. Τα πόδια μου πατούσαν σε ψηλή κορφή. Η σωτηρία πλημμύρισε σαν κατακλυσμός την ψυχή μου κι εγώ είχα την αίσθηση πως μπορούσα να γκρεμίσω τη στέγη του εργοστασίου με τις κραυγές μου». Και κάποιος άλλος αναφωνεί, έχοντας ακούσει τα καλά νέα πως ο Χριστός πέθανε για τον καθένα μας: «Ω, τι ευλογημένο και γλυκό το αίσθημα πως κάποιος μ’ έχει αγαπήσει!»
Είπαμε πιο πριν για το ατελές ευαγγέλιο που κήρυτταν οι ιεραπόστολοι κι οι ιεροκήρυκες στους μαύρους σκλάβους. Δυστυχώς το κακό δεν περιορίστηκε μόνον εδώ. Υπάρχουν ακόμα χειρότερα. Κι εδώ ακριβώς ο φαρισαϊσμός των «χριστιανών» έφτασε στο αποκορύφωμά του. Ας μας γίνουν παράδειγμα κι ας αποφεύγουμε ανάλογες καταστάσεις:
Όσο ο δούλος έμενε ξένος προς τη χριστιανική πίστη, ήταν τις Κυριακές εντελώς ελεύθερος. Κανείς δεν τον ενοχλούσε, κανείς δεν τον αστυνόμευε. Έλα όμως που το μεράκι αρκετών από αυτούς που συχνάζουν στις εκκλησίες είναι να αστυνομεύουν τους άλλους, μη τυχόν και αμαρτήσουν... Κι αν μάλιστα έχουν και σκλάβους στην κατοχή τους, τότε το μεράκι αυτό ικανοποιείται κατά τον καλύτερο τρόπο. Μόλις λοιπόν ο σκλάβος γινόταν Χριστιανός, άρχιζε η αστυνόμευση: «Έλα δω! Δούλεψες σήμερα Κυριακή; Αμάρτησες! Ετοιμάσου λοιπόν αύριο Δευτέρα να μαστιγωθείς!» Προσοχή! Όχι σήμερα, γιατί σήμερα είναι Κυριακή, η ημέρα του Κυρίου και σήμερα ούτε δουλεύουμε ούτε μαστιγώνουμε, γιατί και το μαστίγωμα είναι κι αυτό δουλειά!
Ωστόσο, μερικοί δεν περίμεναν καν να ξημερώσει η Δευτέρα. Διηγούνται για έναν από τους αφέντες πως διακόνησε το πρωί στο Δείπνο του Κυρίου, προσφέροντας στο δούλο του από τον Άρτο και τον Οίνο και το απόγευμα τον μαστίγωσε, γιατί άργησε να επιστρέψει στο κτήμα μερικά μονάχα λεπτά, πέρα από την κανονισμένη ώρα. «Άλλο αγάπη, άλλο καθήκον», όπως έλεγε κι ο καθηγητής μου στο γυμνάσιο...
Κάποια σκλάβα θυμάται τη μέρα που βαπτίστηκε: «Ο άνθρωπος που με βάπτισε είχε μια έγχρωμη δούλη δεμένη στην αυλή του για να τη μαστιγώσει μετά την επιστροφή του. Υποχρεωθήκαμε να κάτσουμε και να τον ακούμε να μας κηρύττει κι ανάμεσα μας να έχουμε και τη μητέρα της κοπέλας που θα μαστίγωνε, και να είναι κι αυτή υποχρεωμένη να ακούει το κήρυγμά του». Είχε λοιπόν απόλυτο δίκιο ο Frederick Douglas (1818-1895), ένας από τους πιο σημαντικούς μαύρους αγωνιστές για την κατάργηση της δουλείας το 19ο αιώνα, όταν έλεγε: «Αγαπώ τον καθαρό, ειρηνικό κι αμερόληπτο Χριστιανισμό του Χριστού. Και μισώ το διεφθαρμένο Χριστιανισμό, το Χριστιανισμό που κρατά στην κατοχή του σκλάβους, που μαστιγώνει γυναίκες, που αρπάζει τα μωρά από τις κούνιες τους, το μεροληπτικό Χριστιανισμό αυτής της χώρας». Δε χρειάζεται να σκεφτούμε και πολύ για να βγάλουμε συμπεράσματα για το τι μας διδάσκουν όλα αυτά. Κι ας μη πάει το μυαλό μας σε άλλους, αλλά στον εαυτό μας, γιατί τέτοιες υποκριτικές συμπεριφορές αφθονούν και σήμερα και δεν περιορίζονται μόνο στις σχέσεις εργοδότη και υπαλλήλου.
Στο σκηνικό αυτό που περιγράψαμε παραπάνω, ας προσθέσουμε και τις γνώριμες σ’ όλους αντιπάθειες ανάμεσα στις διάφορες Διαμαρτυρόμενες αποχρώσεις. Κάποιος απ’ τους σκλάβους που είχε δραπετεύσει στο Βορρά, διηγείτο πως ο αφέντης του τού απαγόρευε να πάει σε μια εκκλησία άλλης απόχρωσης, λέγοντάς του: «Δε θα πας σ’ αυτή την εκκλησία. Θα σου βάλουν μέσα σου το διάβολο»... Φυσικά ο Θεός δεν ανήκει μόνο σε μια εκκλησία ή σε μια απόχρωση. Εργάζεται σε κάθε άνθρωπο, σε κάθε έθνος, σε κάθε φυλή ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ο άνθρωπος, το έθνος ή η φυλή. Κι είναι γεγονός ότι στην ιδιοσυγκρασία της μαύρης φυλής ταιριάζουν πολύ περισσότερο οι εκκλησιαστικές αποχρώσεις που δίνουν έμφαση στην προσωπική εμπειρία και πολύ λιγότερο οι εκκλησίες με την αυστηρή οργάνωση και τη συστηματική θεολογία ή την τυπικότητα και τον επίσημο χαρακτήρα στη λατρεία τους. Ας μη ξεχνάμε άλλωστε ότι οι εκκλησίες των μαύρων, που ιδρύθηκαν αργότερα, επηρέασαν αποφασιστικά με το δυναμισμό τους και τις αυθόρμητες και τις υπερβολικές, πολύ συχνά, εκδηλώσεις τους, διάφορα χριστιανικά κινήματα στον 20ο αιώνα...
Ωστόσο το Πνεύμα του Θεού είναι εκεί. Κάποιος πρώην σκλάβος ιεροκήρυκας μιλά για το αποτέλεσμα που είχαν τέτοιου είδους συναθροίσεις: «Η αίθουσα πήρε φωτιά. Το Άγιο Πνεύμα ήταν εκεί. Οι καρδιές χτυπούσαν όλες στον ίδιο ρυθμό, καθώς στρέψαμε τη σκέψη μας στο Θεό για να Του πούμε τα βάσανα που ζούσαμε εδώ κάτω. Ο Θεός είδε την ανάγκη μας και ήρθε ανάμεσά μας».
Πώς όμως οδηγήθηκαν οι μαύροι σκλάβοι να ιδρύσουν καθαρά δικές τους εκκλησίες, χωρίς την κηδεμονία των αφεντικών τους; Στα πρώτα χρόνια, όσοι από τους μαύρους έχουν ενωθεί με την εκκλησία, συνοδεύουν τους αφέντες τους στις συνάξεις των πιστών. Φυσικά δεν κάθονται μαζί, λευκοί και μαύροι, αφέντες και δούλοι. Αυτό είναι αδιανόητο, ανεξάρτητα από το τι διδάσκει η Αγία Γραφή. Οι σκλάβοι κάθονται στον εξώστη σε θέσεις ειδικά προορισμένες γι’ αυτούς, συνήθως με τρόπο που να μη φαίνονται από εκείνους που κάθονται κάτω.[1] Αργότερα, στις συνάξεις που οργανώνουν οι ίδιοι οι μαύροι, υπάρχουν πάντα λευκοί που τους επιτηρούν και τους αστυνομεύουν: να μην ακουστεί στο κήρυγμα ο παραμικρός υπαινιγμός για ελευθερία, να αποφεύγονται διάφορες εκδηλώσεις και πολλά άλλα. Μας είναι γνωστό άλλωστε πόσο αφόρητους περιορισμούς μπορούν να επιβάλλουν χριστιανοί σε χριστιανούς. Πόσο μάλλον αν αυτοί είναι μαύροι και μάλιστα σκλάβοι.
Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες φυσικό είναι να αρχίσουν να αναζητούν οι χριστιανοί σκλάβοι τόπους λατρείας, όπου να συγκεντρώνονται κρυφά, μακριά από ξένα μάτια κι ελεύθεροι από περιορισμούς. Μαζεύονται σε δάση, σε φαράγγια, σε λαγκάδια, πίσω από κουρελούδες και κρεμασμένα παπλώματα που κόβουν τον ήχο, όπου ψάλλουν και προσεύχονται ψιθυριστά ή και εκδηλώνονται ελεύθερα, αν ο τόπος της σύναξής τους είναι αρκετά απομακρυσμένος.
Έτσι λοιπόν, με τέτοιο ηρωικό τρόπο, ξεκινά η εκκλησία των μαύρων της Αμερικής. Μια εκκλησία απ’ τις πιο σημαντικές της νεότερης εκκλησιαστικής ιστορίας, που επηρεάζει βαθιά σε πολλούς τομείς την παγκόσμια εκκλησία του Χριστού. Δεν είναι μονάχα ο δυναμισμός της, ο αυθορμητισμός της, η επιρροή της στη λατρεία και στις εξωτερικές εκδηλώσεις, όπως είπαμε και παραπάνω. Είναι και σε αρκετούς άλλους τομείς, όπως εκείνος της τέχνης και προπάντων της μουσικής, με τα περίφημα spirituals, τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια, που συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση της μουσικής στη Διαμαρτυρόμενη εκκλησία στους νεότερους χρόνους κι αποτέλεσαν μαζί με τα blues (τα αντίστοιχα κοσμικά τραγούδια των μαύρων) και μαζί με τη λαϊκή μουσική παράδοση των λευκών Αμερικανών, την αφετηρία για ολόκληρη την απέραντη σε πλούτο σύγχρονη μουσική και για τα αμέτρητα είδη της. Δεν πρόκειται να επιμείνουμε στα spirituals. Εδώ θα περιοριστούμε σε λίγες μόνο παρατηρήσεις.
Η μαύρη φυλή έχει μια τελείως δική της πλούσια κι ενδιαφέρουσα μουσική κουλτούρα. Αν έχετε ακούσει ύμνους, όπως το «Άγια νύχτα» ή το «Πόσο μέγα εν Σοι φίλο», τραγουδημένους από μαύρους καλλιτέχνες, θα καταλάβετε τι εννοώ. Αυτή λοιπόν η πλούσια κι εντελώς αλλιώτικη μουσική παράδοση αποτέλεσε τη μήτρα όπου κυοφορήθηκαν τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια. Ένα είδος καθαρά λαϊκό, χωρίς επώνυμους συνθέτες, προϊόν αυτοσχεδιασμού που γεννήθηκε στις συντροφιές των σκλάβων, με κάποια επίδραση και των λαϊκών τραγουδιών των λευκών αφεντικών τους, μια πολύτιμη κληρονομιά από όπου και σήμερα αντλεί όλος ο πολιτισμένος κόσμος και η παγκόσμια χριστιανική εκκλησία. Τα τραγούδια αυτά αποτέλεσαν το κυριότερο πνευματικό στήριγμα στα χρόνια της σκλαβιάς κι όχι μόνον τότε. Με τις συναρπαστικές και απλές μελωδίες τους, με τα πηγαία κι αυθόρμητα κείμενά τους τραγουδιόνταν παντού, στην ώρα της δουλειάς και μετά από αυτήν κι εμψύχωναν τους σκλάβους στην προσδοκία της ουράνιας πατρίδας, αλλά και στην ελπίδα της απελευθέρωσής τους από τα δεσμά της σκλαβιάς. Κι αυτό γιατί αρκετά από τα spirituals περιέχουν διφορούμενες έννοιες: σε πολλά τραγούδια ο λαός των μαύρων παραλληλίζεται με το λαό Ισραήλ, η «γη της επαγγελίας» (η γη Χαναάν), υπαινίσσεται την ουράνια πατρίδα, αλλά και την ελευθερία από τη δουλεία, το «τραίνο» συμβολίζει αρχικά το ταξίδι στον ουρανό, αλλά συγχρόνως υπαινίσσεται και το τραίνο που χρησιμοποιούσαν οι φυγάδες σκλάβοι για να μεταφερθούν ελεύθεροι πια στις Βόρειες Πολιτείες και πολλοί άλλοι παρόμοιοι συμβολισμοί. Τις περισσότερες φορές τα τραγούδια συνοδεύονταν και από χορευτικές κινήσεις, κάτι που όπως είπαμε είναι σύμφυτο με την αφρικανική φυλή, γι’ αυτό και συνηθίζεται ακόμα και σήμερα στις εκκλησίες των μαύρων της Αμερικής και της Αφρικής...
Με την κατάργηση της δουλείας το 1863, από τον πρόεδρο Abraham Lincoln, ανοίγει ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο στην ιστορία των μαύρων της Αμερικής, που αρκετές από τις σελίδες του έχουμε ζήσει κι εμείς και σε κάποιο ποσοστό συνεχίζουμε να ζούμε ακόμα και σήμερα. Είδαμε πώς αντιμετωπίζονταν στη διάρκεια της δουλείας όσοι κατέφευγαν στο Βορρά. Άλλο να υποστηρίζεις απλά την απελευθέρωση των σκλάβων κι άλλο να τους δέχεσαι σαν μέλη της κοινωνίας, ισότιμα με τους υπόλοιπους πολίτες. Αν λοιπόν στο Βορρά, όπου η δουλεία ήταν άγνωστη, οι μαύροι αντιμετωπίζονταν σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας, είναι εύκολο να φανταστούμε την κατάσταση που επικρατεί στο Νότο μετά την κατάργηση της δουλείας.
Ολόκληρο το οικονομικό και κοινωνικό οικοδόμημα είχε στηριχτεί εκεί στο θεσμό της δουλείας. Οι μαύροι σκλάβοι ξαφνικά παύουν να ανήκουν σαν περιουσία στους αφέντες τους. Το γεγονός αυτό θα αποτελέσει ένα φοβερό σοκ για όλη την κοινωνία του Νότου, που ουσιαστικά μέχρι και σήμερα δε θα μπορέσει να το ξεπεράσει οριστικά και σε απόλυτο βαθμό. Πλούσιοι γαιοκτήμονες φτωχαίνουν ή χρεοκοπούν,[2] τεράστιες εκτάσεις παύουν να καλλιεργούνται, οι παλιοί αγέρωχοι αφέντες πρέπει να συνηθίσουν σε διαφορετική νοοτροπία και το κυριότερο να ζήσουν στην ίδια κοινωνία με τους απελευθερωμένους πρώην σκλάβους τους (συνολικά 4.000.000 σε αριθμό), που βέβαια δεν ξεχνούν το τι έχουν τραβήξει από αυτούς στον καιρό της σκλαβιάς. Ένα χαρακτηριστικό στιγμιότυπο: Κάποιος πρώην αφέντης συναντά έναν πρώην σκλάβο και τον προσφωνεί υποτιμητικά: «γεια σου, μπάρμπα!» Ο τελευταίος γυρίζει και τον παρατηρεί: «λέγε με κύριο, όχι μπάρμπα»... Φυσικά, αυτό είναι το λιγότερο. Δείχνει όμως την ατμόσφαιρα που επικρατεί. Λευκοί και μαύροι είναι σχεδόν αδύνατο να συμβιώσουν. Οι μαύροι θεωρητικά έχουν ή πρέπει να έχουν, σύμφωνα με το σύνταγμα, ίσα δικαιώματα σαν ελεύθεροι πολίτες, στην πράξη όμως τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά. Το φοβερό πρόβλημα των φυλετικών διακρίσεων θα βασανίσει τη χώρα για έναν ακόμα τουλάχιστον αιώνα στην οξεία μορφή του, και σε κάποιο ποσοστό υφίσταται ακόμα και σήμερα. Οι θεωρίες της ανώτερης φυλής των λευκών και της κατώτερης των μαύρων έχουν σαν συνέπεια να ζουν οι μαύροι στο περιθώριο, να μη μπορούν να έχουν στο παραμικρό τις ευκαιρίες ανάπτυξης που έχουν οι λευκοί, να μένουν άνεργοι πολλοί απ’ αυτούς, να διώκονται με ασήμαντες αφορμές και να περιορίζονται σε άθλια Ghettos, όπου φυσικό είναι να αναπτύσσεται η βρωμιά, η αρρώστια και το έγκλημα. Προσπάθειες που γίνονται από μερικούς φωτισμένους ανθρώπους, να δοθούν στους μαύρους κάποιες εκτάσεις για καλλιέργεια, δεν ευδοκιμούν. Σύντομα οι εκτάσεις αυτές αποδίδονται πίσω στους παλιούς αφέντες και οι μαύροι πρώην σκλάβοι απομένουν και πάλι χωρίς μοίρα στον ήλιο. Στην καλύτερη περίπτωση καταντούν δουλοπάροικοι και χρεώστες στα παλιά τους αφεντικά, που τους νοικιάζουν κάποια χωράφια με βαριούς οικονομικούς όρους.
Παράλληλα, ιδρύονται ρατσιστικές οργανώσεις, όπως η φοβερή Ku Klux Klan, που αποτελούν το φόβητρο όλων εκείνων που έχουν διαφορετικό χρώμα από το λευκό.
Φυσικά, κάθε κανόνας έχει και τις εξαιρέσεις του. Είναι πολλοί οι Χριστιανοί και οι χριστιανικές οργανώσεις που βοηθούν τους απελευθερωμένους μαύρους. Αυτό κάνει ακόμα πιο αξιοκατάκριτη τη συμπεριφορά και τη νοοτροπία των υπόλοιπων Χριστιανών ή θρησκευόμενων που ευνοούν τις φυλετικές διακρίσεις. Υπάρχουν και κάποιοι μαύροι που ξεφεύγουν από τη μιζέρια, δημιουργούν σοβαρές περιουσίες ή κατέχουν διάφορα σημαντικά κρατικά αξιώματα. Αυτοί όμως είναι εξαιρέσεις. Η συντριπτική πλειοψηφία του μαύρου πληθυσμού ζει κάτω από τις συνθήκες που περιγράψαμε. Εξάλλου αρκετά από τα δικαιώματα που τους είχαν δοθεί τα πρώτα χρόνια καταργούνται σε κάποιες πολιτείες. Πήγαινε πολύ να δοθούν σε μαύρους τόσο προνόμια...
Με τις συνθήκες αυτές είναι και πάλι θαύμα πώς η εκκλησία του Χριστού αναπτύσσεται κι εδραιώνεται σαν κυριότερος θεσμός και κέντρο της ζωής της μαύρης κοινότητας. Κι αυτό μέσα από δυσκολίες και στενοχώριες κάθε μορφής. Σε αρκετές περιοχές απαγορεύεται στους μαύρους ιεροκήρυκες να κηρύττουν, αν δεν έχουν ειδική άδεια από τους λευκούς. Κάπου, σε κάποια περιοχή της Ν. Καρολίνας, οι Ku Klux Klan έχουν απαγορεύσει να πατήσει πόδι μαύρου πάστορα. Ο Lewis Thomson, μαύρος πάστορας, αγνοεί την απαγόρευση τους. Του στέλνουν απειλητικό γράμμα. Εκείνος προτιμά να πειθαρχεί στο Θεό μάλλον παρά στους ανθρώπους. Μέλη της οργάνωσης που αυτοαποκαλούνται «Χριστιανοί Ιππότες των Ku Klux Klan» τον δολοφονούν και πετούνε το πτώμα του στο ποτάμι, απαγορεύοντας στην οικογένειά του να του προσφέρει την «πολυτέλεια» της ταφής. Αυτά κι άλλα παρόμοια στις πρώτες δεκαετίες μετά την κατάργηση της δουλείας.
Ασφαλώς οι αληθινοί Χριστιανοί δεν έχουν καμιά σχέση με τέτοιου είδους πράξεις. Ωστόσο και σ’ αυτούς η νοοτροπία των φυλετικών διακρίσεων κυριαρχεί σε αρκετά μέρη, κυρίως των Νότιων Πολιτειών, μέχρι και στις μέρες μας. Δεν είναι πολλά χρόνια που κάποιος Αμερικανός ποιμένας προσπαθούσε να μου αποδείξει τάχα μέσα από την Αγία Γραφή, ότι η μαύρη φυλή είναι καταδικασμένη από τον Θεό να ζει στη σκιά και κάτω από την κυριαρχία των λευκών. Κι όταν στην αρχή της διακονίας του, τη δεκαετία του ’50, ο διάσημος ιεροκήρυκας Billy Graham έκανε την «καινοτομία» να περιλάβει στο επιτελείο των συνεργατών του κάποιο μαύρο Χριστιανό, η πράξη του θεωρήθηκε ιστορική και πρωτοποριακή, και μάλιστα μερικούς καθόλου δεν τους ενθουσίασε... Μεγάλη η ευθύνη των πνευματικών ηγετών που όφειλαν να βάζουν τις αλήθειες και τις αρχές της Αγίας Γραφής πάνω από παραδόσεις και καθιερωμένες αντιλήψεις κι όμως έκαναν ακριβώς το αντίθετο, παραπλανώντας τον απλό πιστό που είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει από το πλήθος και να βαδίσει ενάντια στο ρεύμα. Και δυστυχώς ανάλογα φαινόμενα υπάρχουν σε κάθε τόπο και σε κάθε εποχή. Είναι εκπληκτικό και θλιβερό το πόση απόσταση μας χωρίζει σε αρκετά σημεία από εκείνα που δίδαξε κι έδειξε με το παράδειγμά Του ο Κύριος Ιησούς...
[2] Ας μη ξεχνάμε άλλωστε ότι λόγω του εμφυλίου πολέμου η χώρα ήδη έχει ερημώσει.
18 Σεπ 2008
Σελίδες από την ιστορία των μαύρων των ΗΠΑ - Α' Μέρος
Η ιστορία των μαύρων της Αμερικής ή «νέγρων», όπως αποκαλούνταν παλαιότερα μάλλον περιφρονητικά, ή «αφροαμερικανών», ονομασία που οι ίδιοι προτιμούν σήμερα, είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες και τις πιο τραγικές στην ανθρώπινη επίγεια περιπέτεια. Μεταξύ άλλων, το ενδιαφέρον της έγκειται στο ότι βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη και οι αφροαμερικανοί σαν λαός είναι πάντα στην επικαιρότητα. Και με το δυναμισμό τους και την κουλτούρα τους και με τους αγώνες τους και με την πολλαπλή συνεισφορά τους σε πολλούς τομείς της ζωής του Δυτικού κόσμου. Κι έχει και να μας διδάξει πολλά η ιστορία τους, εμάς τους σημερινούς ανθρώπους. Πολλές πτυχές της ιστορίας αυτής είναι άγνωστες στον τόπο μας. Μια μικρή συμβολή στην ενημέρωση όσων από μας ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα γι’ αυτήν (και θα πρέπει όλοι μας να έχουμε αυτό το ενδιαφέρον) είναι τα παρακάτω.
Είναι το 1619 όταν για πρώτη φορά εμφανίζεται η δουλεία στη Βόρεια Αμερική. Ολόκληρη η απέραντη χώρα των κατοπινών Ηνωμένων Πολιτειών είναι στην πραγματικότητα ένας πελώριος αγριότοπος, χωρίς καμιά ουσιαστική υποδομή. Υπάρχουν έλη που πρέπει να αποξηραθούν και να αποδοθούν στις καλλιέργειες. Δρόμοι που πρέπει να κατασκευαστούν, δάση όπου ανθρώπινο πόδι είναι αδύνατο να πατήσει και κυρίως υπάρχουν ατέλειωτες εκτάσεις που πρέπει να καλλιεργηθούν. Κι όλα αυτά χρειάζονται εργατικά χέρια. Στα πρώτα χρόνια η εργασία είναι ελεύθερη. Υπογράφονται συμβάσεις εργασίας (φυσικά όχι με τη σημερινή τους προχωρημένη μορφή), όπως σε όλους τους πολιτισμένους τόπους, με συγκεκριμένες αμοιβές. Τη χρονιά όμως εκείνη, το 1619, μοιραία για την ιστορία μας, το πλήρωμα ενός ολλανδικού πλοίου διαπράττει μια αποτρόπαια εμπορική συναλλαγή: αποβιβάζει στην πόλη Jamestown της Βιρτζίνια 20 μαύρους Αφρικανούς, σαν αντάλλαγμα για την προμήθεια κάποιων αγαθών. Η όλη ιστορία βολεύει κατά πολλούς τρόπους και τις δυο συναλλασσόμενες πλευρές. Και καθώς η σχετική νομοθεσία είναι αρκετά ακαθόριστη κι ελαστική, σύντομα οι 20 αυτοί Αφρικανοί κηρύσσονται, δια νόμου, δούλοι για όλη τη ζωή τους, με δικαιώματα πολύ λιγότερα από όσα έχουν τα ζώα της δική μας εποχής.
Συνηθίζουμε να λέμε πως «κάθε αρχή και δύσκολη». Στην περίπτωσή μας δε ξέρω αν η αρχή αυτή ήταν τόσο δύσκολη, ασφαλώς όμως η συνέχεια ήταν πολύ εύκολη. Μέσα σε λίγα χρόνια η χώρα, που αποτελείτο τότε κυρίως από αγγλικές αποικίες, γέμισε από τέτοιους δούλους. Βλέπετε, η παρουσία τους έλυνε πολλά προβλήματα, κυρίως οικονομικά. Το κίνητρο του κέρδους (ασφαλώς και της καλοπέρασης), είναι από τα ισχυρότερα, αν όχι το ισχυρότερο στον άνθρωπο. Κι αρκετές φορές βρίσκεται πάνω κι από πολλά «πιστεύω», ακόμα κι από θρησκευτικές πεποιθήσεις. Και ησυχάζει πολλές ταραγμένες συνειδήσεις. Προκειμένου να καλοπεράσουμε και να διατηρήσουμε ένα βολικό κοινωνικό «στάτους», ξεχνάμε αρκετοί από μας τις χριστιανικές μας αρχές. Ή ακόμα χειρότερα, ντύνουμε την ανομία και την αμαρτία με Βιβλικό μανδύα. Κι έτσι είναι όλοι ευχαριστημένοι. Μας λέει π.χ. η Βίβλος πως ο άνθρωπος πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού. Κι εμείς, για να έχουμε «και την πίτα γεμάτη και το σκύλο χορτάτο», πείθουμε τον εαυτό μας και τους άλλους, πως ναι μεν είναι έτσι, αλλά ειδικά οι μαύροι είναι κατά τα 3/5 μονάχα άνθρωποι, με άλλα λόγια κατά τα 3/5 αποτελούν εικόνα του Θεού και συνεπώς και η δουλεία των μαύρων δεν έρχεται σε αντίθεση με την Αγία Γραφή. Άλλωστε και στην Καινή Διαθήκη υπάρχει η εντολή «οι δούλοι υπακούτε κατά πάντα στους κατά σάρκα κυρίους σας»...
Σας φαίνεται περίεργο; Μα δεν είναι η μοναδική διαστροφή του Λόγου του Θεού. Έχουμε ανάλογα φαινόμενα ακόμα και σήμερα. Μπορεί όχι πάντα με τόσο τραγικές συνέπειες, σίγουρα όμως δυσφημείται κατά τον ίδιο τρόπο ο Λόγος του Θεού κι ο ίδιος ο Θεός. Επειδή του αποδίδουμε πράξεις και αντιλήψεις που ταιριάζουν στην πεσμένη ανθρώπινη φύση, όμως δεν ταιριάζουν καθόλου στο δικό Του χαρακτήρα και στη δική Του μεγαλοσύνη.
Από εκείνη τη χρονιά του 1619, μέχρι το 1863 που καταργείται οριστικά ο θεσμός της δουλείας στις Ηνωμένες Πολιτείες,[1] ξετυλίγεται μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της νεότερης ανθρώπινης ιστορίας, που στιγματίζει ανεπανόρθωτα τη χώρα και που αποτελεί συγχρόνως μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες στην ιστορία της χριστιανικής εκκλησίας. Προσπαθήστε να ζήσετε με τη φαντασία σας το ανείπωτο δράμα σε όλες του τις πράξεις: Ζείτε με την οικογένειά σας ήσυχα, με το νοικοκυριό σας και τη δουλειά σας, παρέα με τους ανθρώπους της φυλής σας.[2] Μια μέρα λοιπόν, καθώς ζείτε ειρηνικά με τους δικούς σας, εμφανίζεται μια ανθρώπινη ομάδα με διαφορετικό χρώμα και διαφορετικά χαρακτηριστικά από τα δικά σας, που καμιά φορά συνεργάζεται πολύ «αρμονικά» και με τους αρχηγούς της φυλής σας, σας αρπάζουν με τη βία κι εσάς και την οικογένειά σας και πολλούς άλλους γείτονες και συγχωριανούς σας και κάτω από την απειλή των βασανιστηρίων και του μαστιγώματος σάς αναγκάζουν να περπατήσετε δεκάδες κι εκατοντάδες χιλιόμετρα κάτω από τις χειρότερες συνθήκες, μέσα από την αφιλόξενη αφρικανική ενδοχώρα, μέχρι τις δυτικές ακτές της Αφρικής. Στη συνέχεια πεινασμένους, πληγωμένους, συχνά άρρωστους, σας δένουν με αλυσίδες και σας στοιβάζουν κυριολεκτικά σαν εμπόρευμα στα αμπάρια των πλοίων που περιμένουν στην ακτή για να σας μεταφέρουν στην αμερικάνικη ήπειρο μετά από πολυήμερο ταξίδι μέσα από τον ωκεανό, κάτω από απερίγραπτα απάνθρωπες συνθήκες. Συχνά θα αντικρίσετε στη διάρκεια του ταξιδιού σας θεάματα καθόλου ευχάριστα: βιασμούς, μαστιγώσεις[3] και κάθε τόσο εκσφενδονίζεται και κάποιος στο πέλαγος είτε νεκρός από τις συχνές και πολλές ασθένειες ή την «καλοπέραση», είτε ζωντανός, όπου φυσικά θα βρει τραγικό θάνατο. Βλέπετε, οι ασφαλιστικές εταιρείες πληρώνουν αρκετά υψηλά ποσά για τη φθορά του «εμπορεύματος»...
Φτάνοντας στις λεγόμενες Δυτικές Ινδίες της Αμερικής, δηλαδή στα νησιά της Καραϊβικής (Κούβα, Αϊτή, Τζαμάικα κι άλλα μικρότερα) θα υποστείτε μια «ειδική εκπαίδευση» για να προσαρμοστείτε στο σύστημα που θα σας μεταβάλει σε κατώτερα όντα χωρίς προσωπικότητα, χωρίς δικαιώματα, χωρίς ανθρώπινη υπόσταση. Από δω και ύστερα, όσοι δεν παραφρονήσετε στο μεταξύ κι όσοι επιζήσετε από τις διάφορες επιδημίες, είστε πανέτοιμοι να περάσετε την υπόλοιπη ζωή σας μέσα στην απόλυτη σκλαβιά. Μια φρικτή «καριέρα» ανοίγεται μπροστά σας, χωρίς ελπίδα, χωρίς προσδοκίες, χωρίς ονειροπολήματα κι ευαισθησίες. Αντίο ανθρώπινη ζωή.
Όσοι έχουμε διαβάσει το περίφημο βιβλίο της Harriet Beecher Stowe «Η καλύβα του Μπάρμπα-Θωμά» στην πλήρη του έκδοση, χωρίς τις γνωστές συντομεύσεις, έχουμε μια αρκετά ολοκληρωμένη εικόνα για τη ζωή των σκλάβων από τη στιγμή που γίνονται κτήμα των αφεντικών τους: Για το χωρισμό συζύγων μεταξύ τους ή παιδιών από τις μάνες τους, για τις φρικιαστικές συνθήκες δουλειάς και διαβίωσης, για τα μαστιγώματα, για τους κάθε μορφής εξευτελισμούς που υποβιβάζουν τον άνθρωπο σε επίπεδο κατώτερο από εκείνο του κτήνους. Διαβάζουμε σήμερα και φρίττουμε για τις μεθόδους «ευγονίας» στα χιτλερικά στρατόπεδα που είχαν μεταβάλει τους «κατ’ εικόνα και ομοίωση Θεού πλασθέντες» ανθρώπους σε βιομηχανικά προϊόντα. Ξεσηκώνονται, και δίκαια, αμέτρητοι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ενάντια στην κλωνοποίηση που «παίζει» με τη θεϊκή δημιουργία, χωρίς σεβασμό στην ανθρώπινη υπόσταση. Αιώνες πριν από μας ωστόσο, η δίψα για το κέρδος είχε οδηγήσει άλλους «πολιτισμένους» ανθρώπους της Δύσης να χρησιμοποιούν ανάλογες μεθόδους και παρόμοια συστήματα.
Γράφει ο H. L. Williams στο βιβλίο του «Όχι Εύκολος Δρόμος» («No Easy Walk»): «Η εισαγωγή δούλων στις ΗΠΑ απαγορεύτηκε πολύ πριν την κατάργηση της δουλείας. Για να αντιμετωπιστεί η όλο και μεγαλύτερη ζήτηση, προχώρησαν κάποιοι ιδιοκτήτες στην «παραγωγή» σκλάβων με μεθόδους ανάλογες με εκείνες των οικιακών ζώων ή των αλόγων. Μερικοί ιδιοκτήτες είχαν στην κατοχή τους κάποιον μαύρο, που τον ονόμαζαν: ο άντρας του κοπαδιού, η δουλειά του οποίου ήταν η παραγωγή παιδιών με διάφορες σκλάβες. Μερικές φορές ο αφέντης του τον νοίκιαζε σε άλλους γαιοκτήμονες που είχαν ανάγκη από τις αναπαραγωγικές υπηρεσίες του για τις δικές τους σκλάβες. Ο άντρας του κοπαδιού μπορούσε να γίνει πατέρας αμέτρητων παιδιών που δεν τα έβλεπε ποτέ στη ζωή του. Κάποιος ιδιοκτήτης σκλάβων, ο James Roberts, είχε στην κατοχή του 50-60 γυναίκες που μοναδικός τους προορισμός ήταν να χρησιμεύουν σαν αναπαραγωγικές μηχανές. Υπολογίζεται ότι αυτές οι γυναίκες γεννούσαν συνολικά 20-25 παιδιά κάθε χρόνο. Πραγματοποιούσε λοιπόν ο Roberts σημαντικά κέρδη πουλώντας αυτά τα παιδιά μόλις ήταν σε θέση να ζήσουν μακριά από τις μητέρες τους».
Και όσο για την άθλια και άδικη συμπεριφορά των αφεντικών απέναντι στους δούλους τους τα παραδείγματα είναι άπειρα. Δεν ήταν μόνον το άγριο μαστίγωμα, μερικές φορές μέχρι θανάτου, που βρισκόταν στην ημερήσια διάταξη για το παραμικρό. Ήταν κι άλλα συστήματα και μέθοδοι βασανισμού. Δεν ξέρω πόσο αυτά μας συγκινούν σήμερα, ύστερα από την τελειοποίηση των σχετικών μεθόδων στον 20ο αιώνα. Ο γνωστός Άγγλος Μεθοδιστής ιεροκήρυκας και πνευματικός ηγέτης Charles Wesley, ένας από τους μεγαλύτερους πολέμιους του θεσμού της δουλείας, ένιωσε να συγκλονίζεται από τη φρικιαστική μεταχείριση των σκλάβων στη Ν. Καρολίνα. Το 1736 άκουσε κάποιους αφέντες να συζητούν μεταξύ τους για το πώς κρατούν τους σκλάβους τους στο σωστό δρόμο. Ένας από αυτούς συμβούλευε: «Πρώτα απ’ όλα τσάκωσε το νέγρο στο αυτί, μετά στρώσε τον κάτω για να μαστιγωθεί με τον πιο σκληρό τρόπο και στη συνέχεια περίχυσέ τον με ζεματιστό νερό, έτσι που να μη μπορεί να σαλέψει για μήνες μετά».
Συνηθισμένες ποινές ήταν το κόψιμο των αυτιών, το κάψιμο της σάρκας με πυρακτωμένο σίδερο κι ο ευνουχισμός. Κάποιος γαιοκτήμονας είχε ένα βαρέλι με σειρές από καρφιά στο εσωτερικό του. Έβαζε μέσα σ’ αυτό όσους από τους σκλάβους ήθελε να συμμορφώσει και το αμολούσε από την κορυφή ενός λόφου. «Όταν έβγαινες από το βαρέλι», θυμόταν κάποιος σκλάβος που είχε υποστεί το βασανιστήριο, «βρισκόσουν σε μαύρο χάλι, αλλά αυτός δεν έδινε πεντάρα. Μερικές φορές άφηνε το βαρέλι να κυλήσει στο ποτάμι κι έπνιγε τους σκλάβους του».
Να κι ένα στιγμιότυπο της καθημερινής ζωής, όπως το διηγείται ένας αυτόπτης μάρτυρας στο ίδιο βιβλίο του H. L. Williams: «Κάποιος σκλάβος καθόταν πάνω σ’ ένα πάγκο και κοιμόταν. Τον είδε ο αφέντης του, άρπαξε ένα μεγάλο μαστίγιο, από εκείνα που χρησιμοποιούσαν για τα άλογα, και χωρίς προειδοποίηση ή φανερή αιτία το κατέβασε στο πρόσωπο και στα μάτια του σκλάβου. Ο αφέντης βλαστημούσε, φώναζε κι ανέμιζε το βούρδουλα, ο δούλος μαζευόταν κι έτρεμε αλλά δεν έλεγε λέξη. Από μια έρευνα που έκανα το επόμενο πρωινό, διαπίστωσα ότι το μόνο αδίκημά του ήταν ότι αποκοιμήθηκε, κι αυτό γιατί είχε ξαγρυπνήσει όλη σχεδόν την προηγούμενη νύχτα φυλάγοντας τη συντροφιά του αφέντη του».
Ας μην επεκταθούμε περισσότερο σε άλλες σχετικές περιγραφές. Δεν ωφελεί και τόσο πολύ, όσο το να δώσουμε περισσότερο βάρος στο τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από αυτή την ιστορία και τι διδαχές μπορούμε να αποκομίσουμε.
Το ερώτημα που γεννιέται αμέσως στο μυαλό μας, είναι πώς αντιμετώπισαν οι χριστιανοί όλη αυτή την κατάσταση. Πολύ δύσκολο να δώσει κανείς ολοκληρωμένη απάντηση. Γιατί πρώτα απ’ όλα πρέπει να προσδιορίσουμε τι εννοούμε με τον όρο «χριστιανός». Αυτόν που ονομάζει τον εαυτό του αναγεννημένο πιστό κι όμως η διαγωγή και οι αντιλήψεις του έρχονται σε τέλεια αντίθεση με όσα δίδαξε κι έπραξε ο Χριστός στην επίγεια παραμονή του; Για αιώνες ολόκληρους χρησιμοποιήθηκε (και δυστυχώς χρησιμοποιείται πού και πού ακόμα και σήμερα) η ιστορία του Νώε που καταράστηκε το γιο του Χαμ και τον εγγονό του το Χαναάν (Γένεση 9:20-27), σαν άλλοθι για να δικαιολογηθούν η δουλεία και οι φυλετικές διακρίσεις. Τι είδους Χριστιανισμός είναι αυτός; Για ολόκληρες γενιές μερικοί από τους πιο επιφανείς θεολόγους της Αμερικής δικαιολογούσαν με θεολογικά επιχειρήματα τη δουλεία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το αγαπημένο τους εδάφιο ήταν η εντολή του αποστόλου Παύλου: «οι δούλοι υπακούτε κατά πάντα στους κατά σάρκα κυρίους σας» (Κολοσσαείς 3:22). Τι έχουμε να πούμε γι’ αυτά και γι’ αυτούς;
Ασφαλώς το τελευταίο που θα θέλαμε, θα ήταν να υποδαυλίσουμε τα αντιαμερικανικά αισθήματα που για διάφορους λόγους και με διάφορες αφορμές, αρκετές φορές αρκετά άδικα, αφθονούν στο λαό μας. Δεν είμαστε εμείς καλύτεροι από αυτούς κι είναι πολύ πιθανόν πως οι περισσότεροι από μας τα ίδια θα πίστευαν και τα ίδια θα έκαναν αν βρίσκονταν στο ίδιο περιβάλλον. Χρειάζεται μεγάλο σθένος (κι εδώ ακριβώς ξεχωρίζει ο γνήσιος, ο αληθινός μαθητής του Χριστού), να βαδίσεις ενάντια στις κατεστημένες αντιλήψεις και στη διαστρεβλωμένη διδασκαλία, ακόμα κι ενάντια στο συμφέρον σου και να πορευτείς το δύσκολο, τον αληθινό δρόμο του Χριστού. Ολόκληρη η οικονομία και η δομή της κοινωνίας στις Νότιες Πολιτείες στηρίχτηκε για αιώνες στο θεσμό της δουλείας. Πόσοι θα είχαν το σθένος και θα ήταν τόσο φωτισμένοι ώστε να σηκώσουν το ανάστημά τους απέναντι σ’ έναν ολόκληρο κόσμο; Είναι γεγονός ότι υπήρξαν πολλοί χριστιανοί δουλοκτήτες που συμπεριφέρθηκαν άψογα στους σκλάβους τους. Διαβάστε την «Καλύβα του Μπάρμπα-Θωμά» για να γνωρίστε έναν-δυο από αυτούς. Μερικοί, μάλιστα, με την επιστροφή τους στο Χριστό απελευθέρωσαν όλους τους σκλάβους τους κι αυτό φυσικά με μεγάλο οικονομικό κόστος. Νομίζετε όμως ότι είναι τόσο εύκολο να διατηρήσει κανείς την πορεία του κόντρα σ’ ένα πανίσχυρο ρεύμα που παρασύρει τα πάντα; Διηγούνται για κάποιον πιστό χριστιανό Μεθοδιστή, ιδιοκτήτη σκλάβων: Τους έτρεφε καλά, τους έντυνε καλά, δεν τους έβαζε ποτέ να δουλεύουν εξαντλητικά, πάνω από τις δυνάμεις τους. Κάθε οικογένεια δούλων είχε το δικό της σπιτάκι με ένα μικρό κήπο όπου καλλιεργούσαν λαχανικά. Ωστόσο ήρθε κάποτε ο καιρός που ο άνθρωπος αυτός χρεοκόπησε, κι όλη η περιουσία του βγήκε στον πλειστηριασμό. Και μέσα στην «περιουσία» του περιλαμβάνονταν και οι μαύροι σκλάβοι του, που ανάμεσα τους υπήρχαν κι αρκετοί εν Χριστώ αδελφοί και αδελφές του. Και βέβαια στη συνέχεια όλοι αυτοί δεν πέρασαν καθόλου καλά. Βλέπετε, η προσωπική φιλευσπλαχνία κι η χριστιανική συμπεριφορά πολλές φορές δε λύνουν το πρόβλημα. Χρειάζονται κοινωνικοί αγώνες και τέτοιοι αγώνες απαιτούν ανθρώπους θαρραλέους που να μη λογαριάζουν κανένα κόστος, προκειμένου να επικρατήσει η δικαιοσύνη και τέτοιοι άνθρωποι υπήρξαν λίγοι στην ιστορία κι αρκετοί από αυτούς αληθινοί χριστιανοί, όπως ο περίφημος χριστιανός Άγγλος πολιτικός William Wilberforce, που χάρη στους αγώνες του καταργήθηκε ο θεσμός της δουλείας στη Βρετανία, 30 χρόνια πριν από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο, αν όλοι οι άνθρωποι δεν είναι πλασμένοι για τέτοιου είδους αγώνες, θα μπορούσαν τουλάχιστον οι χριστιανοί να καταλαβαίνουν καλύτερα τι διαβάζουν στην Αγία Γραφή και να μη διαστρεβλώνουν το περιεχόμενό της από συμφέρον ή από προκατάληψη και στενοκεφαλιά. Θα όφειλαν να διακρίνουν ότι στην εποχή τής χάρης του Χριστού είναι ανεπίτρεπτο η μια φυλή να βασανίζει την άλλη ή το ένα φύλο να καταπιέζει το άλλο ή το ένα έθνος να καταπνίγει την ελευθερία ενός άλλου και να το εκμεταλλεύεται ή ένας κυβερνήτης να περιορίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα των υπηκόων του. Ή ακόμα ότι κανένας άνθρωπος δεν έχει το δικαίωμα, όποια βαθμίδα εξουσίας κι αν κατέχει, να αφαιρεί τη ζωή ενός άλλου ανθρώπου.
Θα έπρεπε ακόμα να καταλαβαίνουν όλοι οι Χριστιανοί ότι ιστορίες σαν του Νώε, του Χαμ και του Χαναάν δεν μπορούν να χρησιμεύουν σαν δικαιολογία για το θεσμό της δουλείας και των φυλετικών διακρίσεων και πως όταν ο απόστολος Παύλος έγραψε «οι δούλοι υπακούτε στους κατά σάρκα κυρίους σας» δεν επικύρωνε με τη φράση αυτή το θεσμό της δουλείας, γιατί ο ίδιος έγραψε και το «δεν είναι δούλος ουδέ ελεύθερος, διότι πάντες είστε εις εν Χριστώ Ιησού». Αυτό και πολλά άλλα παρόμοια μέσα στην Καινή Διαθήκη ήταν που άνοιξαν το δρόμο στο να καταργηθεί ο φρικτός θεσμός της δουλείας. Διαφορετικά αν ο Παύλος και οι άλλοι απόστολοι είχαν ταχθεί ανοικτά ενάντια στο θεσμό της δουλείας, σύντομα θα είχε επικρατήσει χάος στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, με την αύξηση του αριθμού των Χριστιανών (και των χριστιανών δούλων) στα κατοπινά χρόνια.
Αν λοιπόν οι Χριστιανοί σε όλους τους τόπους αντιλαμβάνονταν σωστά και χωρίς προκαταλήψεις τα όσα δίδαξε και τι παράδειγμα έδωσε ο Αρχηγός και Θεμελιωτής της πίστης τους, πολλά πράγματα σ’ αυτόν τον κόσμο θα ήταν πολύ καλύτερα, γιατί η ευεργετική επίδραση των Χριστιανών θα ήταν πολύ μεγαλύτερη, πολύ πιο φανερή και πολύ πιο αποτελεσματική. Αν οι σωστοί, αληθινοί Χριστιανοί στην εποχή της δουλείας στην Αμερική δεν περιορίζονταν στην προσωπική ευεργετική συμπεριφορά και στην καλή μεταχείριση των δούλων τους, αλλά συγχρόνως πίστευαν και διακήρυτταν πως ο θεσμός της δουλείας είναι αντίθετος με την Αγία Γραφή και την πίστη του Χριστού, τότε είναι πολύ πιθανόν πως η δουλεία θα είχε καταργηθεί πολλά χρόνια νωρίτερα.
Δεν πρόκειται όμως μονάχα για το θεσμό της δουλείας. Είναι γνωστό πως οι Βόρειες Πολιτείες στάθηκαν ενάντιες στη δουλεία που είχε επικρατήσει στο Νότο. Θυμάστε όσοι διαβάσατε την «Καλύβα του Μπάρμπα-Θωμά» πόσοι δυστυχισμένοι σκλάβοι έβρισκαν καταφύγιο στο Βορρά και πόσοι Χριστιανοί, όπως εκείνοι που ανήκαν στους Κουάκερους πιστούς, βοήθησαν με πολλούς τρόπους, ανοίγοντας το δρόμο στην οριστική κατάργηση της δουλείας. Δεν πρέπει ωστόσο να φανταζόμαστε πως φτάνοντας στο Βορρά, οι σκλάβοι μετατρέπονταν την άλλη στιγμή σε πολίτες με αξιοπρέπεια και με πλήρη δικαιώματα, όπως οι λευκοί. Γιατί η φιλανθρωπία των πιο πολλών εκεί περιοριζόταν, μονάχα στην απελευθέρωση των σκλάβων. Κι από εκεί και πέρα άνοιγε ένα καινούργιο κεφάλαιο στην τραγική ιστορία των μαύρων της Αμερικής. Φτάνοντας στο Βορρά οι απελευθερωμένοι φυγάδες αντιμετώπιζαν την αδιαφορία, την περιφρόνηση και πολλές φορές την εχθρική διάθεση. Πολλοί από τους βόρειους ήταν ενάντια στη δουλεία, όχι από φιλευσπλαχνία, παρά μονάχα γιατί αυτό τους έδινε την άνεση να επικρίνουν τους νότιους, χωρίς να αντιμετωπίζουν τους δικές τους προκαταλήψεις. Πολλές από τις οργανώσεις στο Βορρά, που ιδρύονταν ενάντια στη δουλεία, δεν επέτρεπαν στους μαύρους να γίνουν μέλη τους. Άλλωστε, αρκετοί από τους πολέμιους της δουλείας δεν είχαν καν αντικρύσει ένα νέγρο στη ζωή τους. Κι ούτε και το επιθυμούσαν. Ακόμα κι ο μεγάλος Αβραάμ Λίνκολν, που όπως ξέρουμε έδωσε ελευθερία στους σκλάβους και κατάργησε το θεσμό της δουλείας, δεν το έκανε τόσο για λόγους φιλευσπλαχνίας, όσο για καθαρά πολιτικούς λόγους. Κι είναι γνωστό ακόμα ότι δεν ήταν καθόλου απαλλαγμένος από φυλετικές προκαταλήψεις. Δυστυχώς, ο ρατσισμός είναι γερά ριζωμένος στην ανθρώπινη φύση κι ακόμα και σήμερα συναντάμε ανθρώπους βαθιά προκατειλημμένους απέναντι σ’ αυτούς που διαφέρουν είτε στο χρώμα, είτε στις θρησκευτικές πεποιθήσεις, είτε σε οτιδήποτε άλλο. Πόσο περισσότερο την εποχή εκείνη. Κι είναι άξιο απορίας κι αποτελεί ένα αληθινό θαύμα του Θεού, πώς με τέτοιες συνθήκες και με τέτοια κακή μαρτυρία των λευκών Χριστιανών αναπτύχθηκε τόσο νωρίς, όταν ακόμα η δουλεία βρισκόταν στο αποκορύφωμά της, ένα ισχυρότατο χριστιανικό κίνημα ανάμεσα στους μαύρους σκλάβους, που μάλιστα άσκησε σημαντική επίδραση σε ολόκληρη τη χριστιανική Εκκλησία με πολλούς και διαφόρους τρόπους κι εξακολουθεί να ασκεί ακόμα και σήμερα. Κι είναι από εδώ που μπορούμε να βγάλουμε ένα ακόμα σημαντικό δίδαγμα: πως συχνά ο Θεός εργάζεται με θαυμαστό τρόπο, αντίθετα με τη δική μας θέληση, τις δικές μας προκαταλήψεις και τη δική μας μιζέρια.
[1] Όπως είναι γνωστό, ο θεσμός της δουλείας δεν επικράτησε μόνο στις αγγλικές αποικίες της Αμερικής, τις μετέπειτα Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής, από όπου προέρχεται και η παρουσία π.χ. πολλών εκατομμυρίων μαύρων στη Βραζιλία. Είναι γνωστό άλλωστε ότι οι μεγάλες αποικιοκρατικές χώρες της Ευρώπης (Ισπανία, Πορτογαλία, Μ. Βρετανία, κλπ.) ανέπτυξαν σε μεγάλη έκταση όλες τους το θεσμό της δουλείας. Εδώ όμως ασχολούμαστε με τη δουλεία στις ΗΠΑ.
[2] Θα ήθελα να πληροφορήσω ότι πολλοί απ' αυτούς τους «άγριους» της Αφρικής δεν ήταν καθόλου άγριοι κι αρκετές από τις πόλεις τους δεν ήταν καθόλου απολίτιστες. Το Τζιμπουτί π.χ. που το φέρνουμε συνήθως σαν παράδειγμα χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου, ήταν μια πόλη με δενδροστοιχίες και λεωφόρους από τον 15ο κιόλας αιώνα, γνωστή για τον πλούτο της με την επωνυμία «χρυσή πόλη», με αξιόλογο εμπορικό λιμάνι, με τις βιβλιοθήκες της, με το Πανεπιστήμιό της που περιλάμβανε τμήματα αστρονομίας, μαθηματικών, εθνογραφίας, ιατρικής, υγιεινής, φιλοσοφίας, θεολογίας, ρητορικής. Μάθαμε να περιφρονούμε τον πολιτισμό άλλων φυλών, αλλά ακόμα κι ο λαϊκός πολιτισμός των λεγόμενων άγριων φυλών της Αφρικής δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητος.
[3] Λένε πως η πληγή που άφηνε το μαστίγιο ήταν τόσο βαθιά και μεγάλη, που άνετα χωρούσε μέσα σ’ αυτήν ένα ανθρώπινο δάκτυλο.
Είναι το 1619 όταν για πρώτη φορά εμφανίζεται η δουλεία στη Βόρεια Αμερική. Ολόκληρη η απέραντη χώρα των κατοπινών Ηνωμένων Πολιτειών είναι στην πραγματικότητα ένας πελώριος αγριότοπος, χωρίς καμιά ουσιαστική υποδομή. Υπάρχουν έλη που πρέπει να αποξηραθούν και να αποδοθούν στις καλλιέργειες. Δρόμοι που πρέπει να κατασκευαστούν, δάση όπου ανθρώπινο πόδι είναι αδύνατο να πατήσει και κυρίως υπάρχουν ατέλειωτες εκτάσεις που πρέπει να καλλιεργηθούν. Κι όλα αυτά χρειάζονται εργατικά χέρια. Στα πρώτα χρόνια η εργασία είναι ελεύθερη. Υπογράφονται συμβάσεις εργασίας (φυσικά όχι με τη σημερινή τους προχωρημένη μορφή), όπως σε όλους τους πολιτισμένους τόπους, με συγκεκριμένες αμοιβές. Τη χρονιά όμως εκείνη, το 1619, μοιραία για την ιστορία μας, το πλήρωμα ενός ολλανδικού πλοίου διαπράττει μια αποτρόπαια εμπορική συναλλαγή: αποβιβάζει στην πόλη Jamestown της Βιρτζίνια 20 μαύρους Αφρικανούς, σαν αντάλλαγμα για την προμήθεια κάποιων αγαθών. Η όλη ιστορία βολεύει κατά πολλούς τρόπους και τις δυο συναλλασσόμενες πλευρές. Και καθώς η σχετική νομοθεσία είναι αρκετά ακαθόριστη κι ελαστική, σύντομα οι 20 αυτοί Αφρικανοί κηρύσσονται, δια νόμου, δούλοι για όλη τη ζωή τους, με δικαιώματα πολύ λιγότερα από όσα έχουν τα ζώα της δική μας εποχής.
Συνηθίζουμε να λέμε πως «κάθε αρχή και δύσκολη». Στην περίπτωσή μας δε ξέρω αν η αρχή αυτή ήταν τόσο δύσκολη, ασφαλώς όμως η συνέχεια ήταν πολύ εύκολη. Μέσα σε λίγα χρόνια η χώρα, που αποτελείτο τότε κυρίως από αγγλικές αποικίες, γέμισε από τέτοιους δούλους. Βλέπετε, η παρουσία τους έλυνε πολλά προβλήματα, κυρίως οικονομικά. Το κίνητρο του κέρδους (ασφαλώς και της καλοπέρασης), είναι από τα ισχυρότερα, αν όχι το ισχυρότερο στον άνθρωπο. Κι αρκετές φορές βρίσκεται πάνω κι από πολλά «πιστεύω», ακόμα κι από θρησκευτικές πεποιθήσεις. Και ησυχάζει πολλές ταραγμένες συνειδήσεις. Προκειμένου να καλοπεράσουμε και να διατηρήσουμε ένα βολικό κοινωνικό «στάτους», ξεχνάμε αρκετοί από μας τις χριστιανικές μας αρχές. Ή ακόμα χειρότερα, ντύνουμε την ανομία και την αμαρτία με Βιβλικό μανδύα. Κι έτσι είναι όλοι ευχαριστημένοι. Μας λέει π.χ. η Βίβλος πως ο άνθρωπος πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Θεού. Κι εμείς, για να έχουμε «και την πίτα γεμάτη και το σκύλο χορτάτο», πείθουμε τον εαυτό μας και τους άλλους, πως ναι μεν είναι έτσι, αλλά ειδικά οι μαύροι είναι κατά τα 3/5 μονάχα άνθρωποι, με άλλα λόγια κατά τα 3/5 αποτελούν εικόνα του Θεού και συνεπώς και η δουλεία των μαύρων δεν έρχεται σε αντίθεση με την Αγία Γραφή. Άλλωστε και στην Καινή Διαθήκη υπάρχει η εντολή «οι δούλοι υπακούτε κατά πάντα στους κατά σάρκα κυρίους σας»...
Σας φαίνεται περίεργο; Μα δεν είναι η μοναδική διαστροφή του Λόγου του Θεού. Έχουμε ανάλογα φαινόμενα ακόμα και σήμερα. Μπορεί όχι πάντα με τόσο τραγικές συνέπειες, σίγουρα όμως δυσφημείται κατά τον ίδιο τρόπο ο Λόγος του Θεού κι ο ίδιος ο Θεός. Επειδή του αποδίδουμε πράξεις και αντιλήψεις που ταιριάζουν στην πεσμένη ανθρώπινη φύση, όμως δεν ταιριάζουν καθόλου στο δικό Του χαρακτήρα και στη δική Του μεγαλοσύνη.
Από εκείνη τη χρονιά του 1619, μέχρι το 1863 που καταργείται οριστικά ο θεσμός της δουλείας στις Ηνωμένες Πολιτείες,[1] ξετυλίγεται μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες της νεότερης ανθρώπινης ιστορίας, που στιγματίζει ανεπανόρθωτα τη χώρα και που αποτελεί συγχρόνως μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες στην ιστορία της χριστιανικής εκκλησίας. Προσπαθήστε να ζήσετε με τη φαντασία σας το ανείπωτο δράμα σε όλες του τις πράξεις: Ζείτε με την οικογένειά σας ήσυχα, με το νοικοκυριό σας και τη δουλειά σας, παρέα με τους ανθρώπους της φυλής σας.[2] Μια μέρα λοιπόν, καθώς ζείτε ειρηνικά με τους δικούς σας, εμφανίζεται μια ανθρώπινη ομάδα με διαφορετικό χρώμα και διαφορετικά χαρακτηριστικά από τα δικά σας, που καμιά φορά συνεργάζεται πολύ «αρμονικά» και με τους αρχηγούς της φυλής σας, σας αρπάζουν με τη βία κι εσάς και την οικογένειά σας και πολλούς άλλους γείτονες και συγχωριανούς σας και κάτω από την απειλή των βασανιστηρίων και του μαστιγώματος σάς αναγκάζουν να περπατήσετε δεκάδες κι εκατοντάδες χιλιόμετρα κάτω από τις χειρότερες συνθήκες, μέσα από την αφιλόξενη αφρικανική ενδοχώρα, μέχρι τις δυτικές ακτές της Αφρικής. Στη συνέχεια πεινασμένους, πληγωμένους, συχνά άρρωστους, σας δένουν με αλυσίδες και σας στοιβάζουν κυριολεκτικά σαν εμπόρευμα στα αμπάρια των πλοίων που περιμένουν στην ακτή για να σας μεταφέρουν στην αμερικάνικη ήπειρο μετά από πολυήμερο ταξίδι μέσα από τον ωκεανό, κάτω από απερίγραπτα απάνθρωπες συνθήκες. Συχνά θα αντικρίσετε στη διάρκεια του ταξιδιού σας θεάματα καθόλου ευχάριστα: βιασμούς, μαστιγώσεις[3] και κάθε τόσο εκσφενδονίζεται και κάποιος στο πέλαγος είτε νεκρός από τις συχνές και πολλές ασθένειες ή την «καλοπέραση», είτε ζωντανός, όπου φυσικά θα βρει τραγικό θάνατο. Βλέπετε, οι ασφαλιστικές εταιρείες πληρώνουν αρκετά υψηλά ποσά για τη φθορά του «εμπορεύματος»...
Φτάνοντας στις λεγόμενες Δυτικές Ινδίες της Αμερικής, δηλαδή στα νησιά της Καραϊβικής (Κούβα, Αϊτή, Τζαμάικα κι άλλα μικρότερα) θα υποστείτε μια «ειδική εκπαίδευση» για να προσαρμοστείτε στο σύστημα που θα σας μεταβάλει σε κατώτερα όντα χωρίς προσωπικότητα, χωρίς δικαιώματα, χωρίς ανθρώπινη υπόσταση. Από δω και ύστερα, όσοι δεν παραφρονήσετε στο μεταξύ κι όσοι επιζήσετε από τις διάφορες επιδημίες, είστε πανέτοιμοι να περάσετε την υπόλοιπη ζωή σας μέσα στην απόλυτη σκλαβιά. Μια φρικτή «καριέρα» ανοίγεται μπροστά σας, χωρίς ελπίδα, χωρίς προσδοκίες, χωρίς ονειροπολήματα κι ευαισθησίες. Αντίο ανθρώπινη ζωή.
Όσοι έχουμε διαβάσει το περίφημο βιβλίο της Harriet Beecher Stowe «Η καλύβα του Μπάρμπα-Θωμά» στην πλήρη του έκδοση, χωρίς τις γνωστές συντομεύσεις, έχουμε μια αρκετά ολοκληρωμένη εικόνα για τη ζωή των σκλάβων από τη στιγμή που γίνονται κτήμα των αφεντικών τους: Για το χωρισμό συζύγων μεταξύ τους ή παιδιών από τις μάνες τους, για τις φρικιαστικές συνθήκες δουλειάς και διαβίωσης, για τα μαστιγώματα, για τους κάθε μορφής εξευτελισμούς που υποβιβάζουν τον άνθρωπο σε επίπεδο κατώτερο από εκείνο του κτήνους. Διαβάζουμε σήμερα και φρίττουμε για τις μεθόδους «ευγονίας» στα χιτλερικά στρατόπεδα που είχαν μεταβάλει τους «κατ’ εικόνα και ομοίωση Θεού πλασθέντες» ανθρώπους σε βιομηχανικά προϊόντα. Ξεσηκώνονται, και δίκαια, αμέτρητοι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ενάντια στην κλωνοποίηση που «παίζει» με τη θεϊκή δημιουργία, χωρίς σεβασμό στην ανθρώπινη υπόσταση. Αιώνες πριν από μας ωστόσο, η δίψα για το κέρδος είχε οδηγήσει άλλους «πολιτισμένους» ανθρώπους της Δύσης να χρησιμοποιούν ανάλογες μεθόδους και παρόμοια συστήματα.
Γράφει ο H. L. Williams στο βιβλίο του «Όχι Εύκολος Δρόμος» («No Easy Walk»): «Η εισαγωγή δούλων στις ΗΠΑ απαγορεύτηκε πολύ πριν την κατάργηση της δουλείας. Για να αντιμετωπιστεί η όλο και μεγαλύτερη ζήτηση, προχώρησαν κάποιοι ιδιοκτήτες στην «παραγωγή» σκλάβων με μεθόδους ανάλογες με εκείνες των οικιακών ζώων ή των αλόγων. Μερικοί ιδιοκτήτες είχαν στην κατοχή τους κάποιον μαύρο, που τον ονόμαζαν: ο άντρας του κοπαδιού, η δουλειά του οποίου ήταν η παραγωγή παιδιών με διάφορες σκλάβες. Μερικές φορές ο αφέντης του τον νοίκιαζε σε άλλους γαιοκτήμονες που είχαν ανάγκη από τις αναπαραγωγικές υπηρεσίες του για τις δικές τους σκλάβες. Ο άντρας του κοπαδιού μπορούσε να γίνει πατέρας αμέτρητων παιδιών που δεν τα έβλεπε ποτέ στη ζωή του. Κάποιος ιδιοκτήτης σκλάβων, ο James Roberts, είχε στην κατοχή του 50-60 γυναίκες που μοναδικός τους προορισμός ήταν να χρησιμεύουν σαν αναπαραγωγικές μηχανές. Υπολογίζεται ότι αυτές οι γυναίκες γεννούσαν συνολικά 20-25 παιδιά κάθε χρόνο. Πραγματοποιούσε λοιπόν ο Roberts σημαντικά κέρδη πουλώντας αυτά τα παιδιά μόλις ήταν σε θέση να ζήσουν μακριά από τις μητέρες τους».
Και όσο για την άθλια και άδικη συμπεριφορά των αφεντικών απέναντι στους δούλους τους τα παραδείγματα είναι άπειρα. Δεν ήταν μόνον το άγριο μαστίγωμα, μερικές φορές μέχρι θανάτου, που βρισκόταν στην ημερήσια διάταξη για το παραμικρό. Ήταν κι άλλα συστήματα και μέθοδοι βασανισμού. Δεν ξέρω πόσο αυτά μας συγκινούν σήμερα, ύστερα από την τελειοποίηση των σχετικών μεθόδων στον 20ο αιώνα. Ο γνωστός Άγγλος Μεθοδιστής ιεροκήρυκας και πνευματικός ηγέτης Charles Wesley, ένας από τους μεγαλύτερους πολέμιους του θεσμού της δουλείας, ένιωσε να συγκλονίζεται από τη φρικιαστική μεταχείριση των σκλάβων στη Ν. Καρολίνα. Το 1736 άκουσε κάποιους αφέντες να συζητούν μεταξύ τους για το πώς κρατούν τους σκλάβους τους στο σωστό δρόμο. Ένας από αυτούς συμβούλευε: «Πρώτα απ’ όλα τσάκωσε το νέγρο στο αυτί, μετά στρώσε τον κάτω για να μαστιγωθεί με τον πιο σκληρό τρόπο και στη συνέχεια περίχυσέ τον με ζεματιστό νερό, έτσι που να μη μπορεί να σαλέψει για μήνες μετά».
Συνηθισμένες ποινές ήταν το κόψιμο των αυτιών, το κάψιμο της σάρκας με πυρακτωμένο σίδερο κι ο ευνουχισμός. Κάποιος γαιοκτήμονας είχε ένα βαρέλι με σειρές από καρφιά στο εσωτερικό του. Έβαζε μέσα σ’ αυτό όσους από τους σκλάβους ήθελε να συμμορφώσει και το αμολούσε από την κορυφή ενός λόφου. «Όταν έβγαινες από το βαρέλι», θυμόταν κάποιος σκλάβος που είχε υποστεί το βασανιστήριο, «βρισκόσουν σε μαύρο χάλι, αλλά αυτός δεν έδινε πεντάρα. Μερικές φορές άφηνε το βαρέλι να κυλήσει στο ποτάμι κι έπνιγε τους σκλάβους του».
Να κι ένα στιγμιότυπο της καθημερινής ζωής, όπως το διηγείται ένας αυτόπτης μάρτυρας στο ίδιο βιβλίο του H. L. Williams: «Κάποιος σκλάβος καθόταν πάνω σ’ ένα πάγκο και κοιμόταν. Τον είδε ο αφέντης του, άρπαξε ένα μεγάλο μαστίγιο, από εκείνα που χρησιμοποιούσαν για τα άλογα, και χωρίς προειδοποίηση ή φανερή αιτία το κατέβασε στο πρόσωπο και στα μάτια του σκλάβου. Ο αφέντης βλαστημούσε, φώναζε κι ανέμιζε το βούρδουλα, ο δούλος μαζευόταν κι έτρεμε αλλά δεν έλεγε λέξη. Από μια έρευνα που έκανα το επόμενο πρωινό, διαπίστωσα ότι το μόνο αδίκημά του ήταν ότι αποκοιμήθηκε, κι αυτό γιατί είχε ξαγρυπνήσει όλη σχεδόν την προηγούμενη νύχτα φυλάγοντας τη συντροφιά του αφέντη του».
Ας μην επεκταθούμε περισσότερο σε άλλες σχετικές περιγραφές. Δεν ωφελεί και τόσο πολύ, όσο το να δώσουμε περισσότερο βάρος στο τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από αυτή την ιστορία και τι διδαχές μπορούμε να αποκομίσουμε.
Το ερώτημα που γεννιέται αμέσως στο μυαλό μας, είναι πώς αντιμετώπισαν οι χριστιανοί όλη αυτή την κατάσταση. Πολύ δύσκολο να δώσει κανείς ολοκληρωμένη απάντηση. Γιατί πρώτα απ’ όλα πρέπει να προσδιορίσουμε τι εννοούμε με τον όρο «χριστιανός». Αυτόν που ονομάζει τον εαυτό του αναγεννημένο πιστό κι όμως η διαγωγή και οι αντιλήψεις του έρχονται σε τέλεια αντίθεση με όσα δίδαξε κι έπραξε ο Χριστός στην επίγεια παραμονή του; Για αιώνες ολόκληρους χρησιμοποιήθηκε (και δυστυχώς χρησιμοποιείται πού και πού ακόμα και σήμερα) η ιστορία του Νώε που καταράστηκε το γιο του Χαμ και τον εγγονό του το Χαναάν (Γένεση 9:20-27), σαν άλλοθι για να δικαιολογηθούν η δουλεία και οι φυλετικές διακρίσεις. Τι είδους Χριστιανισμός είναι αυτός; Για ολόκληρες γενιές μερικοί από τους πιο επιφανείς θεολόγους της Αμερικής δικαιολογούσαν με θεολογικά επιχειρήματα τη δουλεία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το αγαπημένο τους εδάφιο ήταν η εντολή του αποστόλου Παύλου: «οι δούλοι υπακούτε κατά πάντα στους κατά σάρκα κυρίους σας» (Κολοσσαείς 3:22). Τι έχουμε να πούμε γι’ αυτά και γι’ αυτούς;
Ασφαλώς το τελευταίο που θα θέλαμε, θα ήταν να υποδαυλίσουμε τα αντιαμερικανικά αισθήματα που για διάφορους λόγους και με διάφορες αφορμές, αρκετές φορές αρκετά άδικα, αφθονούν στο λαό μας. Δεν είμαστε εμείς καλύτεροι από αυτούς κι είναι πολύ πιθανόν πως οι περισσότεροι από μας τα ίδια θα πίστευαν και τα ίδια θα έκαναν αν βρίσκονταν στο ίδιο περιβάλλον. Χρειάζεται μεγάλο σθένος (κι εδώ ακριβώς ξεχωρίζει ο γνήσιος, ο αληθινός μαθητής του Χριστού), να βαδίσεις ενάντια στις κατεστημένες αντιλήψεις και στη διαστρεβλωμένη διδασκαλία, ακόμα κι ενάντια στο συμφέρον σου και να πορευτείς το δύσκολο, τον αληθινό δρόμο του Χριστού. Ολόκληρη η οικονομία και η δομή της κοινωνίας στις Νότιες Πολιτείες στηρίχτηκε για αιώνες στο θεσμό της δουλείας. Πόσοι θα είχαν το σθένος και θα ήταν τόσο φωτισμένοι ώστε να σηκώσουν το ανάστημά τους απέναντι σ’ έναν ολόκληρο κόσμο; Είναι γεγονός ότι υπήρξαν πολλοί χριστιανοί δουλοκτήτες που συμπεριφέρθηκαν άψογα στους σκλάβους τους. Διαβάστε την «Καλύβα του Μπάρμπα-Θωμά» για να γνωρίστε έναν-δυο από αυτούς. Μερικοί, μάλιστα, με την επιστροφή τους στο Χριστό απελευθέρωσαν όλους τους σκλάβους τους κι αυτό φυσικά με μεγάλο οικονομικό κόστος. Νομίζετε όμως ότι είναι τόσο εύκολο να διατηρήσει κανείς την πορεία του κόντρα σ’ ένα πανίσχυρο ρεύμα που παρασύρει τα πάντα; Διηγούνται για κάποιον πιστό χριστιανό Μεθοδιστή, ιδιοκτήτη σκλάβων: Τους έτρεφε καλά, τους έντυνε καλά, δεν τους έβαζε ποτέ να δουλεύουν εξαντλητικά, πάνω από τις δυνάμεις τους. Κάθε οικογένεια δούλων είχε το δικό της σπιτάκι με ένα μικρό κήπο όπου καλλιεργούσαν λαχανικά. Ωστόσο ήρθε κάποτε ο καιρός που ο άνθρωπος αυτός χρεοκόπησε, κι όλη η περιουσία του βγήκε στον πλειστηριασμό. Και μέσα στην «περιουσία» του περιλαμβάνονταν και οι μαύροι σκλάβοι του, που ανάμεσα τους υπήρχαν κι αρκετοί εν Χριστώ αδελφοί και αδελφές του. Και βέβαια στη συνέχεια όλοι αυτοί δεν πέρασαν καθόλου καλά. Βλέπετε, η προσωπική φιλευσπλαχνία κι η χριστιανική συμπεριφορά πολλές φορές δε λύνουν το πρόβλημα. Χρειάζονται κοινωνικοί αγώνες και τέτοιοι αγώνες απαιτούν ανθρώπους θαρραλέους που να μη λογαριάζουν κανένα κόστος, προκειμένου να επικρατήσει η δικαιοσύνη και τέτοιοι άνθρωποι υπήρξαν λίγοι στην ιστορία κι αρκετοί από αυτούς αληθινοί χριστιανοί, όπως ο περίφημος χριστιανός Άγγλος πολιτικός William Wilberforce, που χάρη στους αγώνες του καταργήθηκε ο θεσμός της δουλείας στη Βρετανία, 30 χρόνια πριν από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο, αν όλοι οι άνθρωποι δεν είναι πλασμένοι για τέτοιου είδους αγώνες, θα μπορούσαν τουλάχιστον οι χριστιανοί να καταλαβαίνουν καλύτερα τι διαβάζουν στην Αγία Γραφή και να μη διαστρεβλώνουν το περιεχόμενό της από συμφέρον ή από προκατάληψη και στενοκεφαλιά. Θα όφειλαν να διακρίνουν ότι στην εποχή τής χάρης του Χριστού είναι ανεπίτρεπτο η μια φυλή να βασανίζει την άλλη ή το ένα φύλο να καταπιέζει το άλλο ή το ένα έθνος να καταπνίγει την ελευθερία ενός άλλου και να το εκμεταλλεύεται ή ένας κυβερνήτης να περιορίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα των υπηκόων του. Ή ακόμα ότι κανένας άνθρωπος δεν έχει το δικαίωμα, όποια βαθμίδα εξουσίας κι αν κατέχει, να αφαιρεί τη ζωή ενός άλλου ανθρώπου.
Θα έπρεπε ακόμα να καταλαβαίνουν όλοι οι Χριστιανοί ότι ιστορίες σαν του Νώε, του Χαμ και του Χαναάν δεν μπορούν να χρησιμεύουν σαν δικαιολογία για το θεσμό της δουλείας και των φυλετικών διακρίσεων και πως όταν ο απόστολος Παύλος έγραψε «οι δούλοι υπακούτε στους κατά σάρκα κυρίους σας» δεν επικύρωνε με τη φράση αυτή το θεσμό της δουλείας, γιατί ο ίδιος έγραψε και το «δεν είναι δούλος ουδέ ελεύθερος, διότι πάντες είστε εις εν Χριστώ Ιησού». Αυτό και πολλά άλλα παρόμοια μέσα στην Καινή Διαθήκη ήταν που άνοιξαν το δρόμο στο να καταργηθεί ο φρικτός θεσμός της δουλείας. Διαφορετικά αν ο Παύλος και οι άλλοι απόστολοι είχαν ταχθεί ανοικτά ενάντια στο θεσμό της δουλείας, σύντομα θα είχε επικρατήσει χάος στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, με την αύξηση του αριθμού των Χριστιανών (και των χριστιανών δούλων) στα κατοπινά χρόνια.
Αν λοιπόν οι Χριστιανοί σε όλους τους τόπους αντιλαμβάνονταν σωστά και χωρίς προκαταλήψεις τα όσα δίδαξε και τι παράδειγμα έδωσε ο Αρχηγός και Θεμελιωτής της πίστης τους, πολλά πράγματα σ’ αυτόν τον κόσμο θα ήταν πολύ καλύτερα, γιατί η ευεργετική επίδραση των Χριστιανών θα ήταν πολύ μεγαλύτερη, πολύ πιο φανερή και πολύ πιο αποτελεσματική. Αν οι σωστοί, αληθινοί Χριστιανοί στην εποχή της δουλείας στην Αμερική δεν περιορίζονταν στην προσωπική ευεργετική συμπεριφορά και στην καλή μεταχείριση των δούλων τους, αλλά συγχρόνως πίστευαν και διακήρυτταν πως ο θεσμός της δουλείας είναι αντίθετος με την Αγία Γραφή και την πίστη του Χριστού, τότε είναι πολύ πιθανόν πως η δουλεία θα είχε καταργηθεί πολλά χρόνια νωρίτερα.
Δεν πρόκειται όμως μονάχα για το θεσμό της δουλείας. Είναι γνωστό πως οι Βόρειες Πολιτείες στάθηκαν ενάντιες στη δουλεία που είχε επικρατήσει στο Νότο. Θυμάστε όσοι διαβάσατε την «Καλύβα του Μπάρμπα-Θωμά» πόσοι δυστυχισμένοι σκλάβοι έβρισκαν καταφύγιο στο Βορρά και πόσοι Χριστιανοί, όπως εκείνοι που ανήκαν στους Κουάκερους πιστούς, βοήθησαν με πολλούς τρόπους, ανοίγοντας το δρόμο στην οριστική κατάργηση της δουλείας. Δεν πρέπει ωστόσο να φανταζόμαστε πως φτάνοντας στο Βορρά, οι σκλάβοι μετατρέπονταν την άλλη στιγμή σε πολίτες με αξιοπρέπεια και με πλήρη δικαιώματα, όπως οι λευκοί. Γιατί η φιλανθρωπία των πιο πολλών εκεί περιοριζόταν, μονάχα στην απελευθέρωση των σκλάβων. Κι από εκεί και πέρα άνοιγε ένα καινούργιο κεφάλαιο στην τραγική ιστορία των μαύρων της Αμερικής. Φτάνοντας στο Βορρά οι απελευθερωμένοι φυγάδες αντιμετώπιζαν την αδιαφορία, την περιφρόνηση και πολλές φορές την εχθρική διάθεση. Πολλοί από τους βόρειους ήταν ενάντια στη δουλεία, όχι από φιλευσπλαχνία, παρά μονάχα γιατί αυτό τους έδινε την άνεση να επικρίνουν τους νότιους, χωρίς να αντιμετωπίζουν τους δικές τους προκαταλήψεις. Πολλές από τις οργανώσεις στο Βορρά, που ιδρύονταν ενάντια στη δουλεία, δεν επέτρεπαν στους μαύρους να γίνουν μέλη τους. Άλλωστε, αρκετοί από τους πολέμιους της δουλείας δεν είχαν καν αντικρύσει ένα νέγρο στη ζωή τους. Κι ούτε και το επιθυμούσαν. Ακόμα κι ο μεγάλος Αβραάμ Λίνκολν, που όπως ξέρουμε έδωσε ελευθερία στους σκλάβους και κατάργησε το θεσμό της δουλείας, δεν το έκανε τόσο για λόγους φιλευσπλαχνίας, όσο για καθαρά πολιτικούς λόγους. Κι είναι γνωστό ακόμα ότι δεν ήταν καθόλου απαλλαγμένος από φυλετικές προκαταλήψεις. Δυστυχώς, ο ρατσισμός είναι γερά ριζωμένος στην ανθρώπινη φύση κι ακόμα και σήμερα συναντάμε ανθρώπους βαθιά προκατειλημμένους απέναντι σ’ αυτούς που διαφέρουν είτε στο χρώμα, είτε στις θρησκευτικές πεποιθήσεις, είτε σε οτιδήποτε άλλο. Πόσο περισσότερο την εποχή εκείνη. Κι είναι άξιο απορίας κι αποτελεί ένα αληθινό θαύμα του Θεού, πώς με τέτοιες συνθήκες και με τέτοια κακή μαρτυρία των λευκών Χριστιανών αναπτύχθηκε τόσο νωρίς, όταν ακόμα η δουλεία βρισκόταν στο αποκορύφωμά της, ένα ισχυρότατο χριστιανικό κίνημα ανάμεσα στους μαύρους σκλάβους, που μάλιστα άσκησε σημαντική επίδραση σε ολόκληρη τη χριστιανική Εκκλησία με πολλούς και διαφόρους τρόπους κι εξακολουθεί να ασκεί ακόμα και σήμερα. Κι είναι από εδώ που μπορούμε να βγάλουμε ένα ακόμα σημαντικό δίδαγμα: πως συχνά ο Θεός εργάζεται με θαυμαστό τρόπο, αντίθετα με τη δική μας θέληση, τις δικές μας προκαταλήψεις και τη δική μας μιζέρια.
[1] Όπως είναι γνωστό, ο θεσμός της δουλείας δεν επικράτησε μόνο στις αγγλικές αποικίες της Αμερικής, τις μετέπειτα Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής, από όπου προέρχεται και η παρουσία π.χ. πολλών εκατομμυρίων μαύρων στη Βραζιλία. Είναι γνωστό άλλωστε ότι οι μεγάλες αποικιοκρατικές χώρες της Ευρώπης (Ισπανία, Πορτογαλία, Μ. Βρετανία, κλπ.) ανέπτυξαν σε μεγάλη έκταση όλες τους το θεσμό της δουλείας. Εδώ όμως ασχολούμαστε με τη δουλεία στις ΗΠΑ.
[2] Θα ήθελα να πληροφορήσω ότι πολλοί απ' αυτούς τους «άγριους» της Αφρικής δεν ήταν καθόλου άγριοι κι αρκετές από τις πόλεις τους δεν ήταν καθόλου απολίτιστες. Το Τζιμπουτί π.χ. που το φέρνουμε συνήθως σαν παράδειγμα χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου, ήταν μια πόλη με δενδροστοιχίες και λεωφόρους από τον 15ο κιόλας αιώνα, γνωστή για τον πλούτο της με την επωνυμία «χρυσή πόλη», με αξιόλογο εμπορικό λιμάνι, με τις βιβλιοθήκες της, με το Πανεπιστήμιό της που περιλάμβανε τμήματα αστρονομίας, μαθηματικών, εθνογραφίας, ιατρικής, υγιεινής, φιλοσοφίας, θεολογίας, ρητορικής. Μάθαμε να περιφρονούμε τον πολιτισμό άλλων φυλών, αλλά ακόμα κι ο λαϊκός πολιτισμός των λεγόμενων άγριων φυλών της Αφρικής δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητος.
[3] Λένε πως η πληγή που άφηνε το μαστίγιο ήταν τόσο βαθιά και μεγάλη, που άνετα χωρούσε μέσα σ’ αυτήν ένα ανθρώπινο δάκτυλο.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)