Τα φαρμακευτικά φυτά

Το «δόλωμα» είχε σπάνιο χρώμα και εξαίσια ευωδιά. Παρά τις προειδοποιήσεις της μητέρας της, η Περσεφόνη, μεθυσμένη από το άρωμα του λουλουδιού, άπλωσε το χέρι για να το κόψει. Την ίδια στιγμή η Γη σείστηκε και χωρίστηκε στα δύο. Όπως δηλώνει ο μύθος, η όμορφη κόρη της Δήμητρας έπεσε στην παγίδα του Πλούτωνα και χάθηκε στην άβυσσο του Κάτω Κόσμου.

Αχιλλεία, χιλιόφυλλο (Achellia millefolium), αγραψιθιά, σεμεσάντα

Σε αντίθεση με τον μύθο της αρπαγής της Περσεφόνης, οι χρήσεις των αρωματικών φυτών που προτείνει η επιστήμη της κοσμετολογίας είναι εξόχως ευεργετικές για το ωραίο φύλο.

Αλόη η δενδρώδης (Aloe arborescens)

Στις μέρες μας, οι ειδικοί έχουν εξασφαλίσει για περισσότερα χρόνια «τα ανθισμένα νιάτα να λάμπουν στο πρόσωπό σου», όπως έλεγε ο Γάλλος ποιητής Boileau. Για να πετύχουν όμως οι επιστήμονες την παράταση της νιότης με τη βοήθεια των φυτών, ο δρόμος υπήρξε βέβαια μακρύς, μερικές φορές ακανθώδης, αλλά σίγουρα συναρπαστικός.

Αλόη η γνησία (Aloe Vera)

Εκτός από την κοσμογονική ικανότητα που έχουν τα φυτά να μετατρέπουν την ανόργανη ύλη σε οργανική, με τη βοήθεια του ηλιακού φωτός, μας παρέχουν επίσης πολύτιμες φαρμακευτικές ουσίες που συμβάλλουν όχι μόνο στην καταπολέμηση των ασθενειών, αλλά και στην παράταση της ίδιας της ζωής μας. Τις φαρμακευτικές ιδιότητες των φυτών τις ανακάλυψαν οι άνθρωποι έπειτα από μακροχρόνιες εμπειρικές δοκιμές.

Καλέντουλα (Calendula officinalis)

Τις πληροφορίες των πρωτόγονων φυλών και των λαϊκών γιατρών συνέλεξαν και κωδικοποίησαν πρώτοι οι Κινέζοι, από τον 28ο αιώνα π.Χ. Στον αρχαίο κινέζικο πολιτισμό, τα φυτικά προϊόντα κατείχαν περίοπτη θέση, κυρίως για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες. Ορισμένα από αυτά, όπως το όπιο (Papaver somniferum) αποτελούσαν και αναπόσπαστο «συστατικό» θρησκευτικών τελετών μέχρι και πρόσφατα.

Χαμομήλι (Chamomilla recutita)

Στο «Βιβλίο Εσωτερικής Ιατρικής των Κίτρινων Αυτοκρατόρων», το οποίο χρονολογείται το 2000 π.Χ., αναφέρονται εκατοντάδες φυτικά προϊόντα. Πολύτιμο θεωρήθηκε, λόγω της τονωτικής και αναζωογονητικής του δράσης, το τζίντζερ (ginger). Οι Κινέζοι πίστευαν ότι στις ρίζες, τον κόνδυλο και τα φύλλα του εδρεύει το μυστικό της μακροζωίας.

Ηλίανθος ο ετήσιος (Helianthus annuus)

Ακολούθησαν οι Ινδοί γιατροί, οι οποίοι είχαν καταγράψει γύρω στα 500 φυτά και τις ιδιότητές τους.

Υπερικό, βαλσαμόχορτο (Hypericum perforatum)

Οι πολιτισμοί της ευρύτερης περιοχής της Αιγύπτου διέθεταν τεράστιο πλούτο σπάνιων φυτών που καλλιεργούσαν σε βοτανικούς κήπους. Αποστακτήρες και άλλα ευρήματα μαρτυρούν την πρωτοποριακή για την εποχή τεχνογνωσία τους στην παραγωγή αρωμάτων. Παρ’ όλα αυτά, οι Αιγύπτιοι μέτρησαν ρεαλιστικά τόσο τις δικές τους δυνάμεις όσο και του αντιπάλου τους. Δεν φάνηκε να πίστεψαν ποτέ ότι μπορούν να νικήσουν τον πανδαμάτορα χρόνο. Κατάφεραν όμως με τη βοήθεια φυτικών προϊόντων να τον ταριχεύσουν. Πάπυροι, που χρονολογούνται γύρω στα 2800 και 2000 π.Χ., αναφέρονται στη χρήση πολλών φαρμακευτικών φυτών με ισχυρή αντισηπτική δράση. Οι μούμιες των Φαραώ σώζονται μέχρι και σήμερα, σ’ ένα μεγάλο βαθμό χάρη στα αιθέρια έλαια και τα αρωματικά κόμμεα που χρησιμοποιήθηκαν στην τέχνη της ταρίχευσης.

Ίρις (Iris)

Τον 5ο αιώνα π.Χ., ο Ηρόδοτος, σ’ ένα ταξίδι του στην Αίγυπτο, «οσμίστηκε» τη σπουδαιότητα των αρωματικών προϊόντων κι επέστρεψε στην Ελλάδα με πληροφορίες και λεπτομερείς περιγραφές τους. Τα «σουβενίρ» του Ηρόδοτου, στα χέρια του Ιπποκράτη (460-377 ή 356 π.Χ.), πατέρα της Ιατρικής, σε συνδυασμό με άλλες πιθανές πηγές, αξιοποιήθηκαν κατά το «ωφελέειν ει μη βλάπτειν».

Ίρις η κρητική (Ιris cretica)

Ο Ιπποκράτης, στο βιβλίο του «Αφορισμοί», θέτει τις βάσεις της σωστής ιατρικής, που είναι ουσιαστικά η διευκόλυνση του έργου της φύσης, για την αυτοθεραπεία του οργανισμού. Κάτω από αυτό το πρίσμα η κοσμετολογία δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αυτοτελής επιστήμη, αλλά μόνο ως κλάδος της ιατρικής και της φαρμακολογίας.

Ίρις η φλωρεντιανή (Iris florentina)

Ο Ιπποκράτης φαίνεται να γνώριζε, μεταξύ άλλων, τις μαλακτικές ιδιότητες του κρίνου (Lillium candidum), τις αφροδισιακές του κρόκου (Crocus sativus) και τις επουλωτικές του νάρκισσου (Narcissus serotinus). Στον Έλληνα γιατρό από την Κω και στους μαθητές της περίφημης Ιατρικής Σχολής του στο νησί αποδίδεται η επιστημονική βελτίωση της αρωματοθεραπείας.

Λεβάντα (Lavandula angustifolia)

Στην Ελλάδα, ο πρώτος που ασχολήθηκε με την καταγραφή των φυτών σε καταλόγους ήταν ο Αριστοτέλης, ενώ ο μαθητής του Θεόφραστος από τη Λέσβο δημιούργησε στην Αθήνα τον πρώτο βοτανικό κήπο και περιέγραψε στα βιβλία του 550 είδη φυτών και τις ιδιότητές τους.

Λίλιον, κρίνος (Lilium)

Με τα αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά ασχολήθηκε και ο Θεόφραστος (372-287 π.Χ.), ενώ τον 1ο αιώνα π.Χ., ο Κρατεύας Β' έφτιαξε το πρώτο βοτανολόγιο με έγχρωμες εικόνες, ενδελεχείς περιγραφές και κατάταξη των φαρμακευτικών φυτών με αλφαβητική σειρά. Γιατρός του Μιθριδάτη του Ευπάτορος παρασκεύασε, με 54 απλά φάρμακα, το μιθριδάτειο έκλειγμα, ως αντίδοτο δηλητηρίων.

Μανόλια (Magnolia campbellii)

Ακολούθησε ο Διοσκουρίδης, ο πιο σημαντικός φαρμακογνώστης της αρχαιότητας, που τον 1ο αιώνα μ.Χ., στο έργο του «Περί ιατρικής ύλης», το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε μετά την Αγία Γραφή, περιγράφει τις θεραπευτικές ιδιότητες και τη χρησιμότητα περίπου 600 φυτών, περιοριζόμενος μόνον «...εις όσα τε αυτών εκχύλισμα εις ιατρικήν χρείαν συντελούν έχει ή των καρπών». Το έργο χωρίζεται σε 5 μέρη. Ο Διοσκουρίδης δεν αφιέρωσε τυχαία το πρώτο μέρος σε αλοιφές, αρώματα, μύρα, βάλσαμα, ρητίνες και έλαια.

Μανόλια η αστεροειδής (Magnolia stellata)

Παράλληλα με τις φαρμακευτικές οι αρχαίοι γνώριζαν και τις καλλυντικές ιδιότητες των φυτών. Δέχονταν όμως ότι χωρίς καλή φυσική κατάσταση η ομορφιά και το σφρίγος δεν είναι δυνατόν να διατηρηθούν για πολύ.

Νάρκισσος ο ποθητός (Narcissus passionale)

«Να ζεις και να υγιαίνεις» (vive valeque!) εύχονταν οι Ρωμαίοι. Ευχή που μάλλον έκανε τον προσωπικό γιατρό Ρωμαίων αυτοκρατόρων, τον Γαληνό (131-201 μ.Χ.) να μειδιά σεμνά. Ο πατέρας της φαρμακευτικής ήταν αθεράπευτα φανατικός χρήστης της αρωματοθεραπείας. Η παράδοση τον θέλει να περιποιείται με τα παρασκευάσματά του, τα λεγόμενα «γαληνικά», τους τραυματισμένους μονομάχους, από τους οποίους ουδέποτε ξεψύχησε κάποιος στα χέρια του.

Νάρκισσος (Νarcissus rainbow)

Στον Μεσαίωνα, ο Μαύρος Θάνατος (πανούκλα) χτύπησε την παγωμένη γροθιά του στην πόρτα της Δυτικής Ευρώπης. Δεν πλησίασε όμως καθόλου το κατώφλι των αρωματοποιών. Η παραγωγή καλλυντικών προϊόντων από αιθέρια έλαια τους είχε εξασφαλίσει ικανοποιητικά αποτελέσματα απολύμανσης.

Νάρκισσος ο ταζέττιος (Νarcissus tazetta)

Κατά την περίοδο της Αναγέννησης, προϊόντα αρωματοποιίας εμφανίστηκαν στις φαρμακοποιίες. Νέα έλαια, όπως το ροδέλαιο, η λεβάντα και ορισμένα άλλα γνωστά με τις ονομασίες κέδρος, αρτεμισία, άνθη πορτοκαλιάς, πεύκο, κεδρέλαιο, κιννάμωμον, αναλύθηκαν από τους φαρμακοποιούς.

Νυμφαία (Νymphaea hybrida)

Η Βιομηχανική Επανάσταση στις αρχές του 19ου αιώνα ανάγκασε και τους τελευταίους πιστούς των φυτικών προϊόντων να κατεβάσουν οριστικά τα μπουκαλάκια με τα έλαια από τα ράφια τους. Η ανάπτυξη συνθετικών προϊόντων είχε σαν αποτέλεσμα να υποβαθμιστεί η χρήση των φυσικών προϊόντων. Ένα τυχαίο γεγονός όμως ανέτρεψε τον ρου της φαρμακευτικής ιστορίας. Είχε ήδη ξεσπάσει ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος όταν ο Γάλλος χημικός Rene Maurice Gattefosse, στη διάρκεια ενός πειράματος στο εργαστήριό του, υπέστη σοβαρά εγκαύματα στα χέρια. Ένα ξεχασμένο μπουκαλάκι με αιθέριο έλαιο λεβάντας είχε παραμείνει ανέπαφο από την έκρηξη. Ο Gattefosse, μην έχοντας άλλη επιλογή, το χρησιμοποίησε. Για το υπόλοιπο του πολέμου, οι επαλείψεις με αρωματικά έλαια απάλυναν τον πόνο πολλών τραυματιών.

Όρχις (Orchis quadripunctata)

Οι σύγχρονες θεραπείες ομορφιάς του δέρματος με τη χρήση αιθέριων ελαίων αποπνέουν αναμφίβολα άρωμα γυναίκας. Για πρώτη φορά στα 1940, η πειραματίστηκε με τέτοιες μεθόδους, προσανατολισμένες στην υγεία και την ομορφιά ολόκληρου του σώματος.

Δενδρολίβανο (Rosmarinus officinalis)

Στη σύγχρονη κοσμετολογία τα διάφορα φυτικά εκχυλίσματα, τα αιθέρια έλαια και οι βελτιωμένες φαρμακοτεχνικές μορφές τους, πολλές από τις οποίες αφορούν μοντέρνες τεχνολογίες όπως αυτή των λιποσωμάτων, έχουν ευρύτατη εφαρμογή. Η αλόη, η καλέντουλα, ο κισσός, η χένα, η αρνική, το χαμομήλι, η τσουκνίδα, η γκουαράνα, η μέλισσα, η τζοτζόμπα, το θυμάρι, το τσάι και το πράσινο τσάι είναι μερικά από τα φυτά με ευρύτατη διάδοση και χρήση σε προϊόντα που προορίζονται για την αντιγήρανση του δέρματος, για την Παρασκευή προϊόντων μακιγιάζ, αλλά και για την περιποίηση και τον καθαρισμό προσώπου, σώματος, στοματικής κοιλότητας και μαλλιών. Αρχικά τα φυτά συλλέγονται και ξεραίνονται. Στη συνέχεια λαμβάνονται τα εκχυλίσματα με διάφορες μεθόδους, όπως η πίεση, η εκχύλιση με οργανικούς διαλύτες ή νερό, η έκχυση και η εμβροχή.

Φασκομηλιά (Salvia officinalis)

Εκτός από τις αναλυτικές και παρασκευαστικές μεθόδους που χρησιμοποιούνται για την απομόνωση, το χαρακτηρισμό, τη μελέτη και την τυποποίηση των φυτικών εκχυλισμάτων, τεχνικές εξαιρετικά πολύπλοκες, όπως αυτές της χρωματογραφίας και της φασματοσκοπίας, αποτελούν σύγχρονες μεθόδους απαραίτητες για την ποιοτική παραγωγή και τον έλεγχο των πρώτων υλών και των τελικών προϊόντων. Τα εκχυλίσματα των καλλυντικών φυτών μπορεί να είναι γλυκολικά ή ελαιώδη. Η διαφορά τους οφείλεται στο διαφορετικό τρόπο παραλαβής των χημικών συστατικών. Τα ελαιώδη εκχυλίσματα περιέχουν αιθέρια έλαια, καροτενοειδή, κηρούς, λιπίδια ή λιποδιαλυτές βιταμίνες, ενώ τα γλυκολικά μπορεί να περιέχουν συστατικά τα οποία ανήκουν στην ομάδα των πολυφαινολικών ενώσεων, όπως υδατοδιαλυτές βιταμίνες, χρωστικές κ.ά.

Θρούμπι (Satureia thymbra)

Για να παρουσιάσει ένα εκχύλισμα αξιόλογο αποτέλεσμα, όταν θα χρησιμοποιηθεί σε καλλυντικά προϊόντα, πρέπει ν συγκέντρωση των δραστικών συστατικών του στο τελικό προϊόν να είναι τέτοια που να είναι αποτελεσματική για τη χρήση για την οποία προορίζεται. Αν η συγκέντρωση δεν επιλεγεί σωστά, αυξάνονται οι πιθανότητες τα φυτικά ή φυσικά προϊόντα να παρουσιάσουν (όπως και κάθε ουσία που έρχεται σε επαφή με ζωντανούς ιστούς) αλλεργικά έως τοξικά φαινόμενα. Ένας άλλος παράγοντας καθοριστικός επίσης για την αποτελεσματικότητα των εκχυλισμάτων, είναι η σύνθεσή τους. Τα εκχυλίσματα αποτελούνται από χημικές ενώσεις με αποτέλεσμα η σύνθεσή τους να μεταβάλλεται, ανάλογα με τον τόπο συλλογής του φυτού, την εποχή, τη μέρα, ακόμα και την ώρα συλλογής. Καταλυτικό ρόλο στη σύνθεση παίζει και το τμήμα του φυτού από το οποίο προήλθε το εκχύλισμα. Στο ίδιο φυτό τα χημικά συστατικά του άνθους είναι διαφορετικά από αυτά των φύλλων, αλλά ακόμα και τα κοινά σε άνθος και φύλλα χημικά συστατικά υπάρχουν σε διαφορετική περιεκτικότητα. Οι αντισηπτικές και μαλακτικές ιδιότητες της καλέντουλας και της αρνίκης οφείλονται σε χημικά συστατικά των ανθέων τους, ενώ στην περίπτωση του δενδρολίβανου, η αντισηπτική του δράση οφείλεται σε συστατικά που προέρχονται από τα φύλλα. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις, όπως αυτή του θυμαριού, στο οποίο τόσο τα άνθη όσο και τα φύλλα εμφανίζουν συστατικά με αξιοποιήσιμες κοσμετολογικά ιδιότητες.

Θρούμπι (Satureia thymbra)

Στα πέταλα των λουλουδιών, η επιστήμη αναζητά το αμάραντο της ομορφιάς για να το προσφέρει στη γυναίκα. Είναι το αντίβαρο στο δολερό τρόπο με τον οποίον ο Πλούτωνας χρησιμοποίησε το άνθος για να αποκτήσει την Περσεφόνη. Κι όλα θα τέλειωναν εδώ, αν δεν «στοίχειωνε» τα άνθη κι ένας άλλος μύθος. Θα θυμίσω, λοιπόν, το μαρτύριο ενός νεαρού, ωραίου άνδρα που ερωτεύθηκε για πρώτη και τελευταία φορά, όταν αντίκρισε το είδωλό του στον υδάτινο καθρέπτη μιας πηγής.

Θυμάρι (Thymus capitatus)