Αρχαία Αγορά Αθήνας - Παρόδιο και Τριγωνικό ιερό

Παρόδιο ιερό

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το μικρό παρόδιο ιερό της Κλασικής περιόδου, το οποίο ανασκάφηκε το 1971-1972, ταυτίστηκε αρχικά με το Λεωκόρειο. Σήμερα η ταύτιση αυτή αμφισβητείται. Βρισκόταν στη Βορειοδυτική γωνία της Αγοράς, στη διασταύρωση της Δυτικής οδού με την Παναθηναϊκή οδό, απέναντι από τη Στοά του Ελευθερίου Διός. Σημερινή θέση στο χώρο του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου. Σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση: αποτελείται από τέσσερις ορθοστάτες που περικλείουν ένα βράχο, στον οποίο τοποθετούσαν τα αφιερώματά τους οι περαστικοί. Διατηρήθηκε σε χρήση έως τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Στην Ελληνιστική εποχή χρησιμοποιήθηκε το παρακείμενο πηγάδι.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Ο περίβολος σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση, καθώς είχε «σφραγιστεί» από τη θεμελίωση του ρωμαϊκού κτηρίου του 3ου αι. μ.Χ. Είναι τετράγωνος περίπου, με πλευρές 3,95 x 3,65 μ. στο εξωτερικό και αποτελείται από λεπτούς ορθοστάτες μαλακού καστανοκίτρινου πωρόλιθου, ύψους 1,24 μ. και πάχους 0,39 μ., οι οποίοι στηρίζονται σε χαμηλή βάση, που προεξέχει από 0,06 έως 0,10 μ. Ο περίβολος περιέκλειε το αντικείμενο λατρείας που ήταν μια προεξοχή του φυσικού βράχου. Οι ορθοστάτες έχουν διαφορετικές διαστάσεις: τέσσερις απαρτίζουν το νότιο τοίχο, πέντε το δυτικό και τον ανατολικό, ενώ μόνο δύο εξαιρετικά πλατιοί ορθοστάτες (1,10 μ.) περιβάλλουν έναν ελαφρώς μικρότερο (0,92 μ.) στη βόρεια πλευρά. Ο τελευταίος, διαφορετικού πάχους (0,44 μ.) από τους υπόλοιπους, προστέθηκε αργότερα για να κλείσει ένα άνοιγμα που πάντως δεν επέτρεπε την πρόσβαση στο χώρο, σύμφωνα τουλάχιστον με την πρόταση των ανασκαφέων.
Οι παραστάτες ενδέχεται να επιστέφονταν από μαρμάρινη ταινία, αν και θεωρείται ότι σε κάποια σημεία σώζονται στο αρχικό τους ύψος. Η ταινία αυτή αφαιρέθηκε όταν το ιερό ήταν ακόμη σε χρήση, καθώς το άνω τμήμα των λίθων φέρει ίχνη φθοράς από τους αγκώνες των πιστών που ακουμπούσαν στον περίβολο. Στόχος του περίβολου ήταν να μην πατούν οι επισκέπτες τον ιερό χώρο. Δεν υπάρχει πρόσβαση στο εσωτερικό του ιερού χώρου, ήταν δηλαδή άβατο. Οι επισκέπτες έριχναν τα αναθήματά τους μέσα στον περίκλειστο χώρο και τα άφηναν στη θέση που έπεσαν.
Στο τέλος του 5ου αιώνα π.Χ. πάντως δημιουργήθηκε ένα δάπεδο από πατημένο χώμα, που κάλυψε το βράχο, εκτός από την κορυφή του, και εκεί καταχώθηκαν τα παλιότερα αφιερώματα. Στην Ύστερη Κλασική περίοδο, το περιβάλλον έδαφος ανέβηκε τόσο ώστε να φθάσει στην κορυφή του περιβόλου, ο οποίος πλέον έμοιαζε με ρηχό τετράπλευρο πηγάδι.
Σε δεύτερη φάση, στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., ο περίβολος επιχωματώθηκε. Ταυτόχρονα, όπως τουλάχιστον υποδηλώνει η χρονολογία των ευρημάτων, η λατρεία συνεχίστηκε σε ένα πηγάδι που ανοίχτηκε 2,5 μ. βόρεια του άβατου. Το βάθος του πηγαδιού έφθανε τα 13,45 μ. και στο πάνω μέρος του έφερε λίθινο προστομιαίο. Σε δεύτερη φάση, όταν ανέβηκε η στάθμη του εδάφους στην αγορά, προστέθηκε και δεύτερο προστομιαίο. Στο πηγάδι βρέθηκαν 650 περίπου αφιερώματα, από τον 4ο έως το 2ο αιώνα π.Χ.

Χρήση του χώρου
Τα ευρήματα μέσα στο χώρο του περίβολου (κυρίως μελανοβαφή και ερυθρόμορφα αγγεία) χρονολογούνται περίπου από το 440 π.Χ. Δεν υπάρχουν ίχνη προγενέστερης λατρείας. Βρέθηκαν συνολικά 360 αντικείμενα, κυρίως αγγεία: αρυβαλλοειδείς λήκυθοι, κύλικες, κύπελλα, σκύφοι, χόες, «γιογιό», υφαντικά βάρη, αστράγαλοι, επιχρυσωμένα βότσαλα και κοσμήματα. Κυριότερο βέβαια εύρημα είναι η κεφαλή της ερμαϊκής στήλης που βρέθηκε πάνω στο βράχο. Μετά την ισοπέδωση του δαπέδου στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., τα ευρήματα λιγοστεύουν, με τα τελευταία να χρονολογούνται στον ύστερο 4ο αιώνα π.Χ. Ίσως να αφαιρούνταν από το χώρο και να τοποθετούνταν στο παρακείμενο πηγάδι. Δεν υπάρχουν επιγραφές ούτε όρος του ιερού.
Έχει προταθεί η ταύτιση του χώρου με το Λεωκόρειο, το ιερό στο οποίο οι Αθηναίοι τίμησαν τις κόρες του Λέω που θυσιάστηκαν για να σωθεί η πόλη από επιδημία ή λιμό. Εκεί δολοφονήθηκε, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο Ίππαρχος από τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα, το 514 π.Χ. Μάλλον όμως το τελευταίο θα πρέπει να αναζητηθεί σε άλλο σημείο της Αγοράς. Η ποιότητα των ευρημάτων μαρτυρά ενδεχομένως γυναικεία λατρεία ή λατρεία θεότητας κοινής σε άνδρες και γυναίκες [Διόνυσος ή Αφροδίτη(;)]. Αδημοσίευτες μελέτες υποδεικνύουν ακόμη βραχολατρεία που σχετίζεται με την Αφροδίτη.
Η λατρεία συνεχίστηκε τουλάχιστον έως το 2ο αιώνα π.Χ. στο παρακείμενο πηγάδι. Δεν είναι σαφές τι έγινε στην αμέσως επόμενη περίοδο, διότι στα χρόνια του Βυζαντίου το ανώτερο τμήμα του πηγαδιού (5,34 μ. βάθος), καθαρίστηκε και ξαναχρησιμοποιήθηκε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
BRONEER, O., «Notes on Three Athenian Cult Places», Αρχαιολογική Εφημερίς 1960.
EDMONSON, C.N., «The Leokoreion in Athens», Mnemosyne 17 (1964).
Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum (Athens 1990).
Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης (Αθήνα 2004).
SHEAR, T.L., Jr., «The Athenian Agora: Excavations», Hesperia 44 (1973).
WYCHERLEY, R.E., «The Leokorion and Dyskolos 173», Mnemosyne 18 (1965).

Τριγωνικό Ιερό

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το μικρό ιερό, που βρισκόταν έξω από τη νοτιοδυτική γωνία της Αγοράς, ανάγεται στον 7ο αι. π.Χ. και πιθανόν σχετίζεται με τη λατρεία των νεκρών του κοντινού νεκροταφείου. Ο αρχιτεκτονικός του διάκοσμος χρονολογείται στον 5ο αιώνα π.Χ. και λόγω της φύσης της λατρείας, της θέσης σε σταυροδρόμι, αλλά και του τριγωνικού σχήματος του περίβολου, θεωρείται ότι πρόκειται για ιερό της Εκάτης.

ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Το μικρό τριγωνικό ιερό ανασκάφηκε στο χώρο ακριβώς έξω από τη νοτιοδυτική γωνία της Αγοράς το 1966 και το 1967. Η φύση της λατρείας του είναι άγνωστη. Όμως, λόγω της γειτνίασης του παρακείμενου νεκροταφείου της γεωμετρικής περιόδου (ο λεγόμενος τάφος της Πλούσιας Αθηναίας, του 850 π.Χ., απέχει περίπου 10 μέτρα ανατολικά), λόγω της θέσης του σε σταυροδρόμι, αλλά και λόγω του τριγωνικού σχήματος του περίβολου, θεωρείται ότι ανήκει στη θεά Εκάτη. Εναλλακτικά έχει προταθεί η ταύτισή του με Ηρώο.

Η θέση του είναι στη συμβολή των οδών που έρχονταν από την Πνύκα και την Ακρόπολη και προσέγγιζαν την Αγορά μέσω της Νοτιοδυτικής Κρήνης. Στο ανατολικό του άκρο βρέθηκε στην αρχική του θέση ένας όρος από πεντελικό μάρμαρο που επιγράφεται TO HIERO και ανήκει στον ύστερο 5ο αιώνα π.Χ. Ίχνος της θέσης ενός ανάλογου όρου έχει βρεθεί και στο δυτικό άκρο της ίδιας πλευράς.

Το ιερό περιβαλλόταν από τριγωνικό περίβολο με πολυγωνική τοιχοδομία. Η κάθε πλευρά είχε μήκος περίπου 8,67 μ. Αποτελείται από καλά δουλεμένους δόμους από ασβεστόλιθο της Ακρόπολης. Μεταξύ των κενών που υπάρχουν ανάμεσα στους μεγάλους δόμους έχουν προστεθεί μικρότερες πέτρες. Στον 11ο και το 12ο αιώνα η περιοχή καθαρίστηκε προκειμένου για την κατασκευή ενός μεγάλου βυζαντινού κτιρίου, του οποίου χαρακτηριστικό στοιχείο είναι τα 18 μεγάλα πιθάρια που βρέθηκαν. Δύο από αυτά είχαν καταχωθεί κατά μήκος στον ανατολικό και στο βόρειο τοίχο του ιερού αντίστοιχα. Σώζεται σε μεγάλο βαθμό ο ανατολικός τοίχος (σε μήκος 2,40 μ.), ενώ από το δυτικό τοίχο έχει χαθεί το ανώτερο τμήμα (σώζεται σε ύψος 1,10 μ.). Ο νότιος τοίχος καθώς και ένας πιθανός τρίτος όρος έχουν καταστραφεί πλήρως.
Ο ανατολικός και ο βόρειος τοίχος ενώνονται σε γωνία περίπου 60 μοιρών, που σώζεται σε άριστη κατάσταση. Το σχέδιο του ιερού θα ήταν μάλλον αυτό ενός ισοσκελούς τριγώνου στην κάτοψη. Το δάπεδο βρίσκεται σε ύψος 1 μ. πάνω από το επίπεδο του παρακείμενου δρόμου.
Σε χαμηλότερο στρώμα οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν ακατέργαστους λίθους ομαδοποιημένους σε μια κατασκευή που πιθανόν αποτελεί βωμό και συνοδεύονται από κεραμική του 7ου αι. π.Χ. Το στοιχείο αυτό θεωρείται σημαντικό για την απαρχή της λατρείας στη θέση εκείνη. Το δάπεδο του ιερού του 5ου αιώνα π.Χ. βρίσκεται πάνω στην πρώιμη αυτή κατασκευή. Πάντως είναι αξιοπερίεργο ότι δεν έχουν βρεθεί καθόλου αναθήματα. Ανάλογα τριγωνικά ιερά έχουν ανασκαφεί στη Δήλο και ιδιαίτερα στην Ερέτρια, όπου η φάση γύρω στο 400 π.Χ. παρουσιάζει την ίδια κάτοψη ενός ισοσκελούς τριγώνου.
Η χρονολόγηση προέκυψε από τη μελέτη της κεραμικής που ανασκάφηκε από το στρώμα κάτω από το δάπεδο και από αποθέτες που βρέθηκαν ακριβώς έξω από το βόρειο τοίχο του περίβολου. Η πλειονότητα των αγγείων ανήκει στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. (κυρίως ερυθρόμορφα και μελανοβαφή αγγεία). Πιο πιθανή, για λόγους ιστορικούς, είναι η χρονολόγηση στα έτη που σημαδεύτηκαν από εξασθένηση ή και παύση των επιχειρήσεων του Πελοποννησιακού πολέμου, μεταξύ 421 και 415 π.Χ.
Στον 4ο αιώνα π.Χ. χτίστηκε ένας αναλημματικός τοίχος από ασβεστόλιθο της Ακρόπολης, επίσης με πολυγωνική τοιχοποιία. Είναι προσανατολισμένος προς τα ανατολικά του βορειοανατολικού άκρου του τριγωνικού περίβολου. Σώζεται ένα άνοιγμα στον τοίχο αυτό, που φαίνεται πως θα πρέπει να αποδοθεί στην ύπαρξη ενός πρόπυλου. Ίσως ο τοίχος αυτός να αποτελεί τμήμα ενός περίβολου που θα όριζε τον ιερό χώρο, με τον τριγωνικό περίβολο να επέχει θέση άβατου, όπου δεν επιτρεπόταν η ανθρώπινη παρουσία. Την περίοδο εκείνη το έδαφος γύρω από το ιερό ανέβηκε αρκετά και ο όρος καλύφθηκε εντελώς. Με βάση τις ενδείξεις της ανασκαφής, το ιερό παρέμεινε στη θέση του ως και τη Ρωμαϊκή περίοδο.
Στα αριστερά του περίβολου, στην άλλη άκρη της οδού, βρίσκονταν η οικία και το εργαστήριο του γλύπτη Μικίωνα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
LALONDE, G.V., «A Fifth Century Hieron Southwest of the Athenian Agora», Hesperia 37 (1968).
Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum (Athens 1990).
Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης (Αθήνα 2004).
THOMPSON, H.A., «Activities in the Athenian Agora: 1966-1967», Hesperia 37 (1968).
THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972).