ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων των φυλών της Αθήνας μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση, κάτω από τη Μέση Στοά, μπροστά από το Βουλευτήριο, στην άλλη πλευρά όμως του δρόμου που οδηγεί στη Θόλο, κατά το γ' τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. Αποτελούσε σημείο αναφοράς για την πολιτική ζωή των Αθηναίων, καθώς εκεί αναγράφονταν ψηφίσματα και άλλες επιγραφές που αφορούσαν τις φυλές.
1η φάση
Η κρηπίδα αποτελείται από μία στρώση σκληρών, ανοικτών γκρίζων πωρόλιθων τοποθετημένων έτσι ώστε να σχηματίζουν ένα ορθογώνιο διαστάσεων 18,40 x 3,68 μ. Η βόρεια στενή πλευρά είναι πλατύτερη από τη νότια: 3,68 μ. έναντι 3,56 μ. στο επίπεδο της κρηπίδας. Υπάρχει και υψομετρική διαφορά: στα ΝΑ η κρηπίδα βρίσκεται στα 56,350 μ., στα ΝΑ στα 56,282 μ. και στη ΝΔ γωνία στα 56,157 μ. Μόνο η ΒΔ γωνία πατά σε θεμελίωση από κροκάλες. Παρέμεινε αμετάβλητη σε όλη τη διάρκεια ζωής του μνημείου για πάνω από 500 χρόνια. Οι πιο πολλοί λίθοι της κρηπίδας παρέμειναν στη θέση της. Λείπουν δύο λίθοι στη δυτική πλευρά, άλλοι δύο στην ανατολική, ένας κοντά στο κέντρο και ένας στη νοτιοδυτική γωνία. Κατεστραμμένο είναι μόνο το βόρειο άκρο της κρηπίδας, όπου έχουν σπάσει οι δύο από τους τρεις λίθους.
Το μέγεθος των λίθων είναι πανομοιότυπο: 1,265-1,286 μ. μήκος, με έναν μόνο να φθάνει τα 1,317 μ. Μόνο οι τρεις γωνιακοί είναι αρκετά μικρότεροι, με μεγέθη 0,976 μ., 1,042 μ. και 1,086 μ. Το πλάτος τους είναι μεταξύ 0,31 με 0,53 μ., με το μέγεθος να μεγαλώνει βαθμιαία προς το βόρειο τμήμα. Μεταξύ τους δεν υπάρχουν σύνδεσμοι, είναι απλά τοποθετημένοι κολλητά ο ένας δίπλα στον άλλο. Το γεγονός αυτό, καθώς και η απουσία θεμελιώσεων, θυμίζει το Βωμό των Δώδεκα Θεών.
Σε σχετικά κανονικές αποστάσεις πάνω στους λίθους αυτούς υπάρχουν εμβαθύνσεις τετράπλευρες στην κάτοψη, από τους οποίους οι δύο διατηρούν τους συνδέσμους από μόλυβδο στη θέση τους, για να τοποθετηθούν μαρμάρινοι πεσσοί. Η απόσταση μεταξύ των κέντρων των πεσσών είναι 1,27 μ., όσο περίπου και το μήκος των περισσότερων δόμων. Στις μακρές πλευρές υπήρχαν 15 πεσσοί και τέσσερις στις στενές (υπολογίζοντας δύο φορές τους γωνιακούς). Ήταν από πωρόλιθο και στην εξωτερική τους όψη έχουν μια βαθιά αύλακα σχήματος V σε όλο τους το μήκος. Είναι ελαφρά πλατύτεροι στη βάση απ’ ό,τι στην κορυφή και κλείνουν ελαφρώς προς το εσωτερικό. Οι γωνιακοί πεσσοί είχαν σχήμα L, όπως φανερώνουν οι εμβαθύνσεις στην κρηπίδα για τη στερέωσή τους. Στα πλάγιά τους υπάρχουν σε κανονικά διαστήματα ανοίγματα όπου προσαρμόζονταν τρία ξύλινα κιγκλιδώματα, σχηματίζοντας συνεχή περίφραξη, χωρίς ανοίγματα.
Σώζονται συνολικά 15 λίθοι από τους πεσσούς και την επίστεψη, η οποία ήταν συνεχής κατά μήκος του περιβόλου. Ο πεσσός Α 38 έχει ύψος 0,97 μ., πλάτος στη βάση 0,289 μ. και στην κορυφή 0,298 μ. Το πάχος του είναι στη βάση 0,21 μ. και στην κορυφή 0,205 μ. Ο πεσσός Α 1377 σώζεται σε μικρότερο ύψος (0,67 μ.). Οι διαστάσεις των πεσσών είναι οι εξής: ύψος 1,005 μ., πλάτος 0,285 μ. στην κορυφή και 0,30 μ. στη βάση και πάχος 0,205 στην κορυφή και 0,21 μ. στη βάση. Οι πεσσοί κλίνουν ελαφρά προς το εσωτερικό.
Από την επίστεψη σώζονται σε καλή κατάσταση τρία τμήματα: το Α 3663, το Α 194α και το Α 2234. Στην τομή οι δόμοι της επίστεψης είναι τριγωνικοί με κατακόρυφες απολήξεις και έχουν φτιαχτεί από σκληρό πωρόλιθο, όπως και οι ορθοστάτες. Το ύψος και το πλάτος των δόμων αυτών είναι 0,24 μ. και 1,015 μ το μήκος του καλύτερα σωζόμενου. Το συνολικό ύψος του περίβολου ήταν 1,25 μ. περίπου, αρκετά χαμηλό για τον περαστικό που θα επιθυμούσε να ακουμπήσει στο παραπέτο για να διαβάσει τα αναγραφόμενα στη βάση του μνημείου.
Στο εσωτερικό του περίβολου, σε απόσταση περίπου 0,41 μ., βρίσκεται το καθαυτό μνημείο. Είναι συμμετρικά τοποθετημένο στο εσωτερικό της περίφραξης. Έχει διαστάσεις 16,64 x 1,87 μ. στη θεμελίωση (σε όλα τα σημεία των στενών πλευρών). Κατά μήκος των πλευρών, η απόσταση μεταξύ κρηπίδας του περίβολου και ευθυντήριας του μνημείου είναι 0,47 μ. Στο νότιο άκρο της ευθυντήριας όμως η απόσταση είναι 0,377 μ., δηλαδή 0,068 μ. λιγότερο.
Η θεμελίωση αποτελείται από δύο παράλληλες σειρές δόμων, σε απόσταση 0,93 μ., που στα άκρα κλείνουν από ένα μεγάλο δόμο, προκειμένου να δημιουργηθεί ορθογώνιο, το εσωτερικό του οποίου καλύπτεται με χώμα και πέτρες. Οι θεμελιώσεις του βάθρου έχουν δουλευτεί περισσότερο από αυτές του περίβολου.
Σώζονται στη θέση τους πέντε δόμοι από σκληρό γκρίζο πωρόλιθο από τη θεμελίωση της ανατολικής πλευράς, ενωμένοι μεταξύ τους με συνδέσμους σε σχήμα Τ. Οι διαστάσεις των δόμων είναι 1,65 μ., 0,47-0,54 μ. πλάτος και 0,45 μ. ύψος. Η κορυφή τους βρίσκεται σε ελαφρά υψηλότερο επίπεδο από την κρηπίδα του περίβολου. Πάνω σε αυτή τη στρώση δόμων και σε υποχώρηση 0,09 μ. (όπως μαρτυρούν τα ίχνη φθοράς που φανερώνουν ότι το τμήμα αυτό ήταν εκτεθειμένο) βρισκόταν μια δεύτερη στρώση δόμων από μάρμαρο, η οποία σώζει δύο λίθους (Α 3634 και Α 3635). Οι διαστάσεις των λίθων των βαθμίδων ήταν 1,56, μ., 1,68 μ. και 1,70 μ. από νότο προς βορρά. Το συνολικό πλάτος της πρώτης βαθμίδας έφθανε τα 1,69 μ. Τοποθετούσαν με αρμούς τους λίθους στη θέση τους, εκτός από τον κεντρικό, που σφηνωνόταν ανάμεσα στους δύο διπλανούς του.
Από τη δεύτερη βαθμίδα σώζεται ο λίθος Α 3637. Προεξέχει κατά 0,028 μ. από τη βάση των ορθοστατών σε κάθε πλευρά (0,056 συνολικά). Το συνολικό πλάτος της δεύτερης βαθμίδας ήταν 0,927 μ., όπως και το πλάτος των ορθοστατών. Το πλάτος του σκαλιού στην πρώτη στρώση ήταν 0,36 μ. και στη δεύτερη 0,28 μ. Το υπόλοιπο μνημείο θα πρέπει να ανασυσταθεί: πάνω στις βαθμίδες που προαναφέρθηκαν πατούσαν ορθοστάτες που αποτελούσαν την υψηλή βάση του μνημείου. Οι ορθοστάτες θα ήταν καλυμμένοι με λευκό επίχρισμα στο οποίο αναγράφονταν με βερνίκι ανακοινώσεις που αφορούσαν τις φυλές (κατάλογοι στρατολογίας, δημόσιες τιμητικές διακρίσεις κτλ.). Τα σχετικά χωρία με την κάθε φυλή αναρτιόνταν κάτω από τον ανδριάντα του Επώνυμου Ήρωά της. Αναρτούσαν επίσης σχέδια νόμων, ώστε να μπορούν να πληροφορηθούν οι πολίτες το περιεχόμενό τους έγκαιρα πριν από την ψήφισή τους.
Πάνω στους ορθοστάτες ήταν προσαρμοσμένες οι πλάκες της επίστεψης, από πεντελικό μάρμαρο, που επείχαν και θέση πλίνθου των ανδριάντων των Επώνυμων Ηρώων. Σώζονται δύο από αυτούς. Ο πρώτος, από πεντελικό μάρμαρο, Α 66 (μήκος 1,05 μ., πλάτος 1,263 μ. και ύψος 0,204 μ.) βρέθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα αγωγού. Μια πλατιά ζώνη 14,8 μ. καμπυλώνει ελαφρά και σχηματίζει την επίστεψη. Διακοσμείται με κυμάτιο που θυμίζει το ιωνικό και βρίσκει το ακριβές παράλληλό του στο Μνημείο του Λυσικράτη. Ο δεύτερος λίθος, Α 61, μ. έχει πλάτος 1,21 μ. και ύψος 0,208 μ. και σώζεται σε μήκος 0,751 μ. Η ύπαρξη της επίστεψης, που προεξείχε κατά 0,168 μ., οφείλεται το δίχως άλλο στην ανάγκη να προστατευθούν από τις καιρικές συνθήκες τα αναγραφόμενα στους ορθοστάτες.
Ο λίθος Α 66 φέρει το γράμμα Κ, ήταν δηλαδή ο τελευταίος στα βόρεια. Ο λίθος Α 61 φέρει το γράμμα Β, ήταν δηλαδή ο δεύτερος από τα νότια. Υπήρχαν συνολικά δηλαδή 20 λίθοι. Το συνολικό μήκος του ανώτερου τμήματος του βάθρου ήταν 15,70 μ. Η επίστεψη θα πρέπει να βρισκόταν αρκετά πιο πάνω από το ύψος των οφθαλμών ενός όρθιου άνδρα, καθώς οι σύνδεσμοι είναι ορατοί.
Οι δύο ακριανοί λίθοι ήταν μεγαλύτεροι σε μήκος (1,05 μ.), καθώς έφεραν τρίποδες. Πάνω στους Α και Κ πατούσε τρίποδας, ενώ πάνω στους υπόλοιπους 18 μοιράζονταν οι ανδριάντες των θεών. Το μέσο μήκος τους ήταν 0,768 μ., ο Α 61 όμως έχει μήκος 0,017 μ. λιγότερο (0,751 μ.). Στην πρώτη φάση του μνημείου, η οποία χρονολογείται στις αρχές του β' μισού του 4ου αιώνα π.Χ., όπως προκύπτει από τη σύγκριση με το Βωμό των Δώδεκα Θεών και άλλα μνημεία (κυρίως το Μνημείο του Λυσικράτη και το Ναό του Απόλλωνος Πατρώου), είχαν τοποθετηθεί 10 ανδριάντες πλαισιωμένοι από τρίποδες. Οι ανδριάντες αναντίρρητα κοιτούσαν προς το κέντρο της πλατείας της Αγοράς, στα ανατολικά, και ήταν στημένοι σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους.
Όπως τους αναφέρει ο Παυσανίας, οι δέκα ήρωες ήταν οι εξής: Ιπποθόων, Αντίοχος, Αίας ο Σαλαμίνιος, Λέων, Ερεχθεύς, Αιγεύς, Ακάμας, Κέκροψ και Πανδίων. Ο ήρωας του Α 61 θα πρέπει να ήταν ο Ερεχθεύς ή ο Αντίοχος. Τα αγάλματα θα είχαν μάλλον τη μορφή ενδεδυμένων ανδρών, ακίνητων, με τα πόδια στη στάση που έχει ο Δορυφόρος του Πολυκλείτου. Το μέγεθός τους πρέπει να ήταν ελαφρώς μεγαλύτερο από το φυσικό.
2η φάση
Στη φάση αυτή η κρηπίδα του περίβολου πελεκήθηκε, σε πλάτος 0,125 μ., για να ισοπεδωθεί, ώστε να υποδεχτεί την επέκταση του βάθρου, τόσο στα νότια όσο και στα βόρεια. Προς νότο, η ευθυντήρια του βάθρου επεκτάθηκε κατά 0,502 μ. Στην κορυφή του βάθρου, η μετακίνηση προς τον περίβολο έγινε για 0,9565 μ. στα νότια και για 1,0245 στα βόρεια. Αντίθετα, τα σκαλοπάτια δεν ακολούθησαν αυτή την προέκταση και παρέμειναν στο αρχικό τους μήκος. Οι πλάκες-πλίνθοι για τα αγάλματα δε μετακινήθηκαν, εκτός των γωνιακών, που προωθήθηκαν μια θέση προς τα έξω. Στη θέση τους προστέθηκαν άλλες πλάκες, κανονικού μεγέθους, στις οποίες τοποθετήθηκαν τα δύο αγάλματα των νέων Επωνύμων Ηρώων, των Μακεδόνων βασιλέων Αντίγονου και του γιου του Δημητρίου του Πολιορκητή.
3η φάση
Βασική αλλαγή, όπως πιστοποιείται στην πλάκα Α 66, είναι η αφαίρεση του τρίποδα στη θέση αυτή (Κ) και η προσθήκη ενός ακόμη αγάλματος Επωνύμου, του βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίου (περίπου 220 π.Χ.).
Μετά την καταστροφή του κτηρίου το 86 π.Χ. από τα στρατεύματα του Σύλλα, η πόλη ξαναέχτισε τον περίβολο, με απρόσεκτο και ακανόνιστο όμως τρόπο. Μόνο στην ανατολική πλευρά παρέμεινε η πλειονότητα των αρχικών πεσσών από πωρόλιθο. Στο δυτικό τμήμα του μνημείου, νέοι μαρμάρινοι ορθοστάτες αντικατέστησαν τους κατεστραμμένους. Όμως, στις περισσότερες περιπτώσεις, τοποθετήθηκαν σε καινούργιες θέσεις, δημιουργώντας ακανόνιστα διαστήματα. Μόνο ο τέταρτος και ο ένατος πεσσός από τη βορειοδυτική γωνία του κτηρίου παρέμειναν στην ίδια θέση με τους προκατόχους τους. Ο λόγος ήταν ότι κάποια από τα τμήματα της επίστεψης είχαν κοπεί και, προκειμένου να μην αφεθούν αναξιοποίητα, οι αρχιτέκτονες του μνημείου αποφάσισαν να θυσιάσουν την κανονικότητα στις αποστάσεις των πεσσών. Οι γωνιακοί πεσσοί δεν έχουν πλέον σχήμα L, αλλά είναι και αυτοί ορθογώνιας κάτοψης.
Άλλη σημαντική αλλαγή αυτής της φάσης είναι η κατάργηση της συνέχειας στις γωνίες: ο γωνιακός πεσσός στα νοτιοανατολικά μετακινήθηκε 0,24 μ. προς τα πίσω και ο βορειοδυτικός 0,247 μ., έτσι ώστε τα κιγκλιδώματα να εδράζονται πλέον στους ορθοστάτες και όχι σε άλλους πεσσούς. Αυτό αποφεύχθηκε μόνο στη νοτιοδυτική γωνία, όπου ο πεσσός μετακινήθηκε κατά 0,132 μ. έως την άκρη της κρηπίδας. Εκεί δεν υπήρχαν κιγκλιδώματα, αλλά αφέθηκε ελεύθερο ένα πέρασμα. Επίσης, ο πεσσός δίπλα στη νοτιοανατολική γωνία μετακινήθηκε κατά 0,242 μ. προς βορρά. Η απόσταση μεταξύ του δεύτερου και του τρίτου πεσσού έγινε πλέον 1,064 μ. Το μήκος του τμήματος που αφαιρέθηκε από το μήκος του περίβολου ισούται σχεδόν με το πλάτος των επιστέψεων. Κοντά στο κέντρο της ανατολικής πλευράς προστέθηκε ένα άνοιγμα θύρας.
5η φάση
Ο περίβολος επεκτείνεται προς νότο, προκειμένου να περιλάβει ένα νέο μνημείο, ένα βάθρο του οποίου σώζονται οι θεμελιώσεις και που αναμφισβήτητα θα έφερε το άγαλμα του αυτοκράτορα Αδριανού, ο οποίος γύρω στο 125 μ.Χ. ανακηρύχθηκε τιμητικά Επώνυμος Ήρωας των Αθηναίων. Η προέκταση αυτή έχει μήκος 2,75 μ. Την ίδια περίοδο, ξαναφτιάχνεται σε μεγάλο βαθμό η ανατολική πλευρά του περίβολου, με πεσσούς και επίστεψη από πεντελικό μάρμαρο. Σε αυτό το σημείο του περίβολου, στην πρόσοψή του, έγιναν και οι μοναδικές αξιόλογες αλλαγές. Σώζονται στη θέση τους 3 μαρμάρινοι πεσσοί. Ο πεσσός Α 3633 έχει σωζόμενο ύψος 1,185 μ., πλάτος στη βάση 0,287 μ. και στην κορυφή 0,283 μ., και πάχος 0,24 μ.
Η κατάργηση της συνεχόμενης γωνίας του περίβολου διατηρείται και εδώ, όταν φτιάχνεται η νότια προέκταση. Το ύψος του περίβολου στα ανατολικά είναι μεγαλύτερο από αυτό των πώρινων πεσσών στα δυτικά. Στην πρώτη περίπτωση το ύψος είναι 1,15 μ., στο οποίο θα πρέπει να προστεθεί και η επίστεψη. Η απόσταση μεταξύ των πεσσών στα κέντρα τους είναι κατά μέσο όρο 1,27 μ., αλλά υπάρχει ποικιλία από 1,063 έως 1,692 μ. Η εργασία είναι γενικότερα κακής ποιότητας. Δε διατηρείται η αύλακα στο κέντρο των πεσσών.
Η προέκταση δεν αφορά το βάθρο και την κρηπίδα του. Απολήγει στα πλευρά ενός βάθρου, από το οποίο σώζεται μόνο η κατώτερη θεμελίωση, από δύο παλαιότερες βάσεις αγαλμάτων. Οι καινούργιοι πεσσοί είχαν δική τους θεμελίωση, από ξαναδουλεμένο υλικό (βάση αγάλματος του 50/49 π.Χ., από τον επώνυμο άρχοντα Δημήτριο στη νοτιοανατολική γωνία, στήλη). Οι πεσσοί που βρίσκονταν στις νοτιοανατολικές και νοτιοδυτικές γωνίες τώρα μετακινούνται ελαφρά προς νότο, προς το νεότευκτο μνημείο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum (Athens 1990) (ηλ. έκδοση: site Αγοράς).
Μc CAMP II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003).
Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης (Αθήνα 2004).
ROTROFF, S., «An Anonymous Hero in the Athenian Agora», Hesperia (1978).
SHEAR, T.L., «The Monument of the Eponymous Heroes in the Athenian Agora», Hesperia (1970).
THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972).
TRAVLOS, J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens (Princeton 1971).
Το Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων των φυλών της Αθήνας μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση, κάτω από τη Μέση Στοά, μπροστά από το Βουλευτήριο, στην άλλη πλευρά όμως του δρόμου που οδηγεί στη Θόλο, κατά το γ' τέταρτο του 4ου αιώνα π.Χ. Αποτελούσε σημείο αναφοράς για την πολιτική ζωή των Αθηναίων, καθώς εκεί αναγράφονταν ψηφίσματα και άλλες επιγραφές που αφορούσαν τις φυλές.
ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Ο Κλεισθένης αναδιοργάνωσε το πολιτειακό σύστημα της πόλης εισάγοντας δέκα φυλές (508-507 π.Χ.). Οι δέκα Επώνυμοι Ήρωες της Αθήνας (ένας για κάθε φυλή) επιλέχθηκαν από το Μαντείο των Δελφών ανάμεσα από πολλές άλλες μυθικές προσωπικότητες της Αττικής. Οι Επώνυμοι Ήρωες αναφέρονται για πρώτη φορά από τον Αριστοφάνη, στους Ιππής του (426 π.Χ.). Την ίδια περίπου χρονολογία (430 π.Χ.) αποδέχονται οι ανασκαφείς και για την κατασκευή του μνημείου που έχει βρεθεί κάτω από το ανατολικό τμήμα της Μέσης Στοάς και το οποίο θεωρείται ο πρόδρομος του μνημείου έτσι όπως το γνωρίζουμε σήμερα.
ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Το Μνημείο των Επώνυμων Ηρώων ανασκάφηκε από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών το 1931 και 1932. Το 1951 ο περίβολός του αποκαταστάθηκε εν μέρει. Διενεργήθηκαν και πάλι έρευνες το 1967. Το μνημείο αποτελείται από έναν περίβολο που περικλείει ένα επίμηκες βάθρο. Διακρίνονται ανασκαφικά πέντε φάσεις στην εξέλιξη του μνημείου. 1η φάση
Το μέγεθος των λίθων είναι πανομοιότυπο: 1,265-1,286 μ. μήκος, με έναν μόνο να φθάνει τα 1,317 μ. Μόνο οι τρεις γωνιακοί είναι αρκετά μικρότεροι, με μεγέθη 0,976 μ., 1,042 μ. και 1,086 μ. Το πλάτος τους είναι μεταξύ 0,31 με 0,53 μ., με το μέγεθος να μεγαλώνει βαθμιαία προς το βόρειο τμήμα. Μεταξύ τους δεν υπάρχουν σύνδεσμοι, είναι απλά τοποθετημένοι κολλητά ο ένας δίπλα στον άλλο. Το γεγονός αυτό, καθώς και η απουσία θεμελιώσεων, θυμίζει το Βωμό των Δώδεκα Θεών.
Σε σχετικά κανονικές αποστάσεις πάνω στους λίθους αυτούς υπάρχουν εμβαθύνσεις τετράπλευρες στην κάτοψη, από τους οποίους οι δύο διατηρούν τους συνδέσμους από μόλυβδο στη θέση τους, για να τοποθετηθούν μαρμάρινοι πεσσοί. Η απόσταση μεταξύ των κέντρων των πεσσών είναι 1,27 μ., όσο περίπου και το μήκος των περισσότερων δόμων. Στις μακρές πλευρές υπήρχαν 15 πεσσοί και τέσσερις στις στενές (υπολογίζοντας δύο φορές τους γωνιακούς). Ήταν από πωρόλιθο και στην εξωτερική τους όψη έχουν μια βαθιά αύλακα σχήματος V σε όλο τους το μήκος. Είναι ελαφρά πλατύτεροι στη βάση απ’ ό,τι στην κορυφή και κλείνουν ελαφρώς προς το εσωτερικό. Οι γωνιακοί πεσσοί είχαν σχήμα L, όπως φανερώνουν οι εμβαθύνσεις στην κρηπίδα για τη στερέωσή τους. Στα πλάγιά τους υπάρχουν σε κανονικά διαστήματα ανοίγματα όπου προσαρμόζονταν τρία ξύλινα κιγκλιδώματα, σχηματίζοντας συνεχή περίφραξη, χωρίς ανοίγματα.
Σώζονται συνολικά 15 λίθοι από τους πεσσούς και την επίστεψη, η οποία ήταν συνεχής κατά μήκος του περιβόλου. Ο πεσσός Α 38 έχει ύψος 0,97 μ., πλάτος στη βάση 0,289 μ. και στην κορυφή 0,298 μ. Το πάχος του είναι στη βάση 0,21 μ. και στην κορυφή 0,205 μ. Ο πεσσός Α 1377 σώζεται σε μικρότερο ύψος (0,67 μ.). Οι διαστάσεις των πεσσών είναι οι εξής: ύψος 1,005 μ., πλάτος 0,285 μ. στην κορυφή και 0,30 μ. στη βάση και πάχος 0,205 στην κορυφή και 0,21 μ. στη βάση. Οι πεσσοί κλίνουν ελαφρά προς το εσωτερικό.
Από την επίστεψη σώζονται σε καλή κατάσταση τρία τμήματα: το Α 3663, το Α 194α και το Α 2234. Στην τομή οι δόμοι της επίστεψης είναι τριγωνικοί με κατακόρυφες απολήξεις και έχουν φτιαχτεί από σκληρό πωρόλιθο, όπως και οι ορθοστάτες. Το ύψος και το πλάτος των δόμων αυτών είναι 0,24 μ. και 1,015 μ το μήκος του καλύτερα σωζόμενου. Το συνολικό ύψος του περίβολου ήταν 1,25 μ. περίπου, αρκετά χαμηλό για τον περαστικό που θα επιθυμούσε να ακουμπήσει στο παραπέτο για να διαβάσει τα αναγραφόμενα στη βάση του μνημείου.
Στο εσωτερικό του περίβολου, σε απόσταση περίπου 0,41 μ., βρίσκεται το καθαυτό μνημείο. Είναι συμμετρικά τοποθετημένο στο εσωτερικό της περίφραξης. Έχει διαστάσεις 16,64 x 1,87 μ. στη θεμελίωση (σε όλα τα σημεία των στενών πλευρών). Κατά μήκος των πλευρών, η απόσταση μεταξύ κρηπίδας του περίβολου και ευθυντήριας του μνημείου είναι 0,47 μ. Στο νότιο άκρο της ευθυντήριας όμως η απόσταση είναι 0,377 μ., δηλαδή 0,068 μ. λιγότερο.
Η θεμελίωση αποτελείται από δύο παράλληλες σειρές δόμων, σε απόσταση 0,93 μ., που στα άκρα κλείνουν από ένα μεγάλο δόμο, προκειμένου να δημιουργηθεί ορθογώνιο, το εσωτερικό του οποίου καλύπτεται με χώμα και πέτρες. Οι θεμελιώσεις του βάθρου έχουν δουλευτεί περισσότερο από αυτές του περίβολου.
Σώζονται στη θέση τους πέντε δόμοι από σκληρό γκρίζο πωρόλιθο από τη θεμελίωση της ανατολικής πλευράς, ενωμένοι μεταξύ τους με συνδέσμους σε σχήμα Τ. Οι διαστάσεις των δόμων είναι 1,65 μ., 0,47-0,54 μ. πλάτος και 0,45 μ. ύψος. Η κορυφή τους βρίσκεται σε ελαφρά υψηλότερο επίπεδο από την κρηπίδα του περίβολου. Πάνω σε αυτή τη στρώση δόμων και σε υποχώρηση 0,09 μ. (όπως μαρτυρούν τα ίχνη φθοράς που φανερώνουν ότι το τμήμα αυτό ήταν εκτεθειμένο) βρισκόταν μια δεύτερη στρώση δόμων από μάρμαρο, η οποία σώζει δύο λίθους (Α 3634 και Α 3635). Οι διαστάσεις των λίθων των βαθμίδων ήταν 1,56, μ., 1,68 μ. και 1,70 μ. από νότο προς βορρά. Το συνολικό πλάτος της πρώτης βαθμίδας έφθανε τα 1,69 μ. Τοποθετούσαν με αρμούς τους λίθους στη θέση τους, εκτός από τον κεντρικό, που σφηνωνόταν ανάμεσα στους δύο διπλανούς του.
Από τη δεύτερη βαθμίδα σώζεται ο λίθος Α 3637. Προεξέχει κατά 0,028 μ. από τη βάση των ορθοστατών σε κάθε πλευρά (0,056 συνολικά). Το συνολικό πλάτος της δεύτερης βαθμίδας ήταν 0,927 μ., όπως και το πλάτος των ορθοστατών. Το πλάτος του σκαλιού στην πρώτη στρώση ήταν 0,36 μ. και στη δεύτερη 0,28 μ. Το υπόλοιπο μνημείο θα πρέπει να ανασυσταθεί: πάνω στις βαθμίδες που προαναφέρθηκαν πατούσαν ορθοστάτες που αποτελούσαν την υψηλή βάση του μνημείου. Οι ορθοστάτες θα ήταν καλυμμένοι με λευκό επίχρισμα στο οποίο αναγράφονταν με βερνίκι ανακοινώσεις που αφορούσαν τις φυλές (κατάλογοι στρατολογίας, δημόσιες τιμητικές διακρίσεις κτλ.). Τα σχετικά χωρία με την κάθε φυλή αναρτιόνταν κάτω από τον ανδριάντα του Επώνυμου Ήρωά της. Αναρτούσαν επίσης σχέδια νόμων, ώστε να μπορούν να πληροφορηθούν οι πολίτες το περιεχόμενό τους έγκαιρα πριν από την ψήφισή τους.
Πάνω στους ορθοστάτες ήταν προσαρμοσμένες οι πλάκες της επίστεψης, από πεντελικό μάρμαρο, που επείχαν και θέση πλίνθου των ανδριάντων των Επώνυμων Ηρώων. Σώζονται δύο από αυτούς. Ο πρώτος, από πεντελικό μάρμαρο, Α 66 (μήκος 1,05 μ., πλάτος 1,263 μ. και ύψος 0,204 μ.) βρέθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα αγωγού. Μια πλατιά ζώνη 14,8 μ. καμπυλώνει ελαφρά και σχηματίζει την επίστεψη. Διακοσμείται με κυμάτιο που θυμίζει το ιωνικό και βρίσκει το ακριβές παράλληλό του στο Μνημείο του Λυσικράτη. Ο δεύτερος λίθος, Α 61, μ. έχει πλάτος 1,21 μ. και ύψος 0,208 μ. και σώζεται σε μήκος 0,751 μ. Η ύπαρξη της επίστεψης, που προεξείχε κατά 0,168 μ., οφείλεται το δίχως άλλο στην ανάγκη να προστατευθούν από τις καιρικές συνθήκες τα αναγραφόμενα στους ορθοστάτες.
Ο λίθος Α 66 φέρει το γράμμα Κ, ήταν δηλαδή ο τελευταίος στα βόρεια. Ο λίθος Α 61 φέρει το γράμμα Β, ήταν δηλαδή ο δεύτερος από τα νότια. Υπήρχαν συνολικά δηλαδή 20 λίθοι. Το συνολικό μήκος του ανώτερου τμήματος του βάθρου ήταν 15,70 μ. Η επίστεψη θα πρέπει να βρισκόταν αρκετά πιο πάνω από το ύψος των οφθαλμών ενός όρθιου άνδρα, καθώς οι σύνδεσμοι είναι ορατοί.
Οι δύο ακριανοί λίθοι ήταν μεγαλύτεροι σε μήκος (1,05 μ.), καθώς έφεραν τρίποδες. Πάνω στους Α και Κ πατούσε τρίποδας, ενώ πάνω στους υπόλοιπους 18 μοιράζονταν οι ανδριάντες των θεών. Το μέσο μήκος τους ήταν 0,768 μ., ο Α 61 όμως έχει μήκος 0,017 μ. λιγότερο (0,751 μ.). Στην πρώτη φάση του μνημείου, η οποία χρονολογείται στις αρχές του β' μισού του 4ου αιώνα π.Χ., όπως προκύπτει από τη σύγκριση με το Βωμό των Δώδεκα Θεών και άλλα μνημεία (κυρίως το Μνημείο του Λυσικράτη και το Ναό του Απόλλωνος Πατρώου), είχαν τοποθετηθεί 10 ανδριάντες πλαισιωμένοι από τρίποδες. Οι ανδριάντες αναντίρρητα κοιτούσαν προς το κέντρο της πλατείας της Αγοράς, στα ανατολικά, και ήταν στημένοι σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους.
Όπως τους αναφέρει ο Παυσανίας, οι δέκα ήρωες ήταν οι εξής: Ιπποθόων, Αντίοχος, Αίας ο Σαλαμίνιος, Λέων, Ερεχθεύς, Αιγεύς, Ακάμας, Κέκροψ και Πανδίων. Ο ήρωας του Α 61 θα πρέπει να ήταν ο Ερεχθεύς ή ο Αντίοχος. Τα αγάλματα θα είχαν μάλλον τη μορφή ενδεδυμένων ανδρών, ακίνητων, με τα πόδια στη στάση που έχει ο Δορυφόρος του Πολυκλείτου. Το μέγεθός τους πρέπει να ήταν ελαφρώς μεγαλύτερο από το φυσικό.
2η φάση
Στη φάση αυτή η κρηπίδα του περίβολου πελεκήθηκε, σε πλάτος 0,125 μ., για να ισοπεδωθεί, ώστε να υποδεχτεί την επέκταση του βάθρου, τόσο στα νότια όσο και στα βόρεια. Προς νότο, η ευθυντήρια του βάθρου επεκτάθηκε κατά 0,502 μ. Στην κορυφή του βάθρου, η μετακίνηση προς τον περίβολο έγινε για 0,9565 μ. στα νότια και για 1,0245 στα βόρεια. Αντίθετα, τα σκαλοπάτια δεν ακολούθησαν αυτή την προέκταση και παρέμειναν στο αρχικό τους μήκος. Οι πλάκες-πλίνθοι για τα αγάλματα δε μετακινήθηκαν, εκτός των γωνιακών, που προωθήθηκαν μια θέση προς τα έξω. Στη θέση τους προστέθηκαν άλλες πλάκες, κανονικού μεγέθους, στις οποίες τοποθετήθηκαν τα δύο αγάλματα των νέων Επωνύμων Ηρώων, των Μακεδόνων βασιλέων Αντίγονου και του γιου του Δημητρίου του Πολιορκητή.
3η φάση
Βασική αλλαγή, όπως πιστοποιείται στην πλάκα Α 66, είναι η αφαίρεση του τρίποδα στη θέση αυτή (Κ) και η προσθήκη ενός ακόμη αγάλματος Επωνύμου, του βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίου (περίπου 220 π.Χ.).
ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
4η φάσηΜετά την καταστροφή του κτηρίου το 86 π.Χ. από τα στρατεύματα του Σύλλα, η πόλη ξαναέχτισε τον περίβολο, με απρόσεκτο και ακανόνιστο όμως τρόπο. Μόνο στην ανατολική πλευρά παρέμεινε η πλειονότητα των αρχικών πεσσών από πωρόλιθο. Στο δυτικό τμήμα του μνημείου, νέοι μαρμάρινοι ορθοστάτες αντικατέστησαν τους κατεστραμμένους. Όμως, στις περισσότερες περιπτώσεις, τοποθετήθηκαν σε καινούργιες θέσεις, δημιουργώντας ακανόνιστα διαστήματα. Μόνο ο τέταρτος και ο ένατος πεσσός από τη βορειοδυτική γωνία του κτηρίου παρέμειναν στην ίδια θέση με τους προκατόχους τους. Ο λόγος ήταν ότι κάποια από τα τμήματα της επίστεψης είχαν κοπεί και, προκειμένου να μην αφεθούν αναξιοποίητα, οι αρχιτέκτονες του μνημείου αποφάσισαν να θυσιάσουν την κανονικότητα στις αποστάσεις των πεσσών. Οι γωνιακοί πεσσοί δεν έχουν πλέον σχήμα L, αλλά είναι και αυτοί ορθογώνιας κάτοψης.
Άλλη σημαντική αλλαγή αυτής της φάσης είναι η κατάργηση της συνέχειας στις γωνίες: ο γωνιακός πεσσός στα νοτιοανατολικά μετακινήθηκε 0,24 μ. προς τα πίσω και ο βορειοδυτικός 0,247 μ., έτσι ώστε τα κιγκλιδώματα να εδράζονται πλέον στους ορθοστάτες και όχι σε άλλους πεσσούς. Αυτό αποφεύχθηκε μόνο στη νοτιοδυτική γωνία, όπου ο πεσσός μετακινήθηκε κατά 0,132 μ. έως την άκρη της κρηπίδας. Εκεί δεν υπήρχαν κιγκλιδώματα, αλλά αφέθηκε ελεύθερο ένα πέρασμα. Επίσης, ο πεσσός δίπλα στη νοτιοανατολική γωνία μετακινήθηκε κατά 0,242 μ. προς βορρά. Η απόσταση μεταξύ του δεύτερου και του τρίτου πεσσού έγινε πλέον 1,064 μ. Το μήκος του τμήματος που αφαιρέθηκε από το μήκος του περίβολου ισούται σχεδόν με το πλάτος των επιστέψεων. Κοντά στο κέντρο της ανατολικής πλευράς προστέθηκε ένα άνοιγμα θύρας.
5η φάση
Ο περίβολος επεκτείνεται προς νότο, προκειμένου να περιλάβει ένα νέο μνημείο, ένα βάθρο του οποίου σώζονται οι θεμελιώσεις και που αναμφισβήτητα θα έφερε το άγαλμα του αυτοκράτορα Αδριανού, ο οποίος γύρω στο 125 μ.Χ. ανακηρύχθηκε τιμητικά Επώνυμος Ήρωας των Αθηναίων. Η προέκταση αυτή έχει μήκος 2,75 μ. Την ίδια περίοδο, ξαναφτιάχνεται σε μεγάλο βαθμό η ανατολική πλευρά του περίβολου, με πεσσούς και επίστεψη από πεντελικό μάρμαρο. Σε αυτό το σημείο του περίβολου, στην πρόσοψή του, έγιναν και οι μοναδικές αξιόλογες αλλαγές. Σώζονται στη θέση τους 3 μαρμάρινοι πεσσοί. Ο πεσσός Α 3633 έχει σωζόμενο ύψος 1,185 μ., πλάτος στη βάση 0,287 μ. και στην κορυφή 0,283 μ., και πάχος 0,24 μ.
Η κατάργηση της συνεχόμενης γωνίας του περίβολου διατηρείται και εδώ, όταν φτιάχνεται η νότια προέκταση. Το ύψος του περίβολου στα ανατολικά είναι μεγαλύτερο από αυτό των πώρινων πεσσών στα δυτικά. Στην πρώτη περίπτωση το ύψος είναι 1,15 μ., στο οποίο θα πρέπει να προστεθεί και η επίστεψη. Η απόσταση μεταξύ των πεσσών στα κέντρα τους είναι κατά μέσο όρο 1,27 μ., αλλά υπάρχει ποικιλία από 1,063 έως 1,692 μ. Η εργασία είναι γενικότερα κακής ποιότητας. Δε διατηρείται η αύλακα στο κέντρο των πεσσών.
Η προέκταση δεν αφορά το βάθρο και την κρηπίδα του. Απολήγει στα πλευρά ενός βάθρου, από το οποίο σώζεται μόνο η κατώτερη θεμελίωση, από δύο παλαιότερες βάσεις αγαλμάτων. Οι καινούργιοι πεσσοί είχαν δική τους θεμελίωση, από ξαναδουλεμένο υλικό (βάση αγάλματος του 50/49 π.Χ., από τον επώνυμο άρχοντα Δημήτριο στη νοτιοανατολική γωνία, στήλη). Οι πεσσοί που βρίσκονταν στις νοτιοανατολικές και νοτιοδυτικές γωνίες τώρα μετακινούνται ελαφρά προς νότο, προς το νεότευκτο μνημείο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Mc CAMP II, J., The Athenian Agora: A Guide to the Excavation and Museum (Athens 1990) (ηλ. έκδοση: site Αγοράς).
Μc CAMP II, J., The Athenian Agora, A Short Guide to the Excavations, Excavations of the Athenian Agora, Picture Book no 16, American School of Classical Studies (Princeton 2003).
Mc CAMP II, J., Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας. Οι Ανασκαφές στην καρδιά της κλασικής πόλης (Αθήνα 2004).
ROTROFF, S., «An Anonymous Hero in the Athenian Agora», Hesperia (1978).
SHEAR, T.L., «The Monument of the Eponymous Heroes in the Athenian Agora», Hesperia (1970).
THOMPSON, H.A. – WYCHERLEY, R., The Agora of Athens. The American Excavations in the Athenian Agora, vol. XIV, American School of Classical Studies at Athens (Princeton 1972).
TRAVLOS, J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens (Princeton 1971).
.JPG)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου