Λέρος - μεταξύ Ανατολής και Δύσης (Β' Μέρος)

ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΟΙΚΙΣΜΟΙ

ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ
Ένα από τα δύο λιμάνια του νησιού, η Αγία Μαρίνα, μικρός παραλιακός οικισμός επεκτάθηκε με το χρόνο κι ενώθηκε με τον Πλάτανο, την αρχαιότερη συνοικία και πρωτεύουσα του νησιού. O ενοποιημένος αυτός οικισμός είναι το διοικητικό και εμπορικό κέντρο του νησιού. Από μακριά δείχνει μια μικρή πόλη που εκτείνεται αμφιθεατρικά ανάμεσα σε δύο βουνοπλαγιές με σπίτια, που απλώνονται από την παραλία μέχρι τους πρόποδες του Κάστρου. Όσο πλησιάζουμε, όμως, η πόλη μας ξεδιπλώνει τις ομορφιές της. Η γνωριμία με την Αγία Μαρίνα ξεκινά από το λιμάνι με το φρούριο Μπούρτζι στην είσοδό του και το φάρο στην άκρη του και από την πλατιά προβλήτα και το γραφικό καρνάγιο με το ιστορικό ανεμόμυλο της Λέρου που διατηρείται άριστα. Στο λιμάνι «πιάνουν» επιβατηγά σκάφη, όταν οι καιρικές συνθήκες δεν επιτρέπουν τη χρησιμοποίηση του κύριου λιμανιού στο Λακκί.

Στην πρωτεύουσα διατηρούνται πολλά παραδοσιακά μονώροφα και διώροφα σπίτια κι ανάμεσά τους πολλά αρχοντικά πυκνοδομημένα, που δημιουργούν στενά γραφικά σοκάκια. Συναντάμε τη νοσταλγική ατμόσφαιρα της παλαιάς πόλης, το Αυλάκι με τις βρύσες από το νερό της πηγής του Παληασκλούπη, ή τον παλιό ανεμόμυλο. Στην Αγία Μαρίνα, ιδιαίτερο χαρακτήρα προσδίδουν τα ιταλικά κτίρια και οι νεοκλασικές επαύλεις που στεγάζουν κοινωφελείς χρήσεις, όπως το Δημαρχείο, που στεγάζεται σε δύο νεοκλασικά κτίρια που δεσπόζουν του οικισμού.

Παλιές και αξιόλογες είναι οι εκκλησίες του Χριστού και του Σταυρού, ενώ ιστορικό ενδιαφέρον έχει και η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, η παλιά Μητρόπολη του νησιού. Βρίσκεται στο άκρο της συνοικίας και στα όρια του σκαλωτού μονοπατιού που οδηγεί στην κορυφή του λόφου στο Κάστρο. Γύρω από την Αγία Παρασκευή και κάτω από το Κάστρο έχει αναπτυχθεί το παλιό χωριό, που επί Τουρκοκρατίας περιελάμβανε και την τουρκική συνοικία με το Κονάκι και τα λουτρά. Υπάρχουν αρκετά τουριστικά καταστήματα, εστιατόρια, καφετέριες, καταλύματα για τη διαμονή σας και δημόσιες υπηρεσίες.

ΑΛΙΝΤΑ

Τα Άλιντα βρίσκονται στο κέντρο του όρμου της Αγίας Μαρίνας (όρμος Αλίντων) και αποτελούν σήμερα την πιο εξελιγμένη τουριστική περιοχή του νησιού με τις περισσότερες σύγχρονες τουριστικές μονάδες. Το τοπίο είναι κατάφυτο από πεύκα κι ελιές, με μια μεγάλη αμμουδερή παραλία και κρυστάλλινη θάλασσα. Ο Πύργος Μπελένη, ένα κομψό αρχοντικό αναπαλαιωμένο με ιδιαίτερη φροντίδα, φιλοξενεί το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο με βιβλιοθήκη, μουσείο Τύπου και αίθουσα ζωγραφικής, που στην αυλή του οργανώνονται μεγάλες πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Σημαντικός από ιστορική σκοπιά είναι ο Δημοτικός Ξενώνας, το πρώτο ξενοδοχείο του νησιού, που στο προαύλιο του βρέθηκε το ιερό της Παναγίας της Γαλατιανής, παλαιοχριστιανικής εκκλησίας με σπάνιας τέχνης ψηφιδωτά. Στη γύρω περιοχή υπάρχουν πολλοί ναοί, με μεγαλύτερο τη βασιλική των Αγίων Σαράντα. Κοντά στα Άλιντα υπάρχει ο Κρυφός, μια μικρή ειδυλλιακή αμμουδιά κρυμμένη ανάμεσα στα βράχια που είναι προσιτή μόνο με βάρκα. Μέσα από το βυθό της αναβλύζει πηγή με παγωμένο νερό. Πάνω από τον Κρυφό υψώνεται το Κλειδί, το ψηλότερο σημείο της Λέρου. Τα γαλάζια νερά στον κόλπο των Αλίντων προσφέρονται για κάθε είδους θαλάσσια σπορ. Η περιοχή έχει επιλεγεί για το υπέροχο φυσικό κάλλος και το υγιεινό κλίμα της από τους Αιγυπτιώτες Λερίους, που έκτισαν εξοχικές επαύλεις σε νεοκλασικό στιλ, που διατηρούνται και σήμερα. Τα τελευταία χρόνια ο οικισμός, για τους ίδιους λόγους, αλλά και επειδή διαθέτει μια από τις καλύτερες παραλίες για κολύμβηση, έχει την προτίμηση των κατοίκων του νησιού, αλλά και ξένων, για ανέγερση παραθεριστικής κατοικίας και τουριστικών καταλυμάτων.

ΓΟΥΡΝΑ
Δυτικά του νησιού απλώνεται ένας άλλος ανοιχτός όρμος της Λέρου, η Γούρνα, με εξοχικά κέντρα, ξενοδοχεία, όμορφα σπίτια, περιβόλια και φυτείες με εσπεριδοειδή που συμπληρώνουν το τοπίο. Είναι γνωστός οικισμός σ’ όλους τους επισκέπτες του νησιού ιδιαίτερα για την πανέμορφη παραλία που υπάρχει (από τις λίγες παραλίες της Λέρου μεγάλης έκτασης με άμμο).

ΔΡΥΜΩΝΑΣ
Νοτιότερα, στη συνέχεια του παραλιακού δρόμου, αφού περάσουμε τη Γούρνα, βρίσκουμε τον Δρυμώνα. Εδώ είναι το εκκλησάκι της Παναγιάς της Γουρλωμάτας με αξιόλογες αγιογραφίες, που χτίστηκε τον 14ο αιώνα με υλικά από ερειπωμένο κτίσμα της αρχαίας εποχής. Ο οικισμός είναι διάσπαρτος με ωραία θέα. Έχει μικρές μονάδες ενοικιαζόμενων δωματίων.

ΚΡΙΘΩΝΙ
Το Κριθώνι, ανάμεσα στα Άλιντα και την Αγία Μαρίνα, απλώνεται από τη θάλασσα ως ψηλά στο λόφο. Καταπράσινο, με όμορφα σπίτια, πολλά εκκλησάκια, παλιά σπίτια, ξενοδοχεία και φιλόξενα ενοικιαζόμενα δωμάτια, εστιατόρια ακόμα και πισίνες. Εδώ βρίσκεται το «Πατριαρχείο», παλιό νεοκλασικό αρχοντικό που έχει στην αυλή του τη μικρή εκκλησία του Αγίου Σωφρονίου.

ΛΑΚΚΙ
Σε απόσταση 4 χλμ. ΝΔ από τον Πλάτανο βρίσκεται το Λακκί, το κύριο λιμάνι της Λέρου, κλειστό κι ασφαλές. Διαθέτει σύγχρονες λιμενικές εγκαταστάσεις και δύο μονάδες εξυπηρέτησης σκαφών αναψυχής. Έχει την όψη τεράστιας λίμνης, που αφήνει ένα άνοιγμα μόλις 400 μέτρων στην πλευρά της θάλασσας. Για το λόγο αυτόν ονομάστηκε Porto Lago (λιμάνι-λίμνη) από τους Ιταλούς και επιλέχθηκε ως ναύσταθμος. Το Λακκί έχει ένα χρώμα πολύ ξεχωριστό από το υπόλοιπο νησί, αλλά ασυνήθιστο και πολύ εντυπωσιακό. Είναι ο πιο οργανωμένος οικισμός του νησιού, με χαρακτήρα ξένο προς τη νησιώτικη αισθητική, δεδομένου ότι έχει κτισθεί πάνω σε πολεοδομικό σχέδιο ευρωπαϊκών προδιαγραφών των αρχών του περασμένου αιώνα, και αποτελεί τον δεύτερο οικιστικό κύριο πόλο του νησιού.

Υπάρχει ένας παραλιακός δρόμος από όπου ξεκινούν οι κύριοι δρόμοι που διασταυρώνονται με δρόμους εξίσου άνετους, παράλληλους με την παραλία, σχηματίζοντας οικοδομικά τετράγωνα κανονικού μεγέθους και κάποιοι συνεχίζουν εκτός οικισμού ως τμήματα του κύριου οδικού δικτύου του νησιού. Υπάρχει ένας δρόμος σε ημικυκλικό σχήμα που διασχίζει το ανατολικό, κεντρικό και νότιο τμήμα του οικισμού, που τέμνει όλους τους άλλους υπό γωνία, σχηματίζοντας τη μεγάλη πλατεία Ρούσσου προς βορρά και του Αγίου Νικολάου προς νότο. Επίσης η πόλη διαθέτει αρκετό πράσινο που εναρμονίζεται με το κτισμένο περιβάλλον και ιδιαίτερα στην παραλία, όπου παλιοί φοίνικες πλαισιώνουν και αναδεικνύουν τα σημαντικής μορφολογίας κτίρια.

Στο κέντρο της πόλης δημιουργείται η Αγορά με το χαρακτηριστικό Πύργο- Ρολόι και το κυκλικό περιστύλιο.

Τα δημόσια κτίρια για τις υπηρεσίες, που ξεχωρίζουν ακόμη και σήμερα, είναι το Τελωνείο (σήμερα στεγάζει την Αστυνομία), το Νοσοκομείο, το Δημοτικό Σχολείο (1934,36), το κτίριο της Ναυτικής Διοίκησης (1929), το κτίριο που στέγασε το 10ο Σύνταγμα του Πεζικού και λεγόταν caserma di Regina (βασιλικός στρατώνας), το ξενοδοχείο Roma στην Αγορά, που αργότερα πήρε το όνομα «Λέρος», και η Καθολική εκκλησία του Αγίου Νικολάου που σήμερα λειτουργεί ως Ορθόδοξη. Οι κάτοικοι διατήρησαν όσο μπορούσαν τα ιστορικά αυτά κτίρια, αλλά τα δείγματα της φθοράς είναι πλέον ορατά σε μερικά από αυτά.

Ο καθολικός ναός του Αγίου Φραγκίσκου, σήμερα Άγιος Νικόλαος

Στο Λακκί, ιστορικό ενδιαφέρον παρουσιάζει, η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, από τις πιο αξιόλογες στα Δωδεκάνησα, με υπέροχα ψηφιδωτά του 11ου αιώνα. Επίσης οι εκκλησίες του Αγίου Σπυρίδωνος, του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Ζαχαρία που είναι αξιόλογα δείγματα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Αξιόλογο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το «μνημείο των Πεσόντων» του ιστορικού αντιτορπιλικού «Β. Όλγα» που βρίσκεται κοντά στο λιμάνι και το πολεμικό μουσείο «ΤΟΥΝΕΛ» στη Μερικιά, που πρόσφατα ανακαινίσθηκε και στο οποίο εκτίθενται αντικείμενα του πολέμου στη Λέρο. Το Λακκί διαθέτει μια αρκετά σύγχρονη αγορά, ξενοδοχειακές μονάδες, εστιατόρια και καφέ-μπαρ, με συνέπεια τη συγκέντρωση, σε καθημερινή βάση, του μεγαλύτερου μέρους του οικονομικά ενεργού πληθυσμού του νησιού.

ΠΑΝΤΕΛΙ
Στα ανατολικά του νησιού, κάτω από τον Πλάτανο, βρίσκεται το Παντέλι. Το μικρό αυτό γραφικό ψαροχώρι, με το γνήσιο νησιώτικο χαρακτήρα του τείνει να ενωθεί με τον Πλάτανο. Τα παλιά παραδοσιακά σπίτια του μαζί με τις βάρκες και τα καΐκια των ψαράδων συμπληρώνουν την ειδυλλιακή εικόνα με φόντο το απέραντο μπλε της θάλασσας. Σήμερα έχει εξελιχθεί σ’ ένα κοσμοπολίτικο ήσυχο κέντρο με τα γιοτ και τις θαλαμηγούς που δένουν στην προβλήτα δίπλα στα ψαροκάικα, με τα εστιατόρια, τις καφετέριες και τα μπαράκια που προσελκύουν μεγάλη μερίδα της τουριστικής κίνησης του νησιού, αλλά και του ντόπιου πληθυσμού.

Στα δύο άκρα του οικισμού, και σε παραθαλάσσιες εκτάσεις ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς όπου υπήρχαν διάσπαρτα κτίρια κατοικίας, αναπτύχθηκαν, χωρίς να αποτελούν συγκροτημένους οικισμούς, οικιστικές μονάδες με χρήσεις κυρίως τουριστικών εγκαταστάσεων και παραθεριστικής κατοικίας.

ΠΑΡΘΕΝΙ

Στο βορειότερο άκρο της Λέρου, σε απόσταση 7 χλμ. από την πρωτεύουσά της, είναι το Παρθένι κι ο ομώνυμος κόλπος του με το νησάκι Αρχάγγελος στην είσοδό του. Το μικρό ψαροχώρι απλώνεται ανάμεσα στη θάλασσα και σε μια εύφορη κοιλάδα, όπου βρίσκεται και το αεροδρόμιο. Εδώ λέγεται ότι υπήρχε το τέμενος της Παρθένου Ιοκαλλίδος, από όπου πήρε και το Παρθένι το σημερινό του όνομα. Στον αρχαιολογικό χώρο του Παρθενίου υπάρχουν τα ερείπια προϊστορικού οικισμού του 3800 π.Χ., και πρόσφατα ανακαλύφθηκαν ερείπια ναού που ανήκουν στην Ελληνιστική περίοδο. Στην ευρύτερη περιοχή βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (10ος αιώνας μ.Χ.) χτισμένη με αρχαία υλικά, πιθανόν από ερείπια του ναού της Αρτέμιδος. Στην εποχή της Χούντας, στις αποθήκες των παλιών ιταλικών στρατώνων, λειτουργούσε στρατόπεδο εγκλεισμού πολιτικών κρατουμένων, που σώζεται μέχρι σήμερα. Οι πρώτοι πολιτικοί κρατούμενοι έφτασαν τον Ιούλιο του 1967 και μέχρι το 1971 στεγάστηκαν περίπου 4.000 άτομα, αγρότες, εργάτες, υπάλληλοι και διανοούμενοι.

Από το Παρθένι ξεκινούν καΐκια για τους Λειψούς που είναι κοντά. Η ομορφιά του κόλπου, το εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον κι η ιστορικότητα του τόπου, αποτελούν παράγοντες ανάπτυξης του οικισμού, που γειτνιάζει και με τις ωραίες παραλίες του κόλπου (Μπλεφούτι, Αγιά Κιουρά) και έχει αποκτήσει τουριστική φυσιογνωμία, σε συνδυασμό με την εύκολη μεταφορά τουριστών λόγω του αεροδρομίου.

ΑΓΙΑ ΚΙΟΥΡΑ

Σε παραθαλάσσια θέση στα βόρεια, βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Κιουράς ή Ματρώνας (18ος αιώνας) με τις ωραίες αγιογραφίες, φτιαγμένες από πολιτικούς κρατούμενους της περιόδου 1967-74. Η Αγία Κιουρά έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης από το Υπουργείο Πολιτισμού.

ΜΠΛΕΦΟΥΤΙ

Σε μικρή απόσταση από το Παρθένι, στην ανατολική πλευρά δημιουργήθηκε ένας μικρός καταπράσινος παραθεριστικός οικισμός, το Μπλεφούτι, με όμορφη θάλασσα και ταβερνάκια. Τόπος ιδανικός για ξεκούραση και ήρεμες διακοπές.

ΠΛΑΤΑΝΟΣ
Ο Πλάτανος παρουσιάζει εικόνα ορεινού οικισμού, με μικρή πλατεία στο ψηλότερο σημείο του, στενά παραδοσιακά δρομάκια, αλλά αυτό που τον χαρακτηρίζει είναι τα νεοκλασικά κτίρια, που στεγάζουν κυρίως κοινωφελείς χρήσεις. Σε νεοκλασικό κτίριο στην πλατεία, το Δημαρχιακό μέγαρο, διατηρητέο και ιστορικό κτίριο που κτίστηκε το 1900 απ’ τον Νικόλαο Τσιγαδά Πασά ως Διοικητήριο. Σε κοντινά κτίρια στεγάζονται η Δημοτική Βιβλιοθήκη τα Ιστορικά Αρχεία Λέρου και οι οικονομικές υπηρεσίες του Δήμου. Λίγο πιο πέρα, σε παραδοσιακό δρόμο που οδηγεί στο κάστρο, βρίσκεται το Υποθηκοφυλακείο.

Ο Πλάτανος η Αγία Μαρίνα και το Λακκί διαθέτουν τις μεγαλύτερες αγορές του νησιού. Στην πράξη αποτελούν μια όμορφη μικρή φιλόξενη πόλη που έχει πολλά να προσφέρει από σύγχρονα καταστήματα για κάθε είδους αγορές μέχρι την όμορφη θέα από το περίφημο Κάστρο. Χτισμένο στην κορυφή του λόφου Πιτύκι, δεσπόζει πάνω από την Αγία Μαρίνα, αγκαλιάζοντας όλη τη γύρω περιοχή με πανοραμική θέα στο απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου.

ΞΗΡΟΚΑΜΠΟΣ
Στο νοτιότερο τμήμα του νησιού, 7 χλμ. από την Αγία Μαρίνα, συναντάμε ένα μικρό παραθαλάσσιο οικισμό, που μπροστά του είναι ο κόλπος του Ξηρόκαμπου με τις μικρές νησίδες, τα Γλαρονήσια, να ασφαλίζουν την είσοδό του κι απέναντι, σε κοντινή απόσταση, είναι η Κάλυμνος. Τα σπίτια του οικισμού είναι διάσπαρτα σε μια μικρή κοιλάδα, φυτεμένη με ελιές, κυπαρίσσια, αμυγδαλιές και λουλούδια.

Στο βάθος, το τοπίο γίνεται ανηφορικό και στην κορυφή του λόφου, σε ύψος 70 μ., βρίσκεται το Παλιόκαστρο ή κάστρο των Λεπίδων, παλαιότερο από το Κάστρο του Παντελίου. Είναι χτισμένο στα ερείπια αρχαίας ακρόπολης, που χρονολογείται από το 2500 π.Χ. και άκμασε τον 4ο π.Χ. αιώνα. Σήμερα βρίσκονται ερείπια των τειχών της, αλλά και λείψανα μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Ανάμεσα στα ερείπια στέκει το γραφικό εκκλησάκι της Παναγίας. Στον Ξηρόκαμπο μπορείτε να βρείτε τουριστικά καταλύματα, καθώς και κέντρα εστίασης και διασκέδασης.

Πολύ κοντά στον οικισμό βρίσκεται και το γραφικό εκκλησάκι της Παναγίας της Καβουράδαινας, που θεωρείται από τα ομορφότερα του νησιού. Είναι χτισμένο πάνω στα βράχια της ακτής, σε θέση όπου κατά την παράδοση, ένας ψαράς που έψαχνε για καβούρια, βρήκε μέσα σε σχισμή την εικόνα της Παναγίας.

Στην αμμουδερή και καταγάλανη παραλία του οικισμού μπορείτε να απολαύσετε το κολύμπι σε πεντακάθαρα νερά. Στους τολμηρούς δίνεται η δυνατότητα ελεύθερης κατάδυσης ή με φιάλες. Στην περιοχή λειτουργεί σχολή εκπαίδευσης αυτοδυτών. Ο κόλπος του Ξηρόκαμπου χρησιμοποιείται από επαγγελματίες και ερασιτέχνες αλιείς. Παρουσιάζει ικανή τουριστική κίνηση με αντίστοιχη υποδομή. Επίσης, υπάρχουν αρκετά εστιατόρια κατά μήκος της παραλίας.

ΒΡΩΜΟΛΙΘΟΣ
Δίπλα στο Παντέλι βρίσκεται ο ανοιχτός όρμος του Βρωμόλιθου, με μεγάλη αμμώδη και σε μερικά σημεία βοτσαλωτή παραλία. Μικρά, φιλόξενα ξενοδοχεία, κι ενοικιαζόμενα δωμάτια, ψαροταβέρνες με εκλεκτούς θαλασσινούς μεζέδες δίπλα στη θάλασσα, εξασφαλίζουν μια ευχάριστη και ήσυχη διαμονή. Απέναντι βρίσκεται το νησάκι της Αγίας Κυριακής με το εκκλησάκι στην κορυφή του.

ΤΟΥΡΚΟΠΗΓΑΔΟ
Είναι ένα παράθυρο με θέα, μια απόμακρη σπάνια ομορφιά του νησιού. Αμμουδιές ανάμεσα σε βράχια, πεντακάθαρες ακρογιαλιές για κολύμπι και ψάρεμα, μονοπάτια για ήσυχους περιπάτους σε συνδυασμό με λείψανα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στο ύψωμα της Βίγλας, συνθέτουν ένα μοναδικό τοπίο.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Με οικιστική συνέχεια από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα, η Λέρος έχει αξιόλογη αρχιτεκτονική παράδοση, παρ’ όλες τις καταστροφές, τις αλλοιώσεις και τις επεμβάσεις που έχει υποστεί. Η ενδιαφέρουσα ιστορική της εξέλιξη και οι ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες, διαμόρφωσαν ένα χώρο με ποικίλες επιδράσεις και αρχιτεκτονικά ρεύματα. Η παραδοσιακή ή ανώνυμη λαϊκή αρχιτεκτονική, με ρίζες βυζαντινές και μεσαιωνικές, εξελίσσεται σε όλη της διάρκεια της Τουρκοκρατίας και της Ιταλοκρατίας και εμπλουτίζεται από τη νεοκλασική επίδραση (των αρχών του 20ου αιώνα), καθώς και με τα ευρωπαϊκά ρεύματα κυρίως του Μεσοπολέμου, που (μαζί με τη νέα τεχνολογία και τα υλικά) έφεραν οι Ιταλοί στο νησί από το 1912 μέχρι την ενσωμάτωσή του με την Ελλάδα, το 1947. Στις μέρες μας, όμως, σχεδόν εξαφανίζεται ή παραμορφώνεται από τη λαίλαπα του μικροαστισμού, της άλογης ανοικοδόμησης και της άγνοιας του νεοπλουτισμού που σαρώνουν ολόκληρο τον ελληνικό χώρο.

ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΠΙΤΙ
Το λαϊκό σπίτι βρίσκεται διάσπαρτο σε όλο το νησί, κυρίως όμως στην πρωτεύουσά του, στον παραδοσιακό οικισμό της Αγίας Μαρίνας. Είναι ο αρχαιότερος από τους υπάρχοντες οικισμούς, ανάγεται στον Μεσαίωνα (με λείψανα από τη ρωμαϊκή και κλασική εποχή), με τις παλαιότερες κατοικίες γύρω από το μεσαιωνικό κάστρο του Παντελιού. Τα σπίτια αυτά ήταν κυρίως αμυντικής μορφής. Αργότερα, πιο χαμηλά, δημιουργήθηκαν και άλλα σπίτια που στη συνέχεια ενώθηκαν με ενδιάμεσες γειτονιές. Έτσι έχουμε τον σημερινό οικισμό που, καλύπτοντας το χώρο ανάμεσα στο Κάστρο και στο ύψωμα Μεροβίγλι μέχρι τη θάλασσα, παρουσιάζει ιδιόμορφη διάρθρωση και ξεχύνεται, κυριολεκτικά προς όλες τις κατευθύνσεις, ακολουθώντας την κλίση του εδάφους.

Ανάμεσα στις περισσότερες πυκνοκατοικημένες περιοχές υπάρχουν πράσινο και νεοκλασικά αστικά σπίτια, τα «αρχοντικά» όπως λένε, σε μεγαλύτερες ιδιοκτησίες γης. Σήμερα, με τη συνεχή δόμηση, ο οικισμός χάνει το χαρακτήρα του, συνέχεια αλλοιώνεται, χωρίς όμως να χάνει τη βασική του δομή. Σ’ αυτόν τον πολεοδομικό ιστό διαγράφεται καθαρά η ετερόχρονη ανάπτυξη της πόλης και οι διαφορετικές δομές στα επιμέρους τμήματά της. Εδώ συνυπάρχουν η παραδοσιακή, η νεοκλασική και η νεότερη (μέχρι το 1980 περίπου) αρχιτεκτονική της Λέρου, ιδιότυπη, πολύχρωμη και χαρακτηριστική.

Το παραδοσιακό σπίτι στη Λέρο, είτε είναι ισόγειο είτε σε όροφο, χαρακτηρίζεται από λιτότητα και αυστηρή κλειστή μορφή. Η αυλή του δεν διαφέρει από δωμάτιο. Η γραμμή που δεσπόζει είναι ευθεία, μια σύνθεση επιπεδόστεγων κύβων. Τα τόξα κι οι καμπύλες είναι σπάνια. Τα συναντάμε στο εσωτερικό κυρίως των πιο παλιών τύπων σπιτιών και εξωτερικά σε θολωτές στεγασμένες βεράντες ή σε υπόστεγα νεοκλασικών σπιτιών. Πάντως, τα νεώτερα σπίτια συχνά «δανείζονται» στοιχεία από τα νεοκλασικά [όπως κορνίζες στη στέγη, διακοσμητικά στοιχεία στα μπαλκόνια ή στα παράθυρα και χρώματα που διαφοροποιούν τους τοίχους από τις κορνίζες (μαντώματα)].

ΤΑ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΑ
Τα νεοκλασικά σπίτια χτίζονται στη Λέρο από τους ομογενείς της Αιγύπτου, που στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου έρχονται στο νησί. Παίζουν σημαντικό ρόλο στην κοινωνικό-οικονομική ζωή του τόπου και οικοδομούν κυρίως στην Αγία Μαρίνα, αλλά και σε ολόκληρο το νησί σποραδικά. Τα σπίτια τους είναι συνήθως διώροφα, ορθογώνια, με υπόστεγες βεράντες και χώρους και μερικές φορές, ανάλογα με την κλίση του εδάφους, αποκτούν και τρίτο όροφο.

Τα νεοκλασικά αυτά διαφοροποιούνται σε μεγαλοαστικά αρχοντικά, απλούστερα αστικά και μικρότερα. Έχουν τονισμένα στοιχεία νεοκλασικού τύπου, αλλά επίσης στοιχεία εκλεκτικισμού και φέρουν επιρροές στη μορφή από την Αίγυπτο, την Ανατολή, την Ιταλία κλπ. Είναι πολύχρωμα (κυρίως ώχρα, γκρι σιέλ, νεοκλασικό ροζ) με λευκές «κορνίζες» στα παράθυρα και παρά τους έντονους χρωματισμούς τους, προσαρμόζονται θαυμάσια στο τοπίο του νησιού και τα γαιώδη χρώματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του.

Τα δωμάτια των σπιτιών αναπτύσσονται συμμετρικά κι ανάλογα με την κοινωνική τάξη του ιδιοκτήτη, είναι μεγαλύτερα ή μικρότερα, περισσότερο ή λιγότερο διακοσμημένα, με ζωγραφικά ταβάνια καρφωμένα στην ξύλινη στέγη. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των νεοκλασικών είναι ίδια με εκείνα των λαϊκών σπιτιών, αν και συχνά η ποιότητα της κατασκευής τους είναι καλύτερη. Όπως και τα λαϊκά, είναι τα περισσότερα επιπεδόστεγα με χρώμα, τη λεγόμενη «πατελιά», ενώ ελάχιστα έχουν στέγη με κεραμίδια.

Ο ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ

Γενικά θα λέγαμε ότι το παραδοσιακό σπίτι της Λέρου, μπορεί να ενταχθεί στις εξής κατηγορίες:

• Το αγροτικό σπίτι ή κατοικία, με παλαιότερο δείγμα του το «Πυργάκι» (17ος αιώνας).

• Το αστικό λαϊκό σπίτι (νεότερων χρόνων), κυρίως στην Αγία Μαρίνα.

• Το παλαιότερο λαϊκό σπίτι, αμυντικού χαρακτήρα, που σήμερα εξαφανίζεται, πυργοειδές, αυστηρό, με μεσαιωνικά στοιχεία, μικρά ανοίγματα, του οποίου σώζονται ελάχιστα ίχνη.

• Το αρχοντικό αστικό σπίτι που συναντάμε σε κεντρικά σημεία του οικισμού της Αγίας Μαρίνας (19ος-20ος αιώνας). Είναι συγγενικό ταξικά με τα νεοκλασικά, αλλά δεν έχει συμμετρική μορφή και δανείζεται στοιχεία από αυτά, έχοντας, ωστόσο, τελείως διαφορετική κοινωνική και αρχιτεκτονική προέλευση.

Η λαϊκή παράδοση, τόσο πλούσια στην Ελλάδα, δυστυχώς έχει τελειώσει, μαζί με την κοινοτική δομή, τα υλικά και τη σεμνότητα. Η «πατελιά» (χρώμα), το ξύλο, η πέτρα, το κουρασάνι σβήνουν, όπως φεύγουν και οι λαϊκοί τεχνίτες και οι δομές της ζωής που τα γέννησαν. Δυστυχώς αλλοιώνεται πλήρως και η μνήμη. Η Ελλάδα γίνεται διαρκώς φτωχότερη. Η ομορφιά και η αισθητική εγκατέλειψαν τη χώρα που τις γέννησε.

ΤΟ ΚΡΑΤΙΚΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΗΡΙΟ

Η σχέση της Λέρου με την Ψυχιατρική ξεκίνησε όταν το νησί επελέγη, το 1957, για να αντιμετωπιστεί ο συνωστισμός που υπήρχε στα ελληνικά ψυχιατρεία, στο πλαίσιο ενός κρατικού προγράμματος «αποσυμφόρησής» τους. Πάνω από 4.000 τρόφιμοι, χαρακτηρισμένοι «ανίατοι» και «κοινωνικά αζήτητοι», μεταφέρθηκαν στο νησί από το 1958 έως το 1982 για εγκλεισμό στους ιταλικούς στρατώνες. Οι απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης ήταν, προφανώς, προϊόν της όλης σύλληψης και εκτέλεσης αυτού του σχεδίου. Παράλληλα, όμως, η δημιουργία ενός μεγάλου Ιδρύματος σ’ ένα μικρό νησί είχε μακροπρόθεσμες συνέπειες στην ίδια την τοπική κοινωνία: πλήθος άνθρωποι εγκατέλειψαν ή υποβάθμισαν τις παραδοσιακές ασχολίες τους (αλιεία, γεωργία, ναυτιλία) για μια θέση στο Δημόσιο Ίδρυμα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, απασχόληση και οικονομική δραστηριότητα να εξαρτώνται, βαθμιαία, σχεδόν αποκλειστικά από το ψυχιατρείο.

ΑΛΛΗΓΗ ΠΟΡΕΙΑΣ
Το 1989, μετά τη διεθνή κατακραυγή, ξεκινά η διαδικασία αποασυλοποίησης και ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στο Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου (ΚΘΛ). Στο νησί έρχονται και εγκαθίστανται ένα πλήθος εθελοντών από τη Θεσσαλονίκη στην αρχή κι έπειτα απ’ όλη την Ευρώπη. Σε συνεργασία με επαγγελματίες από την Τεργέστη της Ιταλίας και από την Ολλανδία και με τη συμμετοχή δεκάδων νέων της Λέρου, βρήκαν την ευκαιρία να αλλάξουν ριζικά την κατάσταση: να φέρουν την κοινωνία μέσα στο ψυχιατρείο και τους έγκλειστους μέσα στην κοινωνία. Άνθρωποι που είχαν καταδικαστεί ως «ανίατοι» πήγαν, από το περίπτερο των «γυμνών», να μείνουν σε προστατευόμενα διαμερίσματα μέσα στην κοινότητα της Λέρου. Κάτοικοι και υπάλληλοι, ενοχοποιημένοι από ένα κράτος μέχρι τότε ανύπαρκτο, αλλά και υπεύθυνο για την ίδρυση του ιδρύματος μ’ εκείνη τη μορφή του, είναι στην αρχή αρνητικοί στη μεταβολή. Σιγά-σιγά ανοίγονται. Το πείραμα της μεταρρύθμισης συνεχίζεται από τότε απενοχοποιώντας σιγά-σιγά ολόκληρο το νησί, που πια δεν διστάζει να προβάλει την εμπειρία του, είτε εκπαιδεύοντας νέους στο χώρο της ψυχικής υγείας από όλη την Ελλάδα, είτε δημιουργώντας τον πρώτο Κοινωνικό Συνεταιρισμό, με εταίρους ασθενείς-υπαλλήλους, ιδιώτες και τοπικούς φορείς.

Ανθρώπινα και κοινωνικά δικαιώματα, η κατάργηση των καθηλώσεων, το άνοιγμα της πόρτας, η ανάδυση του ασθενή ως «υποκειμένου» και όχι ως «αντικειμένου», η αναγνώριση του δικαιώματος στη «διαφορετικότητα», η αμειβόμενη εργασία, είναι μερικοί από τους παράγοντες που έπαιξαν πρωταρχικό θεραπευτικό ρόλο και συνετέλεσαν στη σημαντική βελτίωση της κοινωνικής λειτουργικότητας των ασθενών. Το άνοιγμα της τοπικής κοινωνίας στην επανένταξή τους και η άμεση ή έμμεση συνεργασία της στη διαδικασία των αλλαγών, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ένταξη των μετασχηματισμών στο κοινωνικό ιστό του νησιού. Έτσι, την περίοδο 1990-95 ιδρύθηκαν 20 προστατευόμενα διαμερίσματα στην κοινότητα της Λέρου, όπου πήγαν να κατοικήσουν 100 πρώην έγκλειστοι, ενώ άλλοι 130 ασθενείς μεταφέρθηκαν, το 1991-92, σε ξενώνες στην ηπειρωτική Ελλάδα, από ιδιωτικές μη κερδοσκοπικές εταιρείες.

Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΗΜΕΡΑ
Σήμερα, στο ψυχιατρείο συνεχίζουν να διαμένουν 470 ασθενείς (120 από αυτούς στο πρώην ΠΙΚΠΑ), πολλοί από αυτούς σε στεγαστικές δομές των 8-10 ατόμων, ενώ 130 κατοικούν σε 26 εξωνοσοκομειακά διαμερίσματα. Αλλά ο αριθμός των αλλαγών ανακόπηκε μετά το τέλος των προγραμμάτων (1995), καθώς βαθμιαία οι επαγγελματίες ψυχικής υγείας αποχώρησαν. Αυτό είχε σοβαρές επιπτώσεις στη συνέχεια της αποασυλοποίησης και στη διασφάλιση του ποιοτικού χαρακτήρα των αλλαγών. Η ανάπτυξη σύγχρονων υπηρεσιών, όπως π.χ. Κινητών Μονάδων για τα γύρω νησιά, εξακολουθεί να αποτελεί ένα ζητούμενο. Η ίδρυση, το 2002, του πρώτου ΚΟΙΣΠΕ (Κοινωνικού Συνεταιρισμού Περιορισμένης Ευθύνης), για την ανάπτυξη παραγωγικής/οικονομικής δραστηριότητας από ασθενείς και προσωπικό, θα μπορούσε να αποτελεί μια ελπιδοφόρα συνέχεια.

Αλλά το κρίσιμο ερώτημα της εναλλακτικής οικονομικής ανάπτυξης μένει χωρίς απάντηση, καθώς το ψυχιατρείο, παρά τη βαθμιαία συρρίκνωσή του, συνεχίζει να αποτελεί την κύρια πηγή της οικονομικής ζωής του νησιού. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η Λέρος μπορεί να υπερηφανεύεται για την (ατελή, έστω) μεταρρύθμιση στο ψυχιατρείο. Μεταξύ άλλων, επειδή η μεταρρύθμιση αποτέλεσε έναν αποφασιστικό κρίκο σε μια σειρά προσπαθειών για να σταματήσει η μακρά ιστορία αποκλεισμών, εγκλεισμών, εξορίας και ιδρυμάτων στο νησί δημιουργώντας μια παρακαταθήκη που μπορεί να αξιοποιηθεί θετικά για την αντιμετώπιση των κρίσιμων προκλήσεων του άμεσου μέλλοντος.

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Τα τελευταία χρόνια, οι 8.200 περίπου μόνιμοι κάτοικοι της Λέρου αρχίζουν να προσανατολίζονται στην ανάπτυξη του τουρισμού, προσπαθώντας να επιβιώσουν στη νέα ανταγωνιστική εποχή. Το ανήσυχο πνεύμα και το μεράκι πολλών ξένων που αγάπησαν το νησί και εγκαταστάθηκαν μόνιμα εκεί, οδήγησαν στη δημιουργία δύο μεγάλων πολιτιστικών συλλόγων: τον Εκπολιτιστικό Σύλλογο Άρτεμις (1978) και τη Θεατρική Ομάδα (1989), που παρουσιάζουν σημαντικό έργο στον τόπο και έξω από αυτόν, δίνοντας διέξοδο στη δημιουργικότητα των νέων.

Ο Σύλλογος «Άρτεμις», με τμήματα σε όλα τα σχολεία, έχει αναλάβει τη διάσωση των παραδοσιακών χορών και τραγουδιών του νησιού και τη διάδοσή τους έξω από αυτό, συμμετέχοντας σε ελληνικά και ευρωπαϊκά φεστιβάλ. Η «Θεατρική Ομάδα» με κεντρική και παιδική σκηνή, στην αρχή με τη σκηνοθετική καθοδήγηση του ηθοποιού του «Θεάτρου Τέχνης» Β. Ανδρονίδη, και τα τελευταία χρόνια με τον ερασιτέχνη σκηνοθέτη Β. Δεκούλη, έβαλε το θέατρο στην καθημερινότητα των κατοίκων της Λέρου. Οι καλοδουλεμένες παραστάσεις ανεβαίνουν τον χειμώνα στο εντευκτήριο της ομάδας και το καλοκαίρι στον αίθριο χώρο του σχολείου της Αγ. Μαρίνας, τις περισσότερες φορές με αντίξοες συνθήκες. Γι’ αυτό και η αναπαλαίωση του κινηματοθέατρου είναι το όνειρο των κατοίκων που αγαπούν το θέατρο.

Το Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο στηρίζει και προβάλλει κάθε καλλιτεχνική και πνευματική δραστηριότητα, ενώ η «Πανελλήνια Ένωση Λερίων», με έδρα τον Πειραιά, έχει αξιόλογη κοινωνική προσφορά και συμβάλλει στην προβολή του νησιού. Από το 1978 εκδίδει και την εφημερίδα «Λεριακά Νέα». Στη Λέρο, που αποτελεί σημαντικό συνεδριακό κέντρο, οργανώνονται συχνά ημερίδες και συμπόσια, όπως το ετήσιο «Ημέρες μνήμης και Δημοκρατίας» ή το Διεθνές Συνέδριο για τη Μάχη της Λέρου, συγκεντρώνοντας προσωπικότητες από όλον τον κόσμο. Μετά από τόσες οδυνηρές περιπέτειες, η σημερινή Λέρος τιμά το παρελθόν της και ατενίζει με αισιοδοξία το μέλλον. Τέλος, το νησί διαθέτει δύο βιβλιοθήκες και δυο μουσεία.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Για να γνωρίσει κανείς τη Λέρο θα πρέπει να περπατήσει στους δρόμους της, να αφουγκραστεί την περίεργη ησυχία των δειλινών κάτω από το Κάστρο και να ανιχνεύσει το ιδιαίτερο πνεύμα των κατοίκων της, ένα πνεύμα βαθιά ανθρώπινο, μα ταυτόχρονα έντονα κριτικό σε κάθε τι καινούργιο. Ο επισκέπτης μπορεί να μη βρει τη ξέφρενη νυχτερινή ζωή των νησιών της Δωδεκανήσου, αλλά θα μείνει σε τουριστικά καταλύματα που σέβονται την αξιοπρέπειά του, θα κολυμπήσει σε καθαρά νερά, θα δοκιμάσει στα γραφικά ταβερνάκια άφθονα θαλασσινά, θα δει θέατρο και παραδοσιακούς χορούς, θα απολαύσει εκθέσεις ζωγραφικής από ντόπιους και ξένους καλλιτέχνες. Η Λέρος φαντάζει ένας από τους τελευταίους μικρούς παράδεισους για κάποιον που αναζητά την ηρεμία και τον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Μια ηρεμία που ξεκουράζει πνεύμα και αισθήσεις ταυτόχρονα, σε ένα περιβάλλον τόσο φιλόξενο που γίνεται οικείο από την πρώτη στιγμή. Αυτός είναι και ο λόγος που οι Λέριοι υποστηρίζουν με έμφαση ότι: «Όσοι τη γνωρίσουν δεν την ξεχνούν ποτέ».

ΠΗΓΗ
Η Καθημερινή, Επτά Ημέρες, Κυριακή 31 Ιουλίου 2005