Θησείο-Μια ιστορική γειτονιά

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Θησείο είναι μια μικρή συνοικία της Αθήνας, που βρίσκεται Βορειοδυτικά της Ακρόπολης, μεταξύ της συνοικίας του Αστεροσκοπείου (νότια), των Πετραλώνων (Νοτιοδυτικά), του Κεραμεικού (δυτικά), του Ψυρρή (βόρεια) και δυτικά από το Μοναστηράκι.

Πήρε το όνομα του από τον παρακείμενο Ναό του Ηφαίστου, (γνωστό και ως «Θησείο» λόγω της παλιάς, σήμερα αναθεωρημένης, απόδοσης του ναού στο Θησέα).

Κάθε δρόμος του, κάθε μνημείο και κάθε κτίριο του Θησείου κουβαλάει μια ολόκληρη ιστορία. Μια ιστορία που ξεκινάει χιλιάδες χρόνια πριν, από τον Δήμο Μελίτης, έναν από τους δήμους που αποτελούσαν την αρχαία Αθήνα...

Αναφορές για την περιοχή υπάρχουν από την αρχαιότητα, καθώς ανήκε πάντα στο κέντρο της αρχαίας πόλης των Αθηνών.

Ακόμη, την 1η Δεκεμβρίου 1834 έγινε στη περιοχή του Κεραμεικού (συμβολή Ερμού και Πειραιώς) η επίσημη υποδοχή του βασιλιά Όθωνα στην Αθήνα.

Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΗΦΑΙΣΤΟΥ

Ο ναός του Ηφαίστου στην Αρχαία Αγορά, γνωστός (παραδοσιακά και λαθεμένα) με το όνομα Θησείο, είναι όχι μόνο το καλύτερα διατηρημένο αρχαίο τέμενος της Αθηνάς, αλλά και αυτό που έδωσε το όνομά του και σε ολόκληρη τη γύρω περιοχή. Παλαιότερο από τον Παρθενώνα, καθώς οι ειδικοί υπολογίζουν ότι έχει σχεδιαστεί και χτιστεί περίπου το 450 π.Χ., την εποχή του Κίμωνα. Ακριβή στοιχεία για τον αρχιτέκτονά του δεν γνωρίζουμε. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται για έργο του Ικτίνου και άλλοι ότι ο δημιουργός του είναι άγνωστος αλλά, πιθανότατα, ο ίδιος που σχεδίασε άλλους τρεις πολύ γνωστούς ναούς της Αττικής: το ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, της Νεμέσεως στον Ραμνούντα και του Άρη στις Αχαρνές (Μενίδι).

Είναι δωρικού ρυθμού, περίπτερος, εξάστυλος, με 13 κίονες στην κάθε πλευρά και 6 μπροστά και πίσω. Στο εσωτερικό του είναι χωρισμένος σε πρόναο, κυρίως ναό και οπισθόδρομο. Όπως και στους περισσότερους αρχαίους ναούς της Αθηνάς, έτσι κι εδώ χρησιμοποιήθηκε λευκό πεντελικό μάρμαρο. Οι ζωφόροι και οι μετόπες του ναού έχουν πλούσια ανάγλυφη διακόσμηση. Στην μπροστινή ζωφόρο απεικονίζεται η μάχη του Θησέα με τους γιους του Πάλλαντα και στην πίσω, η μάχη των Αθηναίων και των Λαπήθων εναντίον των Κενταύρων. Στις μετόπες ιστορούνται οι άθλοι του Ηρακλή και του Θησέα. Η ύπαρξη όλων αυτών των παραστάσεων με τα κατορθώματα του μυθικού βασιλιά της Αθήνας θα πρέπει να ήταν η αιτία για την επονομασία του ναού Θησείο.

Στο εσωτερικό δέσποζαν τα αγάλματα του Ηφαίστου και της Εργάνης Αθηνάς, τοποθετημένα σε κοινό βάθρο. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι το πρωτότυπο αυτό σύμπλεγμα πρέπει να ήταν έργο του Αλκαμένη, μαθητή του Φειδία. Χτισμένος στην κορυφή του μικρού λόφου του Αγοραίου Κολωνού, μια περιοχή της Αρχαίας Αγοράς γεμάτη από εργαστήρια κάθε είδους, ο ναός δεν θα μπορούσε να ήταν αφιερωμένος παρά μόνο στους δύο αυτούς θεούς. Ο Ήφαιστος ήταν ο προστάτης των μεταλλουργών, ενώ η Εργάνη Αθηνά των υφαντουργών, των κεραμέων και γενικά των τεχνιτών. Άλλωστε, ακριβώς κάτω από το Θησείο η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως τα υπολείμματα ενός «χαλκείου», δηλαδή ενός εργαστηρίου επεξεργασίας χαλκού.

Με την επικράτηση του Χριστιανισμού στη βυζαντινή περίοδο, το Θησείο είχε τη μοίρα πολλών άλλων αρχαίων ναών της πόλης και μετατράπηκε σε εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο. Στην Τουρκοκρατία, οι άρχοντες της Αθήνας, για να αποφύγουν τη μετατροπή της εκκλησίας σε τζαμί, την κρατούσαν κλειστή και λειτουργούσε μόνο την ημέρα της γιορτής του Αγίου Γεωργίου. Για το λόγο αυτό, οι Αθηναίοι της έδωσαν το παρατσούκλι «Αϊ-Γιώργης ο Ακαμάτης» κι έτσι ήταν γνωστή για πολλούς αιώνες.

Η ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΟΡΑ
Γύρω από το ναό του Ηφαίστου απλώνεται ο χώρος της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας. Εκεί, για χιλιάδες χρόνια, χτυπούσε η καρδιά της πόλης. Εκτός από τόπος εμπορικών συναλλαγών, λειτουργούσε και ως κέντρο της πολιτικής και δημόσιας ζωής των Αθηναίων, ως θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο, αλλά και ως έδρα της διοίκησης και της δικαιοσύνης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι η συγκεκριμένη περιοχή χρησιμοποιήθηκε συνεχώς από τη νεολιθική εποχή (3000 π.Χ.) έως και σήμερα χωρίς καμιά διακοπή.

1. Το τετράγωνο περιστύλιο 2. Ο ναός του Πατρώου Απόλλωνα
3. Το μνημείο των Επώνυμων Ηρώων 4. Η νοτιοδυτική κρήνη.

Αρχικά και έως τον 6ο αιώνα π.Χ. ήταν θέση κατοικιών και τάφων και από την εποχή του Σόλωνα και μετά, δημόσιος χώρος. Η Αρχαία Αγορά έλαβε την τελική της ορθογώνια διαμόρφωση, που βλέπουμε και σήμερα, γύρω στον 2ο αιώνα π.Χ.

1.Βασίλειος Στοά 2.Στοά Ελευθερέου Διός 3.Ναός Ηφαίστου 4.Νέο Βουλευτήριο

5. Θόλος 6.Παλαιό Βουλευτήριο 7.Αιάκειον 8.Νότια Στοά Ι 9. Αρχαϊκή κρήνη

10.Νομισματοκοπείο, 11 Περίβολος 12. Ποικίλη Στοά

Από τη βυζαντινή περίοδο και στη συνέχεια, στη Φραγκοκρατία, την Τουρκοκρατία έως και λίγα χρόνια μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας, το 1834, η περιοχή χρησιμοποιήθηκε και πάλι ως χώρος κατοικίας.

Μετά χαρακτηρίστηκε αρχαιολογικός χώρος και χρειάστηκε να κατεδαφιστούν περισσότερες από 400 νεότερα κτίσματα για την αποκάλυψη των αρχαίων μνημείων. Τα πιο χαρακτηριστικά κτίρια που έχουν αναστηλωθεί στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς είναι η Στοά του Αττάλου

και η θαυμάσια βυζαντινή εκκλησία των Αγίων αποστόλων Σολάκη.

Εκτός από αυτά και το ναό του Ηφαίστου, άλλα σημαντικά μνημεία του χώρου, που έχουν στο φως, είναι:

1.ΝΑ Ναός, 2.Νυμφαίον, 3.Βιβλιοθήκη Πανταίνου, 4.Στοά Αττάλου,

5.Ωδείο Αγρίππα, 6.Ναός Άρη, 7.Μονόπτερος, 8.Βασιλική, 9.Ποικίλη Στοά,

10. Ναός και βωμός Ουρανίας Αφροδίτης, 11. ΝΔ Ναός, 12. Περιστήλιο

Η Στοά του Ελευθερίου Διός, που χτίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. προς τιμή όλων όσων αγωνίστηκαν για την ελευθερία της Αθήνας. Εκεί σύχναζε και δίδασκε ο Σωκράτης.

Ο ναός του Πατρώου Απόλλωνα, ιωνικού ρυθμού, όπου ο Απόλλωνας λατρευόταν ως γενάρχης της ιωνικής φυλής. Τα αγάλματα στο εσωτερικό του ναού ήταν έργο του γλύπτη Ευφράνορα.

Το Μητρώον, όπου φυλάσσονταν τα κρατικά αρχεία, τα πρακτικά της Βουλής και άλλα δημόσια έγγραφα, υπό την προστασία της «μητρός των θεών».

Το Βουλευτήριο έγινε τον 5ο αιώνα π.Χ. και αντικατέστησε παλαιότερο κτίριο του οποίου τα ίχνη βρέθηκαν κοντά στο Μητρώο.

Το μνημείο των Επωνύμων Ηρώων. Αυτό ήταν ένα μεγάλο βάθρο με περίβολο, όπου υπήρχαν τα χάλκινα αγάλματα των ηρώων που έδωσαν τα ονόματά τους στις 10 φυλές της αρχαίας Αθήνας.

Ο Βωμός των 12 θεών. Ο περίβολος του βωμού ήταν τόπος ασύλου, ενώ από τη θέση του μετριούνταν οι αποστάσεις από την Αθήνα.

Η Βασίλειος Στοά, όπου ήταν η έδρα του άρχοντα βασιλιά και είχαν τοποθετηθεί οι νόμοι του Σόλωνα. Εκεί συγκεντρωνόταν και η βουλή του Αρείου Πάγου.

Η Θόλος, ένα κυκλικό κτίριο μπροστά από το ναό του Ηφαίστου, στο οποίο είχε την έδρα της η πρυτανεύουσα φυλή της Βουλής των Πεντακοσίων. Εκεί φυλάσσονταν και τα πρότυπα των μέτρων και σταθμών της Αθήνας.

Η Θόλος (αριστερά), το Βουλευτήριο (δεξιά), ο ναός του Ηφαίστου (στο βάθος)

Το Ωδείο, ένα συγκρότημα που χτίστηκε το 15 π.Χ. από τον Αγρίππα. Είχε διώροφη στοά και «κοίλο» που χωρούσε 1.000 θεατές. Το 276 μ.Χ. καταστράφηκε από πυρκαγιά και αργότερα στη θέση του κατασκευάστηκε το Γυμνάσιο, στη βόρεια πλευρά του οποίου τοποθετήθηκαν σε βάθρα τα τεράστια αγάλματα των Γιγάντων και των Τριτώνων από το Ωδείον.

ΣΤΑ ΔΡΟΜΑΚΙΑ ΤΗΣ ΓΕΙΤΟΝΙΑΣ
Στην περιοχή του Θησείου υπάρχουν οι δύο εβραϊκές Συναγωγές της Αθήνας,

το Μουσείο Μπενάκη (αραβικής τέχνης), που στεγάζεται στην «οικία Ευταξία»,

το Μουσείο Μακρονήσου, το Μουσείο Ηρακλειδών,

το Ωδείο Athenaeum (μουσικός πολυχώρος) αφιερωμένος στη Μαρία Κάλλας,

καθώς και ο ιστορικός ναός των Αγίων Ασωμάτων στην ομώνυμη πλατεία.

Αφήνοντας πίσω μας την Αρχαία Αγορά και την πλατεία Ασωμάτων, με το πανέμορφο ομώνυμο βυζαντινό εκκλησάκι,

ανηφορίζουμε την Αποστόλου Παύλου προς την οδό Ηρακλειδών.

Νεοκλασικά στην οδό Αποστόλου Παύλου

Σήμερα πεζόδρομος, η Ηρακλειδών, στην καρδιά του Θησείου και μόλις λίγα βήματα από τον ηλεκτρικό σταθμό, μυρίζει νεολαία και διασκέδαση! Στον πιο πολυσύχναστο πεζόδρομο της πόλης υπάρχουν χώροι και μουσικές για όλα τα γούστα. Τα πρωινά, αλλά και τα βράδια (ιδιαίτερα τα Σαββατοκύριακα), τα μεζεδοπωλεία, οι καφετέριες και τα μπαρ της περιοχής είναι κατάμεστα από κάθε ηλικίας κόσμο.

Η Ηρακλειδών είναι ένας από τους πιο παλαιούς δρόμους της Αθήνας. Αναφέρεται σε διάφορα κείμενα ήδη από το 1778. Σ’ αυτά διαβάζουμε ότι το τμήμα εκείνο των τειχών της Αθήνας που χτίστηκε πάνω στο αρχαίο τείχος του Θεμιστοκλή, έφτανε στον Άρειο Πάγο και μετά προς την οδό Ηρακλειδών, όπου βρισκόταν οχυρός πύργος και η πόρτα του Μανδραβίλη ή Δράκου. Από εκεί άρχιζε ο δρόμος της Κούλουρης, που έφτανε ως τον Πέραμα.

Σε απόσταση αναπνοής βρίσκεται και το ανακαινισμένο νεοκλασικό στο οποίο κάποτε κατοικούσε ο γνωστός Αθηναίος Πουλόπουλος, ιδιοκτήτης της βιομηχανίας καπέλων «Πιλ Πουλ». Το κτίριο του εργοστασίου του, στην άλλη πλευρά του Θησείου, προς την οδό Πειραιώς, που φιλοξενεί σήμερα πολιτιστικό ίδρυμα με το όνομα της αξέχαστης Μελίνας Μερκούρη, αποτελεί μοναδικό δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα.

Πεζόδρομος με θαυμάσια νεοκλασικά είναι και η οδός Επταχάλκου. Εκεί, στην κορυφή ενός βράχου, βρίσκεται και το γραφικό μεταβυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου Κουρκούρη, που πήρε το όνομά του από την οικογένεια των κτητόρων του. Και αυτό, όπως πολλές άλλες εκκλησίες της Αθήνας, χτίστηκε πάνω στη θέση όπου παλαιότερα υπήρχε αρχαίος ναός, αφιερωμένος στο μυθικό ήρωα της Αττικής Χαλκώδοντα.

Νεοκλασικά στην οδό Επταχάλκου

Ο ΛΟΦΟΣ ΤΩΝ ΝΥΜΦΩΝ
Πάνω από τη γειτονιά του Θησείου ορθώνεται ο αρχαίος λόφος των Νυμφών, όπου και το Αστεροσκοπείο.

Ιδρύθηκε το 1842 και θεωρείται το παλαιότερο ερευνητικό ίδρυμα όχι μόνο της σύγχρονης Ελλάδας, αλλά και των Βαλκανίων.

Η επιλογή της θέσης του δεν είναι καθόλου τυχαία, αφού είναι γνωστό από διάφορες ιστορικές πηγές ότι από το ίδιο σημείο έκανε τις παρατηρήσεις του από το 443 π.Χ. και ο πρώτος αστρονόμος της αρχαίας Αθήνας, ο Μέτων.

Το νεοκλασικό κτίριο του Αστεροσκοπείου είναι προσανατολισμένο στα 4 σημεία του ορίζοντα και χτίστηκε με δωρεά του βαρόνου Σίνα πάνω σε σχέδια του Θεόφιλου Χάνσεν, από πέτρα του ίδιου του λόφου των Νυμφών και μάρμαρο από την Πεντέλη. Λίγο χαμηλότερα είναι η μεγάλη εκκλησία του Θησείου, η Αγία Μαρίνα. Ο σημερινός ναός έχει χτιστεί το 1922 πάνω στη θέση όπου υπήρχε παλαιότερη εκκλησία από τους βυζαντινούς χρόνους έως τον 19ο αιώνα.

Ο ΛΟΦΟΣ ΤΟΥ ΦΙΛΟΠΑΠΠΟΥ
Ακολουθώντας το γραφικό μονοπάτι μέσα από τα πεύκα, περνάμε από το λόφο του Αστεροσκοπείου στον άλλο γνωστό λόφο της Αθήνας, αυτόν του Φιλοπάππου, ακόμα έναν πανάρχαιο τόπο. Εκεί, ακριβώς απέναντι από την Ακρόπολη, οι Αθηναίοι είχαν χτίσει τέμενος αφιερωμένο στις Μούσες. Το όνομα όμως που έφτασε στις μέρες μας προέρχεται από το μνημείο που στήθηκε στην κορυφή του, τον 2ο αιώνα μ.Χ., προς τιμή του ηγεμόνα της Συρίας Γάιου Ιούλιου Αντίοχου Φιλοπάππου, που έζησε εξόριστος στην Αθήνα από το 75 έως το 88 μ.Χ. και υπήρξε μεγάλος ευεργέτης της πόλης.

Χαμηλά στο λόφο υπάρχει χώρος λαξευμένος στο βράχο στον οποίον υποτίθεται ότι είχε φυλακιστεί ο Σωκράτης, μια θεωρία που πιθανότατα είναι λανθασμένη. Εκεί, το 1940, στη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου, είχαν αποθηκευτεί για να προστατευθούν από πιθανούς βομβαρδισμούς εκθέματα από το Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ο ΛΟΥΜΠΑΡΔΙΑΡΗΣ
Σχεδόν απέναντί του βρίσκεται το γραφικό μεταβυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη, άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία της Αθήνας, αλλά και με το θρύλο. Χτίστηκε στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας και είναι απλή μονόκλιτη βασιλική, όπως σχεδόν όλες οι εκκλησίες εκείνης της περιόδου. Στη δεκαετία του ’50 έγινε διαμόρφωση του χώρου, των μονοπατιών και της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη πάνω σε σχέδια και επίβλεψη του μεγάλου αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη.

Για το παρατσούκλι «Λουμπαρδιάρης» υπάρχουν δύο εκδοχές από κείμενα και μαρτυρίες ξένων περιηγητών της εποχής, αλλά και από την προφορική παράδοση των Αθηναίων. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Γιουσούφ αγάς, δισδάρης (φρούραρχος) του κάστρου της Ακρόπολης, ενοχλημένος από τη θέα της εκκλησίας, θέλησε να την καταστρέψει. Ένα απόγευμα έδωσε εντολή να ετοιμαστούν 3 κανόνια και να σκοπεύσουν το εκκλησάκι, ώστε να είναι έτοιμα να το βομβαρδίσουν το πρωί. Όμως κατά τη διάρκεια της νύχτας ξέσπασε πάνω από την πόλη μια φοβερή καταιγίδα με καταρρακτώδη βροχή και κεραυνούς. Ένας από αυτούς, πάντα σύμφωνα με το θρύλο, έπεσε στην πυριτιδαποθήκη της Ακρόπολης, με αποτέλεσμα από την έκρηξη που ακολούθησε να καταστραφούν τα 3 κανόνια, αλλά και να σκοτωθεί ο Γιουσούφ αγάς και η οικογένειά του, που έμεναν στα Προπύλαια. Όταν οι Αθηναίοι έμαθαν την άλλη μέρα το πρωί τι είχε γίνει, απέδωσαν το γεγονός σε θαύμα του Αγίου Δημητρίου και ονόμασαν το εκκλησάκι Λουμπαρδιάρη, από τη λέξη λουμπάρδα, που σημαίνει κανόνι.

Η δεύτερη εκδοχή, πιο κοντά στην ιστορία, έχει σχέση με την πολιορκία των Τούρκων στην Ακρόπολη από τους Βενετούς του Μοροζίνι, το 1687 και την τραγική κατάληξή της με την καταστροφή του Παρθενώνα. Οι Βενετσιάνοι πολιορκητές είχαν στήσει ένα μεγάλο κανόνι (λουμπάρδα) δίπλα στην εκκλησία και από εκεί βομβάρδιζαν τους Τούρκους μέσα στο κάστρο. Μια από τις οβίδες έπεσε πάνω στον Παρθενώνα, που έως εκείνη τη στιγμή ήταν σχεδόν άθικτος. Στο εσωτερικό του, κοντά στο τζαμί που είχαν φτιάξει οι Τούρκοι, βρισκόταν και η πυριτιδαποθήκη τους. Από την ισχυρότατη έκρηξη που ακολούθησε καταστράφηκε η οροφή του ναού, αλλά και ένα μέρος από τις κολώνες στη νότια πλευρά. Το μοναδικό αυτό μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, που αποτελούσε για χιλιάδες χρόνια αντικείμενο θαυμασμού και το είχε σεβαστεί ακόμα και ο χρόνος, «πληγώθηκε» ανεπανόρθωτα από την ανοησία των ανθρώπων. Όταν μαθεύτηκε η ιστορία, συγκλονισμένοι οι Αθηναίοι από το φοβερό μαντάτο, ονόμασαν το εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου, Λουμπαρδιάρη.