Εβραϊκές συναγωγές στην Ελλάδα

Η συναγωγή, το πιο γνωστό και ιερό μέρος της εβραϊκής κουλτούρας, είναι ο τόπος λατρείας της ιουδαϊκής θρησκείας. Ό,τι είναι ο ναός για τους Χριστιανούς, είναι η συναγωγή για τους Εβραίους. Είναι ένας τόπος, όπου ο καθένας μπορεί να εισέλθει, ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Ο Ραβίνος ή δάσκαλος είναι ο θρησκευτικός ηγέτης των Εβραίων. Η συναγωγή κοιτάζει πάντα ανατολικά, προς την Ιερουσαλήμ. Στην ανατολική πλευρά της υπάρχει η Κιβωτός (Εχάλ), μια ξύλινη ή πέτρινη κατασκευή. Μέσα στην Κιβωτό φυλάσσονται οι περγαμηνές του Νόμου ή Σεφέρ Τορά, που είναι ο νόμος, βιβλίο διδασκαλίας. Είναι πάντα  χειρόγραφο, καλλιγραφημένο και πάντα χωρίς λάθος σε περγαμηνή και περιέχει τους Νομούς του Μωυσή και το διαβάζουν από τα δεξιά προς τα αριστερά. Μπροστά υπάρχει πάντα αναμμένο ένα λυχνάρι (Νερ Ταμίντ). Συμβολίζει την Επτάφωτη Λυχνία (Μενορά ) που υπήρχε στο ναό. Στη δυτική πλευρά υπάρχει ένας μεγάλος ξύλινος Άμβωνας (Βήμα). Μέσα στο ναό υπάρχει και η Χου–πα, που είναι η τέντα για τους γάμους. Οι πιστοί κάθονται αντικριστά, απέναντι κατά πρόσωπο. Για προσευχή φορούν χλαμύδα ή τάλετ. Οι Εβραίοι για να κάνουν προσευχή πρέπει να είναι τουλάχιστον 10 άντρες. Η προσευχή γίνεται 3 φορές την ημέρα πρωί, απόγευμα βράδυ: Σαγρίθ (η πρωινή θυσία και προσευχή), Μίνχα (η απογευματινή θυσία), Αρβίθ (η βραδινή προσευχή). Το Μικβέ είναι χώρος για βάπτισμα και καθαριότητα πριν την προσευχή (θρησκευτικό μπάνιο). Είναι ένα τελετουργικό λουτρό σε βρόχινο νερό, από χιόνι ή από πηγή, όχι στάσιμο. Το άτομο πρέπει να είναι τελείως γυμνό και γίνεται με τρία βυθίσματα στο νερό. Το Σάββατο (Σαμπάθ) είναι η αργία για τους Εβραίους και ημέρα προσευχής και δεν πρέπει να κάνουν τίποτε άλλο. Στην Ελλάδα υπάρχουν συναγωγές στην Αθήνα (η μία λειτουργεί κανονικά, ενώ η δεύτερη και παλαιότερη, γνωστή ως «Γιαννιώτικη», ανακαινίστηκε και λειτουργεί σε μεγάλες εβραϊκές θρησκευτικές γιορτές), τη Θεσσαλονίκη (υπάρχουν δύο συναγωγές), τη Λάρισα, τον Βόλο, τα Τρίκαλα, την Κέρκυρα, τα Ιωάννινα και τη Χαλκίδα. Στη Ρόδο, επίσης, υπάρχει μια συναγωγή πρόσφατα ανακαινισμένη. Υπάρχουν και άλλες που, όμως, λειτουργούν μόνο όταν υπάρχει εβραϊκός πληθυσμός, όπως εκείνες στη Βέροια και τα Χανιά. Τέλος, υπάρχει και μία στην Κω που λειτουργεί ως Πνευματικό Κέντρο του Δήμου. Όσες συναγωγές υπάρχουν και λειτουργούν ή όχι, σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, σας τις παρουσιάζουμε, μαζί με κάποια ιστορικά στοιχεία που μπορέσαμε να συγκεντρώσουμε.

Συναγωγές Αθήνας

Σήμερα στην Αθήνα λειτουργούν δύο συναγωγές, η μία απέναντι στην άλλη, στην οδό Μελιδώνη, στο Θησείο. Η παλιότερη από τις δύο είναι η Ρωμανιώτικη που χτίστηκε το 1904, από τους Ρωμανιώτες Εβραίους από τα Ιωάννινα, στο νούμερο 8 της οδού. Σήμερα στεγάζεται πίσω από την Εβραϊκή Κοινότητα της Αθήνας. Το επίσημο όνομά της είναι Ετς Χαγιίμ, όνομα συνηθισμένο για ρωμανιώτικες συναγωγές. Η συναγωγή αυτή που λέγεται ακόμα «η Γιαννιώτικη», από τους πιο ηλικιωμένους, είναι η μικρότερη από τις δύο και σήμερα λειτουργεί κυρίως μόνο στις μεγάλες γιορτές, αλλά μπορεί να την δει κάποιος αν το ζητήσει στα γραφεία της Κοινότητας. Το σχέδιο είναι ρωμανιώτικο παραδοσιακό, με το βήμα στον άπω δυτικό τοίχο, και την κιβωτό στον απέναντι ανατολικό τοίχο. Οι πάπυροι της Τορά (της Πεντατεύχου) βρίσκονται στα tikkim (ξύλινες και μεταλλικές θήκες), ενδεικτικά στους Ρωμανιώτες Εβραίους.  Στο ισόγειο στεγάζονται τα γραφεία της κοινότητας, στους χώρους που αρχικά προορίζονταν για σχολείο.

Ακριβώς απέναντι από αυτήν και από το Μουσείο Παραδοσιακής Κεραμικής, στο νούμερο 5 της οδού Μελιδώνη, βρίσκεται η νεότερη, Σεφαρδίτικη συναγωγή, που χτίστηκε το 1935 και ανακαινίστηκε στη δεκαετία του ’70. Ονομάζεται Μπεθ Σαλόμ, που στα εβραϊκά σημαίνει «Οίκος Ειρήνης», και είναι η μεγαλύτερη από τις δύο και εκείνη που λειτουργεί κανονικά. Η Εβραϊκή Κοινότητα αποφάσισε να αγοράσει αυτήν την έκταση για να χτιστεί η νέα συναγωγή, καθώς η παλαιότερη, που είχε ιδρυθεί στις αρχές του 10ου αιώνα, δεν επαρκούσε για τις ανάγκες της κοινότητας, που αυξήθηκαν με την άφιξη των Εβραίων προσφύγων από τη Μικρά Ασία. Εξωτερικά έχει στοιχεία νεοκλασικού κτιρίου και επένδυση από Πεντελικό μάρμαρο, ενώ το άνετο εσωτερικό της δεν παρουσιάζει καμία ομοιότητα με τους παραδοσιακούς τύπους των Ελληνικών συναγωγών. Ολοκληρώθηκε λίγο πριν από την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλα μέρη της Ευρώπης, πολλοί Εβραίοι εξοντώθηκαν βάρβαρα από τους Ναζί. Η εσωτερική διακόσμηση της συναγωγής ολοκληρώθηκε το 1975. Σήμερα, είναι σε χρήση κυρίως η νεώτερη συναγωγή, ενώ η παλαιότερη λειτουργεί μόνο  στις μεγάλες γιορτές στις οποίες παρευρίσκονται τα γηραιότερα μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας, που είναι συναισθηματικά δεμένοι με το κτίριο.

Συναγωγή Βέροιας

Η εβραϊκή παρουσία στη Βέροια εκτιμάται στο 200 π.Χ. Λέγεται ότι ο εβραϊκός πληθυσμός αποτελείτο τότε από εμπόρους που την επέλεξαν για να αναπτύξουν τις δραστηριότητές τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μια μεγάλη οικονομική άνθηση. Η Εβραϊκή συνοικία χρονολογείται στον 19ο αιώνα και αναπτύσσεται από την εξωτερική πλευρά των τειχών της πόλης, μέχρι τον ποταμό Τριπόταμο. Στην καρδιά της Εβραϊκής συνοικίας της Βέροιας, της Μπαρμπούτας, βρίσκεται το πέτρινο κτίριο της Συναγωγής, με περίτεχνο εσωτερικό διάκοσμο. Πίσω από αυτή διασώζεται ακόμη το Μικβέ (θρησκευτικός λουτρώνας), και σε αντίθεση με τις χριστιανικές συνοικίες που είχαν την εκκλησία στη μέση, στην εβραϊκή συνοικία η Συναγωγή ήταν στην ίδια ευθεία με τα σπίτια. Η υπάρχουσα συναγωγή χτίστηκε πάνω στην παλιά με εντολή του Σουλτάνου το 1850. Σημαντικό στοιχείο του κτιρίου είναι η μοναδική αρχιτεκτονική και το άριστα διατηρημένο εσωτερικό του. Σήμερα είναι κλειστή και ανοίγει μόνο όταν Εβραίοι από όλο τον κόσμο έρχονται εδώ για να προσευχηθούν και να «ταξιδέψουν» για λίγο στο ένδοξο παρελθόν της συνοικίας. Εδώ κήρυξε ο Απόστολος Παύλος όταν επισκέφθηκε την πόλη το 51 και το 57 μ.Χ. Τα παραδοσιακά σπίτια της εβραϊκής συνοικίας και η συναγωγή αναστηλώθηκαν και αναδείχτηκαν το 1997 στο πλαίσιο ειδικού προγράμματος.

Συναγωγή Βόλου

Αρχαία ιστορικά κείμενα αναφέρουν ότι από τον 1ο αιώνα μ.Χ. ζούσαν Εβραίοι στην περιοχή της Μαγνησίας και συγκεκριμένα στο γειτονικό Αλμυρό. Στην αρχαία Δημητριάδα (σημερινό Βόλο), οι ιστορικοί μαρτυρούν ότι ζούσαν Εβραίοι από τον 2ο αιώνα μ.Χ. Αλλά και στη γειτονική πόλη «Φθιώτιδες Θήβαις ή Αχαϊκές» (σημερινή Ν. Αγχίαλος), ανακαλύφθηκαν αρχαίες επιτύμβιες εβραϊκές πλάκες της περιόδου 325-641 μ.Χ. Τον 12ο αιώνα ο Ισπανός περιηγητής ραβίνος Βενιαμίν μπεν Γιονά, από την Τουδέλα, έγραψε στο «Οδοιπορικό» του ότι «στον Αλμυρό υπήρχε μια ακμάζουσα Κοινότητα 400 Εβραίων με επικεφαλής τον αρχιραβίνο Shiloh Lombardo και τους ραβίνους Ιωσήφ και Σολομών». Η παρουσία των Εβραίων στο Βόλο συνεχίστηκε την περίοδο της Τουρκοκρατίας και διπλωματικά έγγραφα, του 16ου αιώνα, τους αναφέρουν. Η εβραϊκή συνοικία σχηματίστηκε στη δυτική άκρη της πόλης και το 1860 αριθμούσε 35 οικογένειες. Όταν το 1881 η πόλη απελευθερώθηκε από τους Τούρκους, υπήρχε μια οργανωμένη Εβραϊκή Κοινότητα, όπως μαρτυρούν δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής, που από τότε συνέχισε την έντονη παρουσία της στην εμπορική, κοινωνική και πνευματική ζωή του Βόλου. Η κατασκευή της πρώτης Συναγωγής άρχισε το 1865, με οικονομική συνδρομή των Ε. Ρότσιλντ, Αλλατίνι και Μ. Χιρς, στο κέντρο της εβραϊκής συνοικίας, αντικαθιστώντας μια παλαιότερη πρόχειρη ξύλινη κατασκευή. Άρχισε να λειτουργεί το 1870 στη σημερινή της θέση, ενώ το 1888 λειτούργησε το εβραϊκό δημοτικό σχολείο και το 1894 η Ιερατική Σχολή με διευθυντή τον αρχιραβίνο Μ.Σ. Πέσαχ. Το 1935, στο αποκορύφωμά της, η κοινότητα αριθμούσε 250 οικογένειες, περίπου 1.250 άτομα. Η πρώτη Συναγωγή ανατινάχθηκε από τους Γερμανούς, το Μάρτιο του 1943. Στη θέση της κτίστηκε το 1948 νέα Συναγωγή, που όμως καταστράφηκε από τους σεισμούς, το 1955. Στην ίδια θέση κτίστηκε το 1960 μια άλλη μικρότερη Συναγωγή, αντισεισμική, που λειτουργεί μέχρι σήμερα στη συμβολή των οδών Ξενοφώντος, Πλάτωνος και Μωϋσέως. Το 1993 η Εβραϊκή Κοινότητα Βόλου αριθμούσε περίπου 120 μέλη.

Συναγωγές Θεσσαλονίκης
Σήμερα, 60 και πλέον χρόνια μετά το Ολοκαύτωμα, η Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης διατηρεί δυο συναγωγές. Η Συναγωγή Μοναστηριωτών ιδρύθηκε με δωρεά της Ίντας Αροέστη και αφιερώθηκε στη μνήμη του συζύγου της Ισαάκ. Στην ανέγερσή της συνέβαλλαν με δωρεές και οι οικογένειες που κατάγονταν από το Μοναστήρι της Γιουγκοσλαβίας και είχαν εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-13) και τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-18). Η θεμελίωση της Συναγωγής των Μοναστηριωτών έγινε το 1925. Οι εργασίες για την ανοικοδόμησή της κράτησαν δύο χρόνια. Τα εγκαίνιά της έγιναν στις 27 Ελούλ 5687 (1927), από τον τότε τοποτηρητή της Αρχιραβινείας Θεσσαλονίκης Χάιμ Ραφαέλ Χαμπίμπ. Στη διάρκεια της Ναζιστικής κατοχής, η Συναγωγή αυτή ήταν το επίκεντρο του γκέτο που δημιουργήθηκε στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Όταν το σύνολο του εβραϊκού πληθυσμού εκτοπίσθηκε στα στρατόπεδα του θανάτου, η Συναγωγή χρησιμοποιήθηκε από τον Ερυθρό Σταυρό, σαν αποθήκη. Γι' αυτό και δεν καταστράφηκε από τους Ναζί και διατηρήθηκε σε καλή κατάσταση. Αμέσως μετά την απελευθέρωση, το Νοέμβριο του 1944, κατέφυγαν σ' αυτήν οι ελάχιστοι Εβραίοι που είχαν διασωθεί από φιλικές χριστιανικές οικογένειες ή είχαν ενταχθεί στην Εθνική Αντίσταση. Εκεί συγκάλεσαν συνέλευση, εξέλεξαν το πρώτο, μετά την κατοχή, διοικητικό συμβούλιο και προχώρησαν στην οργάνωση μιας υποτυπώδους κοινοτικής ζωής. Αργότερα, με την επιστροφή και των ελάχιστων επιζώντων από τα στρατόπεδα του θανάτου και την πλήρη επανασύσταση της Κοινότητας, η Συναγωγή των Μοναστηριωτών έγινε η κεντρική Συναγωγή της πόλης. Τον Ιούνιο του 1978, η Συναγωγή υπέστη σοβαρές καταστροφές από τον μεγάλο σεισμό που έπληξε την πόλη και η λειτουργία της σταμάτησε μέχρι να ολοκληρωθούν οι λεπτές επεμβάσεις της αναστήλωσής της. Σήμερα συνεχίζει τη λειτουργία της εξυπηρετώντας τις θρησκευτικές ανάγκες των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.

Συναγωγή Γιάδ Λεζικαρόν
Η συναγωγή Γιάδ Λεζικαρόν εγκαινιάστηκε το 1984 και είναι αφιερωμένη στη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Χτίστηκε στη θέση του μικρού ευκτήριου οίκου «Μπουρλά», γνωστού ως «Καάλ ντε λα Πλάσα» (Συναγωγή της Αγοράς), που λειτουργούσε από το 1921 για την εξυπηρέτηση των λατρευτικών αναγκών των πολυάριθμων Εβραίων που εργάζονταν στην παρακείμενη αγορά.

Συναγωγή Ιωαννίνων

Η πρωτεύουσα της Ηπείρου είναι και «πρωτεύουσα» του ρωμανιώτικου Εβραϊσμού, κέντρο δηλαδή του ελληνόφωνου εβραϊκού κόσμου. Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων είναι σήμερα η μόνη ρωμανιώτικη κοινότητα στην Ελλάδα. Ρωμανιώτες ονομάστηκαν στη βυζαντινή εποχή οι Εβραίοι, που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά την ελληνιστική εποχή. Οι Ρωμανιώτες διαφέρουν ιστορικά, γλωσσικά, αλλά και πολιτιστικά και μέχρι ενός σημείου και λειτουργικά από τους Σεφαρδίτες. Στα Γιάννενα ζούσαν στις αρχές του 20ου αιώνα 4.000 Εβραίοι, ενώ το 1940 η εβραϊκή Κοινότητα της πόλης αριθμούσε 2.000 άτομα. Οι Γιαννιώτες Εβραίοι μάλιστα αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα της εβραϊκής κοινότητας της Αθήνας, της οποίας άλλωστε η παλιά Συναγωγή ονομάζεται «Γιαννιώτικη». Στις 25 Μαρτίου του 1944 οι ναζί συνέλαβαν 1.850 άτομα που τα μετέφεραν στα στρατόπεδα εξόντωσης του Auschwitz και του Birkenau, από όπου επέστρεψαν μόνο 163. Σήμερα η Κοινότητα αποτελείται από 53 άτομα. Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων ανασυστήθηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούμενη πια από πολύ μικρότερο αριθμό μελών. Από ευτυχή συγκυρία διασώθηκε η παλιά Συναγωγή Καάλ Καντός Γιασάν, ή αλλιώς Μέσα Συναγώϊ, που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο της πόλης, στην οδό Ιουστινιανού. Η Συναγωγή αυτή, που χτίστηκε στα 1826, είναι το μεγαλύτερο και το ωραιότερο από τα σωζόμενα θρησκευτικά κτίρια των Ελλήνων Εβραίων. Οι πιο ριζικές μεγάλες μεταβολές στην αρχιτεκτονική του κυρίως κτιρίου έγιναν το 1829. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη από τη Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη. Έτσι διασώθηκε από τη ναζιστική λαίλαπα τόσο το κτίριο όσο και τα ιερά κειμήλια και των υπολοίπων συναγωγών της πόλης. Ελλείψει μόνιμου ραβίνου, η Συναγωγή λειτουργεί μόνο στις μεγάλες γιορτές.

Συναγωγή Κέρκυρας

Η πρώτη παρουσία των Εβραίων στην Κέρκυρα χρονολογείται, σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, τον 12ο αιώνα, όταν ο Γερμανός ιστοριογράφος Γρηγορόβιος αναφέρει ότι την εποχή εκείνη υπήρχε στο νησί μόνον ένας Ιουδαίος, αν και στην Ελλάδα υπήρχε μεγάλο πλήθος Εβραιών. Τον 13ο αιώνα, με την κυριαρχία των Ανδηγαβών, μεταφέρθηκαν στο νησί αρκετοί Εβραίοι. Το 1493 εκδιώκονται από την Ισπανία 200.000 Εβραίοι, μερικοί απ’ τους οποίους καταλήγουν στην Κέρκυρα. Το 1549 καταφτάνουν οι λεγόμενοι Εβραίοι της Απουλίας. Οι Εβραίοι του νησιού χωρίζονταν σε δυο Κοινότητες, στην Απουλιανή και στη Ρωμανιώτικη, που αποτελούσε και την παλαιότερη στο νησί. Το 1879 ο πληθυσμός τους ξεπερνούσε τους 2.500. Μετά το Ολοκαύτωμα και τον αποδεκατισμό της Εβραϊκής Κοινότητας, μόνο 190 κατάφεραν να επιβιώσουν, από τους οποίους ένας μεγάλος αριθμός μετανάστευσε εκτός νησιού. Σήμερα στην Κέρκυρα, οι Εβραίοι δεν ξεπερνούν τους 100 και οι δύο Κοινότητες (Απουλιανή και Ρωμανιώτικη) έχουν ενωθεί. Από πολύ παλιά, οι αυτόχθονες Εβραίοι (Ρωμανιώτες) ζούσαν στο λόφο Καμπιέλου, που αργότερα ονομάστηκε «Οβρηοβούνι» ή «Ιουδαϊκό Όρος» («Εβραΐδα»), τοπωνύμιο που είναι γνωστό μέχρι σήμερα. Οι μετανάστες ζούσαν μέσα στα τείχη. Το 1622, ένα διάταγμα του Γενικού Προνοητή υποχρέωσε τους Εβραίους να εγκατασταθούν οριστικά σε μία συνοικία που οριζόταν από τους σημερινούς δρόμους Βελισαρίου, Αγ. Σοφίας και Παλαιολόγου. Σ’ αυτήν την πυκνοκατοικημένη και με πολλά καταστήματα περιοχή άρχισαν να αναπτύσσουν τη θρησκευτική τους ζωή και την επαγγελματική τους δραστηριότητα. Μετά την καταστροφή της πρώτης Συναγωγής των μεταναστών Καάλ Καντός Ιταλιάνο Κορφιάτο ή Πουλιέζα, το 1537, χτίστηκε στην εβραϊκή συνοικία, στην οδό Παλαιολόγου, η Συναγωγή VECCIA ή Μιντράς, που αποτεφρώθηκε και ξανακτίστηκε το 1926, αλλά καταστράφηκε ολοσχερώς με τους βομβαρδισμούς των Γερμανών, το 1943, στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι, αφού εγκατέλειψαν τη Συναγωγή Καάλ Καντός Τοσαβίμ ή Γρέκα, που βρισκόταν στο «Οβρηοβούνι», έκτισαν την εποχή της Αγγλοκρατίας τη Συναγωγή ΝUOVA («Νέα»), που διατηρείται και λειτουργεί μέχρι και σήμερα στην οδό Βελισαρίου 4. Η Συναγωγή αυτή, αν και δέχτηκε και αυτή σοβαρές ζημιές με τους βομβαρδισμούς, κρίθηκε αναγκαία η αναστήλωση της, για να μπορούν οι Κερκυραίοι Εβραίοι να καλύψουν τις θρησκευτικές τους ανάγκες. Το σημερινό κτίριο της εβραϊκής Συναγωγής οικοδομήθηκε τον 19ο αιώνα, πάνω σε παλαιότερο κτίσμα. Πρόκειται για κτίριο ιταλικού τύπου, δηλαδή λειτουργεί σε όροφο, μια τυπολογία που προέκυψε μετά από παπικό διάταγμα, για να μην υπάρχει επαφή των Χριστιανών με τις τελετές των Εβραίων. Γενικά, η εξωτερική όψη, με τα τοξωτά παράθυρα, είναι αρκετά λιτή. Στο ισόγειο στεγάστηκαν τα γραφεία της Κοινότητος και η αίθουσα νεκρώσιμων τελετών. Το υπόγειο, με τα χαρακτηριστικά σταυροθόλια του παλαιότερου κτιρίου, διατηρείται μέχρι και σήμερα.

Συναγωγή της Κω

Το 1747 ο Ελιέζερ Ταρσία έκτισε, με δικά του έξοδα, μία μικρή αλλά εντυπωσιακή Συναγωγή, που συντηρήθηκε και μετά το θάνατό του από τα εισοδήματα που κληροδότησε από ένα γειτονικό σπίτι και δύο καταστήματα. Το 1850 ζούσαν στην Κω 40 οικογένειες, οι οποίες το 1872 μειώθηκαν στις 25. Οι Εβραίοι της Κω ασχολούνταν με την εξαγωγή σταφυλιών και σταφίδων και με το εμπόριο μετάλλων και ρούχων. Το 1901 υπήρχαν μόνο 10 οικογένειες στην Κω, που ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο. Τα μέλη της Κοινότητας ζούσαν αρμονικά και μιλούσαν Ελληνικά, Τουρκικά και Ισπανοεβραϊκά. Το μέγεθος της Κοινότητας αυξήθηκε σημαντικά, στη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου (1918-1922), με πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και συγκεκριμένα από την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη. Το 1933 η Κως επλήγη από έναν πολύ ισχυρό σεισμό, με αποτέλεσμα να χαθούν πολλές ανθρώπινες ζωές και να καταστραφούν σημαντικά μνημεία, μεταξύ των οποίων και η Συναγωγή. Αμέσως μετά την καταστροφή της παλαιάς Συναγωγής κτίσθηκε, πολύ κοντά στο λιμάνι, μία καινούργια που υπάρχει μέχρι σήμερα, στην οδό Αλέξανδρου Διάκου 4. Η Συναγωγή εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες των 140 μελών της Εβραϊκής Κοινότητας. Μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, το 1943, και την κατάληψη των νησιών της Δωδεκανήσου από τους Γερμανούς, τα μέλη της Κοινότητας της Κω συνελήφθησαν και όλη η περιουσία τους κατασχέθηκε. Στις 22 Ιουλίου 1944 οι Εβραίοι της Κω και της Ρόδου στοιβάχτηκαν σε τρία φορτηγά πλοία, με προορισμό το λιμάνι του Πειραιά. Μετά την άφιξη τους στον Πειραιά επιβιβάστηκαν σε τρένα με προορισμό το Άουσβιτς. Στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος χάθηκαν όλα τα μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας της Κω. Μόνον ένα άτομο επέζησε του Ολοκαυτώματος και επέστρεψε στο νησί. Σήμερα, στο νησί υπάρχει μόνον η Συναγωγή, η οποία μπορεί εύκολα ν’ αναγνωριστεί από το Άστρο του Δαβίδ, που βρίσκεται στα κάγκελα και η οποία χρησιμοποιείται ως Πνευματικό Κέντρο του Δήμου. Υπάρχει επίσης στην Κω ένα μικρό εβραϊκό νεκροταφείο, με ταφόπλακες που χρονολογούνται από τον 17ο μ.Χ. αιώνα.

Συναγωγή Λάρισας

Η εβραϊκή Κοινότητα στη Λάρισα έχει ζωντανή παρουσία, πάνω από 1.900 χρόνια, όπως αναφέρουν πολλοί ιστορικοί και περιηγητές, που επισκέφτηκαν την πόλη και όπως φαίνεται από πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, που βρέθηκαν σε ανασκαφές της πόλης με σύμβολα εβραϊκά. Ήταν και είναι η πιο μεγάλη εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλίας και η τρίτη της Ελλάδας. Η εβραϊκή Κοινότητα της Λάρισας δέχτηκε, κατά καιρούς, Εβραίους από την Ουγγαρία, Πολωνία κλπ. (Εσκεναζίμ), από την Ισπανία (Σεφαραδίμ) και από την Πελοπόννησο (τους Μωραΐτι). Με την άφιξη των Ισπανοεβραίων, το 1492, που κατέφυγαν στην Ελλάδα μετά το διωγμό τους από την Ισπανία, η Κοινότητα πήρε την τελική της μορφή. Οι Σεφαραδίμ αναμίχθηκαν με τους ομοθρήσκους τους, τους μετέδωσαν την κουλτούρα, τον πολιτισμό και τη γλώσσα τους και συνέβαλαν όχι μόνο στην εξέλιξη της Κοινότητας, αλλά και στην ανάπτυξη ολόκληρης της πόλης. Η εβραϊκή Κοινότητα αναπτύχθηκε σημαντικά από τον 15ο ως τον 18ο αιώνα και τότε πήρε τον τίτλο «Μάντρε ντ’ Ισραέλ». Το 1881, όταν η Λάρισα απελευθερώθηκε από τους Τούρκους, στην πόλη ζούσαν 2.200 Εβραίοι. Οι πιο πολλοί έμεναν και μένουν, ακόμα και σήμερα, στη συνοικία «Έξι δρόμοι», γνωστή ως «Εβραίικα», στο κέντρο της πόλης και σε μικρή απόσταση από τη Συναγωγή, το σχολείο και τα άλλα ιδρύματα της Κοινότητας. Η Κοινότητα της πόλης διατηρούσε σε λειτουργία μία Γεσιβά (Ραβινικό Κολλέγιο) και 7 συναγωγές, που είχαν ιδρυθεί σε διάφορες χρονικές περιόδους και υπήρχαν μέχρι λίγα χρόνια, πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Προπολεμικά, η Κοινότητα αριθμούσε 1.120 μέλη, από τα οποία το 36% χάθηκε στα στρατόπεδα εξόντωσης. Σήμερα έχει 330 μέλη και λειτουργεί μόνο μία από τις Συναγωγές της, η Συναγωγή Ετς Χαγιίμ (Δέντρο της Ζωής). Κτίστηκε το 1860 και είναι σε άριστη κατάσταση μετά από τρεις παρεμβάσεις επισκευών και συντήρησης, με πρώτη και κυριότερη αυτή του 1947, μετά τον πόλεμο, αφού οι Γερμανοί την χρησιμοποίησαν για στάβλο. Διατήρησε όμως την αρχική παραδοσιακή, λιτή και επιβλητική μορφή της. Η Συναγωγή λειτουργεί, με τον Σοφολογιότατο Ραβίνο κ. Ηλία Σαμπετάι, κάθε Παρασκευή βράδυ με ενεργό συμμετοχή των παιδιών, κάθε Σάββατο πρωί και φυσικά όλες τις εβραϊκές γιορτές. Γίνονται επίσης γάμοι, Μπαρ ή Μπατ Μιτσβά, Μπερίτ Μιλά, μνημόσυνα και οι επέτειοι του Ολοκαυτώματος, καθώς με νόμο η 27η Ιανουαρίου ορίστηκε ως Εθνική Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος και του Γιόμ-Αατσμαούτ (ημέρα Ανεξαρτησίας του Κράτους του Ισραήλ).

Συναγωγή Ρόδου

Η Kahal Kadosh Shalom ( Ιερή Συναγωγή της Ειρήνης) είναι η πιο παλιά Συναγωγή στην Ελλάδα και η μοναδική σε λειτουργία, που απέμεινε στο νησί της Ρόδου, από τις 6 Συναγωγές που υπήρχαν στην Εβραϊκή συνοικία, «La Juderia» (Εβραϊκή). Η Συναγωγή Σαλόμ βρίσκεται στο τέλος της οδού Δωσιάδου και στην αρχή της οδού Σιμμίου, στη Μεσαιωνική Πόλη του νησιού. Κτίστηκε το 1577 και προς το παρόν χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια των σημαντικότερων εβραϊκών γιορτών, της Πρωτοχρονιάς και της ημέρας του εξιλασμού, οπότε και η Κοινότητα καλεί ραβίνο για την τέλεση των λειτουργιών. Το ίδιο συμβαίνει και όταν πρώην κάτοικοι και απόγονοί τους έρχονται σαν επισκέπτες στη Ρόδο, για να τελέσουν κάποια θρησκευτική τελετή, π.χ. γάμο, ενηλικίωση κλπ. Η Συναγωγή αποτελεί ιστορικό Μνημείο, που το επισκέπτονται εκατοντάδες ξένοι επισκέπτες κατά την τουριστική περίοδο, Εβραίοι της διασποράς αλλά και τουρίστες άλλων θρησκειών. Το εσωτερικό της Συναγωγής ακολουθεί το παραδοσιακό Σεφαραδίτικο στυλ (Σεφαραδίτικη τεχνοτροπία) και το Τεβά (Ιερή Τράπεζα Προσευχής) βρίσκεται στο κέντρο του ιερού, βλέποντας ΝΑ προς την Ιερουσαλήμ. Το πάτωμα είναι διακοσμημένο με χαριτωμένα σχέδια από μαύρα κι άσπρα βότσαλα θαλάσσης, κάτι που είναι χαρακτηριστικό μοτίβο της αρχιτεκτονικής της τότε εποχής, όχι μόνο της παλιάς Ρόδου, αλλά κι ολόκληρης της Δωδεκανήσου. Υπάρχει ένας εξώστης (γυναικωνίτης), που κατασκευάστηκε το 1930. Πριν την κατασκευή του, οι γυναίκες κάθονταν σε δωμάτια που συνόρευαν με τον νότιο τοίχο της Συναγωγής και έβλεπαν το Ιερό μέσα από καφασωτά παράθυρα. Στην αυλή της ανατολικής πλευράς της Συναγωγής υπάρχει μια πλάκα πάνω από το σημείο όπου υπήρχε κάποτε η βρύση και η επιγραφή με την ένδειξη Kislev 5338 (1577) αποδεικνύει ότι κατασκευάστηκε συγχρόνως με τη Συναγωγή. Υπάρχει μια αυλή στη δυτική πλευρά της Συναγωγής που οδηγούσε στη Βιβλιοθήκη «Yeshiva», που καταστράφηκε στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1943-1944.

Συναγωγή Χαλκίδας

Η Ρωμανιώτικη Εβραϊκή Κοινότητα Χαλκίδας ίσως να μην είναι η αρχαιότερη της Ελλάδας, είναι όμως η μοναδική στην Ευρώπη που ζει στην ίδια πόλη, αδιάκοπα, επί 2.500 χρόνια. Συμμετέχει στη ζωή της πόλης και φυσικό είναι να έχει γράψει τη δική της ιστορία. Η εβραϊκή παρουσία στην Εύβοια και κυρίως στη Χαλκίδα είναι τόσο παλαιά, ώστε πιστεύουμε ότι οι πρώτοι Εβραίοι ήρθαν μετά το 586 π.Χ. Πιθανόν να ακολούθησαν τους Φοίνικες, σαν έμποροι, όταν εκείνοι ήρθαν στην Ελλάδα και κατευθύνθηκαν προς τη Θήβα, περνώντας από την Εύβοια. Οι Εβραίοι, με την άφιξή τους στη Χαλκίδα, εγκαταστάθηκαν μέσα στο Κάστρο, (που κατοικείτο από το 500 π.Χ. και κατεδαφίστηκε το 1890) στη ΒΑ πλευρά του, κοντά στην Άνω Πύλη, που πήρε το όνομα Πύλη των Ιουδαίων. Την Εβραϊκή συνοικία διέσχιζε η οδός Άνω Πύλης, σημερινή Κώτσου, έως τη συμβολή των οδών Παπαναστασίου και Μ. Φριζή. Στην οδό Κώτσου βρίσκεται η Συναγωγή. Είναι άγνωστο πότε κτίστηκε η πρώτη Συναγωγή στη Χαλκίδα. Η σημερινή Συναγωγή ανακατασκευάστηκε, στις ίδιες διαστάσεις, το 1855, μετά από την πυρκαγιά του 1854, στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, με χρήματα που διέθεσε η Δούκισσα της Πλακεντίας. Στη διάρκεια των αιώνων, κάθε φορά που καιγόταν η Συναγωγή, αναγειρόταν αμέσως μία νέα, στο ίδιο μέρος. Η πυρκαγιά του 1854 κατέστρεψε όλα τα αρχεία της Κοινότητας, τη βιβλιοθήκη, ένα πλήθος χειρογράφων από ποιητικές συλλογές και πολλά κειμήλια από δωρεές ανυπολόγιστης αξίας. Τρεις παλιοί Κύλινδροι είναι οι μόνοι που σώθηκαν μετά από υπεράνθρωπες προσπάθειες. Οι αναθηματικές στήλες, εντοιχισμένες στον τοίχο της Συναγωγής, μας δίνουν πλέον σημαντικές πληροφορίες γι’ αυτήν.

Συναγωγή Χανίων

Μέχρι το τέλος της βυζαντινής περιόδου δεν έχουμε ακριβή στοιχεία για το πόσο παλιά είναι η Εβραϊκή Κοινότητα των Χανίων. Υποθέτουμε ότι τον 1ο αιώνα μ.Χ. υπήρχε Εβραϊκή Κοινότητα στην Κίσσαμο και ότι τον 10ο αιώνα υπήρχε εβραϊκή κοινότητα στο Ηράκλειο (Χάνδαξ) και είναι πιθανό να εξαπλώθηκε και στα Χανιά. Στα τέλη του 15ου αιώνα, επί Ενετοκρατίας, στο Ηράκλειο ζούσαν 400 εβραϊκές οικογένειες. Όταν οι Οθωμανοί κατέκτησαν την Κρήτη, πολλοί Εβραίοι είχαν αρχίσει να μεταναστεύουν προς τη Βενετία και το Ιόνιο. Κατά την ενσωμάτωση της Κρήτης στο ελληνικό κράτος, στα Χανιά ζούσαν 364 Εβραίοι και 8 ακόμα ζούσαν στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο. Η Συναγωγή πρέπει να κτίστηκε στο τέλος του 15ου αιώνα με αρχές του 16ου αιώνα και στη νότια αυλή της φιλοξενεί τους τάφους τεσσάρων ραβίνων. Μάλλον ήταν ο καθολικός ναός της Αγίας Αικατερίνης, τον οποίο αναφέρει ένας Ενετός περιηγητής του 19ου αιώνα, ο Τζερόλα. Γύρω στο 1535 με 1540 ο οθωμανικός στόλος βομβάρδισε τα Χανιά κι ο ναός καταστράφηκε. Μετά το 1550 οι Ενετοί έχτισαν καινούργια, μεγάλα τείχη γύρω από τα Χανιά, το Ηράκλειο και το Ρέθυμνο. Έχουμε τα ονόματα 36 Εβραίων, που δούλεψαν εθελοντικά στα τείχη, όπως είχαν βοηθήσει και στην άμυνα. Φαίνεται ότι οι Ενετοί ως ανταπόδοση έδωσαν ή πούλησαν τη γκρεμισμένη εκκλησία στην Εβραϊκή Κοινότητα κι έτσι έγινε η Συναγωγή, γύρω στα 1560. Η εβραϊκή συναγωγή Ετς Χαγιίμ (Etz Hayiim), που σημαίνει «Δέντρο ζωής», έχει μακραίωνη ιστορία κι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της πόλης των Χανίων. Σύμφωνα με στοιχεία της Συναγωγής, στα Χανιά υπήρχαν δύο Συναγωγές από την περίοδο του Μεσαίωνα, οι Beth Shalom και Kahal Kadosh Etz Hayyim, που μοιράζονταν μια κοινή αυλή. Το 1941, στη διάρκεια του βομβαρδισμού των Χανίων από τους Γερμανούς, η Beth Shalom καταστράφηκε (έμειναν μόνον κάτι επιγραφές), αφήνοντας μόνο μια συναγωγή για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της Κοινότητας. Το 1944 στα Χανιά ζούσαν 267 Εβραίοι. Τον Μάιο του 1944, ολόκληρη η Κοινότητα συνελήφθη από τους ναζί. Τους κράτησαν στη φυλακή της Αγιάς, περίπου 10 ημέρες, και μετά τους έβαλαν στο πλοίο «Τάναϊς», με Έλληνες και Ιταλούς αιχμαλώτους. Γύρω στο 1950 αποκαλύφθηκε ότι ένα βρετανικό υποβρύχιο παρακολουθούσε το «Τάναϊς» και έξω από τη Μήλο το βύθισε με τρεις τορπίλες μέσα σε 15 λεπτά. Μέχρι το 1995, η εβραϊκή συνοικία και η Συναγωγή των Χανίων βυθίστηκαν αργά στη λήθη. Ωστόσο, λίγο αργότερα, με πρωτοβουλία του τωρινού διευθυντή της Νίκου Σταυρουλάκη και την αρωγή του Ταμείου Παγκόσμιων Μνημείων και του Προγράμματος Εβραϊκής Κληρονομιάς στη Νέα Υόρκη, επιτεύχθηκε η αποκατάσταση της Συναγωγής, η οποία, μετά τον αφανισμό των Εβραίων από τους Γερμανούς, λειτουργούσε ως στάβλος και χωματερή. Μετά από 43 χρόνια αναστολής της λειτουργίας έγιναν τα εγκαίνια στις 10 Οκτωβρίου 1999.