Οι πάπυροι

Όλα άρχισαν το 1752, όταν σε βάθος 20 μέτρων στις αρχαιολογικές ανασκαφές στην Ηράκλεια της νότιας Ιταλίας βρέθηκε οικία με βιβλιοθήκη που περιείχε παπύρους απανθρακωμένους, «έργο» της λάβας που ξεχύθηκε κατά την έκρηξη του Βεζουβίου το 79 μ.Χ. και κάλυψε τις παρακείμενες πόλεις Σταβίες, Ηράκλειο και Πομπηία. Οι απανθρακωμένοι αυτοί κύλινδροι από πάπυρο είχαν έργα του Επίκουρου, του Πολυστράτου, του Φιλοδήμου και άλλων επικούρειων φιλοσόφων.

Η βίλα των παπύρων στην Ηράκλεια

Κάτω από ανάλογες συνθήκες, δηλαδή χάρη στην προστασία της φωτιάς, έχουμε την ανεύρεση κυλίνδρου από πάπυρο σε τυχαία ανακάλυψη τάφου στο Δερβένι, 10 χλμ. βόρεια της Θεσσαλονίκης.

Η πηγή όμως των παπύρων είναι η Αίγυπτος. Ο πόλεμος του Ναπολέοντα εκεί αποτελεί ορόσημο για την αιγυπτιολογία και συγχρόνως την παπυρολογία, αφού το γαλλικό στρατό ακολουθούσαν επιστήμονες (αρχαιολόγοι, γεωλόγοι, γεωμέτρες, ιστορικοί κ.ά.), οι οποίοι συνέταξαν και δημοσίευσαν μια σειρά από εντυπωσιακούς τόμους με τίτλο «Description de l’ Égypte». Η νίκη όμως των Άγγλων μετέτρεψε τη γαλλική εικόνα της Αιγύπτου σε αγγλική. Έτσι, αρχαιολογικά ευρήματα μεταφέρθηκαν στο Λονδίνο, ενώ ο αρχικός τους προορισμός ήταν το Παρίσι. Μεταξύ τούτων είναι η περίφημη τρίγλωσση στήλη της Ροζέτας, η οποία βοήθησε αποτελεσματικά στην αποκρυπτογράφηση της ιερογλυφικής (αιγυπτιακής) γλώσσας.

Το έτος 1891 θεωρείται annus mirabilis και η παπυρολογία τότε αναγνωρίζεται και επιβάλλεται ως ειδικός κλάδος των κλασικών σπουδών. Αλλάζουν αμέσως οι στόχοι της κλασικής φιλολογίας, γιατί οι πάπυροι προσφέρουν νέο υλικό για μελέτη και έρευνα, που δεν έχει ακόμα και σήμερα εξαντληθεί. Σήμερα υπολογίζεται ότι ένας φιλολογικός πάπυρος εκδίδεται κάθε 10 μέρες και οι εκδιδόμενοι πάπυροι είναι λιγότεροι από αυτούς που ανευρίσκονται. Αυτό προοιωνίζεται σαφώς τη μακροημέρευση της παπυρολογίας.

Η βιβλιοθήκη της Αλεξανδρείας (αναπαράσταση)

Οι παπυρολογία στερέωσε κυρίως σε δύο χώρες: κατ’ αρχήν στην Αγγλία, χάρη στην πολυετή εκστρατεία των «πατέρων» της παπυρολογίας Bernard P. Grenfell και Arthur S. Hunt,

που ξεκίνησαν ανασκαφές

στην αρχαία τοποθεσία Οξύρρυγχο της Μέσης Αιγύπτου (κοντά στο σημερινό el-Bahnasa),

και στη Γερμανία από το άλλο μέρος, χάρη στις εκδόσεις των παπύρων των U. Wilcken και P. Viereck, που ανάσκαψαν στις Ηρακλεόπολη κι Αβουσίρ αντίστοιχα.

Οι πάπυροι βρέθηκαν κυρίως με τις ανασκαφές στα ερείπια των αρχαίων πόλεων, και συγκεκριμένα σε ερειπωμένα σπίτια. Παράλληλα ανακαλύφθηκαν πάπυροι στους σωρούς των απορριμμάτων, τις χωματερές, των οποίων το ύψος έφτανε κάποτε μέχρι το 20 μέτρα.

Το φυτό πάπυρος (Cyperus papyrus)

Είναι γεγονός ότι οι πάπυροι αυτοί έχουν συνδράμει στην επίλυση ορισμένων φιλολογικών προβλημάτων αναφορικά με την παράδοση του κειμένου των αρχαίων συγγραφέων, χωρίς να αρνηθούμε το γεγονός ότι έχουν δημιουργήσει επιπρόσθετα προβλήματα. Αυτό δεν είναι αρνητικό στοιχείο, αντίθετα μαρτυρεί το ενδιαφέρον που προκύπτει και τα περιθώρια έρευνας που ευρύνονται. Η τελική λύση ως προς τη μορφή του αρχέτυπου κειμένου δεν έχει ακόμα δοθεί. Πάντα μια νέα ανακάλυψη ή μια νέα ανάγνωση ενδέχεται να επιφυλάσσει εκπλήξεις.

Συγκομιδή παπύρων στην Αίγυπτο (Νεκρόπολη Σακάρα)

Υπενθυμίζεται ότι πριν από λίγους μήνες δημιουργήθηκε πολύ θόρυβος στα ΜΜΕ για την ανακάλυψη μιας νέας μεθόδου ανάγνωσης των παπύρων, των οποίων η γραφή έχει αμαυρωθεί για ποικίλους λόγους και είναι αδύνατον να αναγνωσθούν με γυμνό μάτι. Πρόκειται για μια μέθοδο-τεχνική της πολυφασματικής απεικόνισης.

Κοπή στελέχους παπύρου

Η τεχνική αυτή με βάση τη χρήση των υπέρυθρων ακτίνων ήταν γνωστή εδώ και πολλά χρόνια, αλλά πρόσφατα εξελίχθηκε χάρη στη δορυφορική τεχνολογία με ικανοποιητικά αποτελέσματα στην εμφάνιση ψηφιακών φωτογραφιών.

Τοποθέτηση λωρίδων

Τα αποτελέσματα του πειράματος είχαν κάποια επιτυχία, όχι ωστόσο την αναμενόμενη θεαματική. Σε κάποιες περιπτώσεις παρουσιάστηκε η δυνατότητα νέων αναγνώσεων ή επιβεβαιώθηκαν αμφίβολες αναγνώσεις (με άλλα λόγια, διαγράφτηκαν οι στιγμές κάτω από τα αμφίβολα γράμματα στους παπύρους που είχαν ήδη εκδοθεί), σε άλλες όμως περιπτώσεις τα προβλήματα της ανάγνωσης παρέμειναν άλυτα λόγω της κακής κατάστασης της επιφάνειας του παπύρου. Ευχάριστο σ’ αυτόν τον πειραματισμό ήταν το γεγονός ότι παρουσιάστηκαν γράμματα σε παπύρους όπου δεν φαινόταν με γυμνό μάτι ότι υπήρχε κάτι γραμμένο πριν.


Φύλλο παπύρου

Τούτο είχε αποτέλεσμα να αναγνωρισθούν κάποια φιλολογικά αποσπάσματα και να ταυτιστούν κάποια άλλα μη φιλολογικά κείμενα. Η επιτυχία ή μη της ανάγνωσης οφείλεται κατά κύριο λόγο στην κατάσταση της επιφάνειας του παπύρου. Δηλαδή, αμαυρωμένη επιφάνεια ή απανθρακωμένη ή χρωματισμένη έχει ικανοποιητικά αποτελέσματα, ενώ λασπωμένη ή πηλώδης επιφάνεια παρουσιάζει ελάχιστα ορατά τα γράμματα. Παράλληλα η μέθοδος αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε παλίμψηστα χειρόγραφα, σε διαγραμμένες ή κατεστραμμένες λέξεις ή αποσυντεθειμένες επιφάνειες, στις οποίες όμως το μελάνι έχει εισχωρήσει βαθιά στη γραμμένη επιφάνεια, και να έχει καλά αποτελέσματα. Σε περιπτώσεις όμως στις οποίες η επιφάνεια του παπύρου έχει αποπλυθεί, η ανάγνωση είναι ελάχιστα δυνατή. Εξάλλου, χάρη στη λεπτομερειακή φωτογράφηση του βάθους, μπορούν να διακριθούν οι διαφορές επιπέδων και αποχρώσεων, ώστε να γίνονται διακριτές και οι λέξεις.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η νέα τεχνική ανάγνωσης των παπύρων συμβάλλει (ίσως και εντυπωσιακά κάποτε) στη διευκόλυνση της ανάγνωσης, ώστε να είναι δυνατή η ταυτότητα κάποιων κειμένων και μάλιστα σε μερικές περιπτώσεις για πρώτη φορά, αναφορικά με αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Ωστόσο τα μυστήρια δεν φαίνεται ότι λύνονται.

Η παπυρολογία είναι νέα επιστήμη, γεννήθηκε τον 20ου αιώνα και ήταν αποτέλεσμα της ανεύρεσης των παπύρων σχεδόν αποκλειστικά στην Αίγυπτο. Έχει το κλίμα (το υπέδαφος μέτριο σε υγρασία και ξηρασία) ευνόησε τη διατήρηση των παπύρων, δηλαδή των γραπτών μηνυμάτων, λογοτεχνικών ή μη, των αρχαίων χρόνων, σε μια περίοδο που αρχίζει με την κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Μ. Αλέξανδρο και τερματίζεται τον 8ο αιώνα μ.Χ., δηλαδή 100 χρόνια μετά την κατάληψη της Αιγύπτου από τους Άραβες.

Οι πάπυροι που βρέθηκαν μέσα σ’ αυτή τη χρονική περίοδο ευνόησαν πολλές επιστήμες, κυρίως όμως την κλασική φιλολογία, τη νομική, την ιστορία,

Πάπυρος με έργο της Σαπφώ



Πάπυρος με κείμενο της Ιλιάδας



Πάπυρος της Οξυρρύγχου με το πιο παλιό διάγραμμα από τα Στοιχεία του Ευκλείδη

την ιατρική,

Πάπυρος του Ebers

η θρησκειολογία,

Τεμάχιο παπύρου (μέρος του ύμνου των 3 Παίδων, στίχους από Π. Διαθήκη)
6ος ή 7ος αιώνας, Σινά, μονή Αγ. Αικατερίνη

την εβραιολογία,

Τα χειρόγραφα της Νεκράς Θάλασσας

την επιστήμη της Καινής Διαθήκης και του Χριστιανισμού γενικότερα,

Πάπυρος με το κατά Ιωάννη ευαγγέλιο, αρχές β' αιώνα μ.Χ.

τη λατινική φιλολογία, τη φιλοσοφία κ.ά. Έτσι σήμερα η στροφή των νέων σπουδαστών προς την παπυρολογία είναι επιτακτική, ιδίως γι’ αυτούς που θέλουν να συντάξουν διδακτορική διατριβή, γιατί η παπυρολογία παρέχει πλήθος επιλογών ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις προσωπικές προτιμήσεις. Για το λόγο αυτό η παπυρολογία διδάσκεται σε όλα τα μεγάλα πανεπιστήμια και κατ’ ευτυχή συγκυρία και στις φιλοσοφικές σχολές Ελλάδας και Κύπρου. Ακόμα διδασκόταν μέχρι το 2000 στο τμήμα Αρχειονομίας-Βιβλιοθηκονομίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, όπου, δυστυχώς, καταργήθηκε.

Πάπυρος της Οξυρρύγχου με κείμενο από την Ιλιάδα

Η προσφορά των παπύρων δεν περιορίζεται στη συμβολή τους στην κλασική φιλολογία ή τη νομική επιστήμη. Παράλληλα, και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό, ίσως δέκα φορές περισσότερο, οι πάπυροι προσφέρουν πολύπλευρη συμβολή στην έρευνα του ιδιωτικού και κοινωνικού κόσμου χάρη στην πλούσια ποικιλία του περιεχομένου των ιδιωτικών εγγράφων. Πράγματι, η περίοδος των παπύρων είναι η μόνη σε ολόκληρη την παγκόσμια ιστορία, στην οποία διαφωτίζεται η ζωή με κάθε λεπτομέρεια σε όλες τις φάσεις της. Χάρη στα έγγραφα αυτά, δηλαδή τους μη φιλολογικούς παπύρους, ξεδιπλώνεται μπροστά μας όχι μόνο η οικονομική και πολιτική μορφή της ιστορίας, αλλά και αυτή η πολιτική ιστορία ενίοτε διασαφηνίζεται.

Πάπυρος Ebers, περίπου 41 π.Χ.

Θέματα όπως η γαιοκτησία, η καλλιέργεια των αγρών, η οργάνωση και ανάπτυξη του εμπορίου και της χειροτεχνίας, οι διακυμάνσεις των τιμών, η εκπαίδευση κ.ά. καλύπτονται με άφθονο και πλούσιο υλικό. Τα φαινόμενα αυτά δεν έχουν απλώς τοπικό χαρακτήρα, γιατί συνέπεσε τα παπυρικά ευρήματα να προέρχονται από μια ορισμένη περιοχή, αλλά ευρύτερο, που πολλές φορές καλύπτει ολόκληρο το κράτος.

Η μελέτη της ιδιωτικής ζωής, του λαϊκού πολιτισμού, των θρησκευτικών ιδεών και τάσεων των ηθών και εθίμων γίνεται άνετα μέσω των ιδιωτικών εγγράφων. Οι ποικίλες επιστολές αποτελούν τα ωραιότερα δείγματα της προσωπικότητας των επιστολογράφων και συνάμα των παραληπτών.

Οξύρρυγχος πάπυρος

Η ποικιλία αυτή του περιεχομένου των παπύρων δείχνει απερίφραστα τη συμβολή της παπυρολογίας στο να καταλάβουμε καλύτερα τη σημασία του αρχαίου κόσμου.

Βασίλειος Μανδηλαράς

πρόεδρος Ελληνικής Παπυρολογικής Εταιρείας

και Σάλη Τέση

καθηγήτρια Μουσειολογίας Ιονίου Πανεπιστημίου