Οι αράχνες

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το όνομά τους έχει την προέλευσή του στην ελληνική μυθολογία. Σύμφωνα με τον μύθο, η Αράχνη ήταν μια κοπέλα που ήξερε να υφαίνει στον αργαλειό με μοναδικό τρόπο. Δασκάλα της ήταν η Αθηνά, η οποία, βλέποντας την πρόοδο της κοπέλας, άρχισε να ζηλεύει, οπότε την κάλεσε σε διαγωνισμό, από τον οποίο η Αθηνά βγήκε χαμένη. Τέτοια ήταν η οργή της Αθηνάς, που τελικά μετέτρεψε την κοπέλα σε αράχνη, καταδικάζοντάς την να υφαίνει για το υπόλοιπο της ζωής της.

Οι αράχνες είναι ανάμεσα στα ζώα που έχουν εξάψει περισσότερο την περιέργεια και τη φαντασία του ανθρώπου. Προκαλούν το θαυμασμό αλλά και τον τρόμο, και σίγουρα στους περισσότερους ανθρώπους δεν περνούν απαρατήρητες! Τα συναισθήματα αυτά οφείλονται κυρίως στην όψη τους, στη μοναδική τους ικανότητα να υφαίνουν από μικρούς μέχρι τεράστιους ιστούς με μαεστρία, αλλά και στη συμπεριφορά τους που φαντάζει επιθετική και μακάβρια. Τις περισσότερες φορές όμως η αντίδραση στα ζώα αυτά είναι υπερβολική και οφείλεται στην άγνοια και όχι στη γνώση.

Οι αράχνες έχουν αποτελέσει αντικείμενο λατρείας σε διάφορες θρησκείες, στοιχείο της φύσης με θεϊκές δυνάμεις. Για τους Ινδιάνους, η γυναίκα Αράχνη ήταν το πρώτο ον πάνω στη Γη, που έφτιαξε τον κόσμο από πηλό. Σε πολλούς πολιτισμούς (κυρίως της τροπικής ζώνης), ο ιστός της αράχνης θεωρείται ως το μέσο σύνδεσης της Γης και των θνητών με τον ουρανό και τις θεϊκές δυνάμεις, ενώ σε άλλους χρησιμοποιείται στη μαντεία. Οι αράχνες συνδέονται επίσης με διάφορες προλήψεις, που έχουν να κάνουν με την καλοτυχία. Οι Βρετανοί, οι Κινέζοι, οι Ιάπωνες και οι ιθαγενείς Αμερικανοί πιστεύουν ότι αν δει κανείς μια αράχνη είναι καλό σημάδι και ότι το να τη σκοτώσει, φέρνει κακοτυχία. Αν κάποιος δει μια αράχνη να κρέμεται από ένα μακρύ ιστό, κάποιος ξένος θα τον επισκεφτεί και θα του φέρει δώρα και χρήματα. Στην Αίγυπτο, πιστεύεται ότι φέρνει καλή τύχη στο νεόνυμφο ζευγάρι, ενώ οι ινδουιστές πετάνε χούφτες αραχνών κατά τη διάρκεια του γάμου, με τον ίδιο τρόπο που οι Έλληνες πετάνε το ρύζι!

Στη Βίβλο και στο Κοράνι υπάρχουν αρκετές αναφορές στις αράχνες, αν και οι περισσότερες έχουν να κάνουν με τον ιστό, που θεωρείται σύμβολο αδυναμίας της πίστης. Για τον Φρόιντ, η αράχνη συμβολίζει τη μητέρα, ενώ στους άνδρες αντιπροσωπεύει το φόβο τους προς το γυναικείο φύλο γενικά. Η θεωρία αυτή δεν είναι τυχαία, αλλά σχετίζεται με την υπεροχή που φαίνεται να υπάρχει στις θηλυκές αράχνες, έναντι των αρσενικών, πριν και μετά το ζευγάρωμα. Δεν είναι επίσης τυχαίο το γεγονός ότι τα ζώα αυτά είναι γένους θηλυκού στις περισσότερες γλώσσες, ακόμα και σ’ αυτές που δεν χρησιμοποιούν γένη στα ουσιαστικά!

ΦΥΣΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ
Οι αράχνες δεν είναι έντομα. Ανήκουν στην τάξη των Αραχνίδων και οι πιο κοντινοί τους συγγενείς είναι οι σκορπιοί και τα ακάρεα (τσιμπούρια). Υπάρχουν πάνω στη Γη για πάνω από 300.000.000 χρόνια και είναι από τα πιο «επιτυχημένα» ζώα, καταλαμβάνοντας σχεδόν όλα τα χερσαία οικοσυστήματα, αλλά και τα υδάτινα. Το υδρόβιο είδος Argyroneta aquatica ζει κάτω από το νερό, φτιάχνοντας μια φούσκα από ιστό, γεμάτη με αέρα, ενώ είδη του γένους Desis μπορούν να παραμείνουν για μέρες κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, συγκρατώντας αέρα γύρω από το τριχωτό τους σώμα ή και απευθείας από το νερό. Μέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί 40.000 είδη, ενώ ο συνολικός αριθμός ειδών είναι συνολικά πολλαπλάσιος. Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί 810 είδη, αλλά δεδομένου ότι η περιοχή μας είναι από τις λιγότερο μελετημένες στον κόσμο, ο συνολικός τους αριθμός είναι πολύ μεγαλύτερος.

Salticidae phidippus (jumping spider)


Τα μεγέθη τους ξεκινούν από 1 χιλιοστό και φτάνουν τα 10 εκατοστά (οι νοτιοαμερικανικές ταραντούλες που τρώνε πουλιά), ενώ με ανοιγμένα τα πόδια μπορεί να φτάσουν το 30 εκατοστά! Υπάρχει τεράστια ποικιλία χρωμάτων και σχημάτων του σώματος, που έχουν να κάνουν κυρίως με την εναρμόνισή τους με το περιβάλλον στο οποίο ζουν. Εντυπωσιακές είναι οι αράχνες-καβούρια (crab spiders, οικογένεια Thomisidae) οι οποίες έχουν την ικανότητα να αλλάζουν το χρώμα τους, ανάλογα με το χρώμα του άνθους πάνω στο οποίο βρίσκονται!

Το σώμα τους χωρίζεται σε κεφαλοθώρακα και κοιλιά και έχουν 4 ζευγάρια πόδια. Οι περισσότερες αράχνες έχουν 8 απλά μάτια, μερικές έχουν 6, ενώ οι αράχνες που ζουν στις σπηλιές είναι τυφλές! Η όραση της οικογένειας Salticidae (οι αράχνες που πηδάνε, jumping spiders) θεωρείται η ακριβέστερη μεταξύ όλων των αρθροπόδων.

Όλες οι αράχνες είναι σαρκοφάγες και χρησιμοποιούν διάφορες στρατηγικές θήρευσης: το ενεργητικό κυνήγι, το στήσιμο ενέδρας ή την παγίδευση σε κολλώδη ιστό. Μετά την επίθεση, τρυπούν με τα μπροστινά τους άγκιστρα το θύμα, εγχέουν δηλητήριο και στη συνέχεια αρχίζουν να απομυζούν τους εσωτερικούς ιστούς με τη βοήθεια πεπτικών ενζύμων που εκκρίνουν, ώστε να λιώσουν όλα τα στερεά μέρη της τροφής τους. Σε πολλές περιπτώσεις, το εξωτερικό περίβλημα του θύματος μένει άθικτο, μετά την ολοκλήρωση του γεύματος!

Lycosa praegrandis (Η ταραντούλα της Ευρώπης)

Τα θηλυκά είναι σχεδόν πάντα πολύ μεγαλύτερα από τα αρσενικά και ζουν συνήθως περισσότερο (υπάρχουν μακρόβια θηλυκά που μπορεί να ζήσουν μέχρι 10-12 χρόνια). Η πλειονότητα των ειδών ολοκληρώνουν τον κύκλο της ζωής τους μέσα σ’ ένα χρόνο. Ο χρόνος ζωής εξαρτάται και από το κλίμα της περιοχής, με αποτέλεσμα πολλά είδη να εμφανίζουν διαφορετικούς ρυθμούς, π.χ. στη βόρεια και στη νότια Ευρώπη.

Eresus cinnaberinus (θηλυκό)

Το ζευγάρωμα είναι μια διαδικασία που σε πολλές οικογένειες περιλαμβάνει εντυπωσιακούς «χορούς» και μπορεί να συμβεί άπαξ ή να επαναλαμβάνεται πολλές φορές, οπότε διαρκεί κάποιες ώρες. Τα αρσενικά συνήθως ανταγωνίζονται για να προλάβουν να ζευγαρώσουν με ένα παρθένο θηλυκό και με όσα περισσότερα θηλυκά μπορούν. Αυτό συμβαίνει γιατί συνήθως μετά το πρώτο ζευγάρωμα, τα θηλυκά παύουν να είναι δεκτικά, αλλά ακόμα και αν ζευγαρώσουν ξανά, το δεύτερο σπέρμα εμποδίζεται να εισχωρήσει στην κοιλιά του θηλυκού από μια πλάκα που φτιάχνεται από μια ουσία που εκκρίνει ο πρώτος εραστής.

Lycosa praegrandis

Εντυπωσιακό φαινόμενο είναι αυτό της αερομεταφοράς των αραχνών (ballooning). Πρόκειται για ένα μηχανισμό μαζικής διασποράς συνήθως μικρού μεγέθους αραχνών, που επιτυγχάνεται με τη βοήθεια μεγάλων ποσοτήτων νήματος που παράγουν και αφήνουν να τις παρασύρει σε μεγάλες αποστάσεις, όταν υπάρχουν ανοδικά ρεύματα στην ατμόσφαιρα. Με τον τρόπο αυτό, οι αράχνες μπορούν να κάνουν ακόμα και υπερατλαντικά ταξίδια και να πετύχουν πτήσεις σε μεγάλα ύψη, της τάξης των 4-5 χιλιομέτρων! Το φαινόμενο είχε αναφερθεί ήδη από τον Αριστοτέλη, όμως δεν έχει ακόμα πλήρως κατανοηθεί. Φαίνεται πάντως ότι το ίδιο το ζώο μπορεί να ελέγξει σε κάποιο βαθμό τη διάρκεια (αλλάζοντας το μέγεθος του νήματος) ή την ταχύτητα (αλλάζοντας τη στάση του σώματος) της πτήσης.

ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ ΑΡΑΧΝΕΣ
Με μόνη εξαίρεση την οικογένεια Uloboridae, όλες οι αράχνες έχουν δηλητήριο που χρησιμοποιούν για να παραλύουν το θύμα τους. Παρ’ όλα αυτά, τα περισσότερα είδη είναι εντελώς ακίνδυνα για τον άνθρωπο: από το 40.000 γνωστά είδη, μόνο τα 500 περίπου μπορούν να τσιμπήσουν και να προκαλέσουν ελαφρά συμπτώματα στον άνθρωπο (πόνο και πρήξιμο στο σημείο επαφής), ενώ μόνο 10 σε όλο τον κόσμο μπορεί να θεωρηθούν πραγματικά επικίνδυνα για τον άνθρωπο.

Αν και τρομακτικές στην όψη, οι ταραντούλες δεν είναι επικίνδυνες για τον άνθρωπο. Υπάρχει μόνον ένα είδος του γένους Atrax, το οποίο ζει στην Αυστραλία και μπορεί να επιφέρει το θάνατο στον άνθρωπο. Θάνατοι σε περιορισμένο βαθμό αναφέρονταν μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’80, αλλά από τότε που βρέθηκε αντίδοτο για το συγκεκριμένο είδος, ο θάνατος μπορεί να παραληφθεί.

Οι πιο επικίνδυνες αράχνες για τον άνθρωπο είναι οι γνωστές «μαύρες χήρες» (το γένος Latrodectus), οι οποίες έχουν αντιπροσώπους σε όλες τις εύκρατες περιοχές του κόσμου. Οι αράχνες αυτές είναι σχετικά μικρού μεγέθους, περίπου 2 εκατοστά μήκος σώματος και σχετικά μεγαλύτερα λεπτά πόδια. Στην περιοχή μας, τα θηλυκά άτομα είναι κατάμαυρα, ή έχουν εγκάρσιες ζώνες κόκκινου χρώματος στην κοιλιά, η οποία είναι καλυμμένη με πυκνές μικρές τρίχες. Τα θηλυκά ζουν πάνω σ’ έναν κολλώδη ιστό ακανόνιστου σχήματος και συνήθως δεν μετακινούνται από αυτόν. Τα αρσενικά είναι πολύ μικρότερα σε μέγεθος και είναι εντελώς ακίνδυνα για τον άνθρωπο. Όταν πλησιάσουν τον ιστό του θηλυκού για να ζευγαρώσουν, συνήθως καταβροχθίζονται από αυτό πριν ή μετά το ζευγάρωμα.

Αγαπούν τα θερμά κλίματα, γι’ αυτό και στη βόρεια Ευρώπη προσελκύονται στο εσωτερικό των σπιτιών για να βρουν περισσότερη ζέστη. Στη χώρα μας, μαύρη χήρα δεν έχει βρεθεί ποτέ μέσα σε σπίτια, μπορεί όμως να βρεθεί σε κατοικημένες περιοχές. Είναι είδος νυκτόβιο και δεν επιτίθεται παρά μόνον αν ενοχληθεί ή αισθανθεί ότι κινδυνεύει.

Ο λατροδεκτισμός, το σύνδρομο δηλαδή που προκύπτει από τσίμπημα μαύρης χήρας, είναι πιο κοινός στα Βαλκάνια, σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Τα περιστατικά συχνά συμβαίνουν κατά περιόδους, που συνήθως ταυτίζονται με την περίοδο του τρύγου, κατά τα τέλη του καλοκαιριού. Αυτό πιθανόν να οφείλεται στο γεγονός ότι τότε γίνεται η συγκομιδή πολλών προϊόντων και πολλοί αγρότες έρχονται σε στενή επαφή με το φύλλωμα των φυτών, όπου συχνά φωλιάζουν μαύρες χήρες.

Η κύρια ουσία δράσης του δηλητηρίου τους είναι η α-λατροτοξίνη, μια νευροτοξική ουσία. Καθώς δεν πρόκειται για μεγάλου μεγέθους αράχνες και τα άγκιστρά τους είναι μικρά, το τσίμπημα είναι δυνατό να μη γίνει καν αντιληπτό στην αρχή. Ο πόνος αρχίζει να εμφανίζεται μετά τα πρώτα 30 λεπτά, στην αρχή τοπικά και μετά επεκτείνεται σε όλο το σώμα. Η πρόκληση του θανάτου είναι σπάνια περίπτωση (περίπου 1% των περιπτώσεων ή και λιγότερο) και συνήθως σχετίζεται με επιπλέον επιβαρυντικούς παράγοντες του ίδιου του ασθενή, π.χ. αν υπάρχει από πριν μια καρδιαγγειακή ή αναπνευστική πάθηση ή κάποιος άλλος λόγος που να κάνει τον ασθενή πιο ευάλωτο στη συγκεκριμένη νευροτοξίνη (π.χ. αλλεργία).

Μόλις ένα τέτοιο τσίμπημα γίνει αντιληπτό, ο ασθενής θα πρέπει να μεταφερθεί το συντομότερο δυνατό στο κοντινότερο νοσοκομείο. Η θεραπεία συνίσταται κυρίως στην αντιμετώπιση των συμπτωμάτων. Είναι καλό να βρεθεί η αράχνη και να μεταφερθεί σε κάποιον που να μπορεί να την αναγνωρίσει, ώστε να δοθεί το κατάλληλο αντίδοτο, αν υπάρχει. Μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει ζεστά επιθέματα τοπικά, που βοηθούν στη διάσπαση των πρωτεϊνών του δηλητηρίου και στη μείωση επομένως της δραστικής ποσότητάς του.

της Μαρίας Χατζάκη

ΟΙ ΙΣΤΟΙ ΤΗΣ ΑΡΑΧΝΗΣ
Το φθινόπωρο είναι μια εξαιρετική περίοδος για τους ιστούς που φτιάχνουν οι αράχνες. Κι αυτό όχι μόνο γιατί οι αράχνες είναι τελείως ώριμες στο τέλος του καλοκαιριού, αλλά και γιατί οι χάντρες της πρωινής δροσιάς τονίζουν το εύθραυστο μετάξι των ιστών. Το μετάξι βγαίνει από μικρές τρύπες που βρίσκονται στην άκρη των αραχναίων θηλών, στο κάτω μέρος της κοιλιάς των αραχνών. Η σύνθετη αυτή πρωτεΐνη παράγεται σαν υγρό, αλλά στερεοποιείται αμέσως με την έκθεσή της στον αέρα, σχηματίζοντας ελαφρά, εύκαμπτα και λεπτά ελαστικά νήματα εντυπωσιακής ελαστικότητας.

Agroeca brunnea
Σάκος αβγών, που μοιάζει με κολονάτο ποτήρι και πολλές φορές περιέχει διάφορα συστατικά χώματος.

Amaurobius similis
Ένα μπέρδεμα από ανακατωμένα νήματα που χρησιμεύουν για παγίδευση της λείας και αναδύονται από φλοιούς δέντρων ή από παλιούς τοίχους. Οι αράχνες επιτίθενται σε περαστικά θύματα.

Araneus diadematus
Σφιχτό, σπειροειδές τόξο κάτω από ένα άλλο, φαρδύτερο, σαν γραμμή γέφυρας. Πρόκειται για ένα τυπικό είδος των κήπων.

Argiope bruennichi
Σχηματισμοί ζιγκ-ζαγκ και ένα κεντρικό σημείο που φαίνεται σαν παγωμένο χρησιμεύουν για να προειδοποιούν τα πουλιά ώστε να μην πετάξουν άθελά τους μέσα από τον ιστό και πάνε χαμένες ώρες δουλειάς.

Argyroneta aquatica
Ο υδάτινος θόλος-καταφύγιο είναι προσκολλημένος σε φυτά που βρίσκονται κάτω από τη στάθμη του νερού και γεμίζει με αέρα που παγιδεύεται στην τριχωτή κοιλιά της αράχνης.

Clubonia spider
Ο σάκος των αβγών είναι καλά στερεωμένος και κρυμμένος σ’ ένα γυριστό φύλλο.

Cyclosa conica
Ένα στενό σχέδιο προειδοποιεί τα πουλιά και προσδίδει ένα ακανόνιστο πρότυπο λουρίδων σε ουδέτερο χρώμα, μέσα στο οποίο η μικρή αράχνη μπορεί να καμουφλάρεται.

Meta menardi
Ο ωοειδής σάκος των αβγών κρέμεται μέσα στη σκοτεινιά μιας σπηλιάς, ενός κελαριού ή σε κενούς χώρους κούφιων δένδρων.

Pardosa spider
Ο σάκος των αβγών μεταφέρεται από το θηλυκό, στην άκρη της κοιλιάς του οποίου είναι στερεωμένος, μέχρι να εκκολαφθούν οι νεαρές αράχνες. Το φαινόμενο παρατηρείται το καλοκαίρι.

Pholcus phalangioides
Λίγα ακανόνιστα και ασαφή νήματα εκτείνονται στις γωνιές δωματίων. Η αράχνη κρέμεται ανάποδα και περιστρέφεται άγρια αν ενοχληθεί.

Pissaura mirabilis
Πρόκειται για μια ακατάστατη θολωτή τέντα που κατασκευάζεται για να χρησιμεύσει σαν ένα προστατευτικό πλέγμα για τα αβγά και αργότερα για τις μικρές αράχνες. Η αράχνη που φτιάχνει αυτόν τον ιστό είναι ένας περιπλανώμενος θηρευτής.

Segestria senoculata
Ένας καλοφτιαγμένος ιστός απλώνεται ακτινωτά από μια τρύπα σε φλοιό δέντρου ή σε τοίχο. Η αράχνη ξεπηδά από εκεί και επιτίθεται στη λεία της.

Tegenaria spider
Μια μπλεγμένη κουβέρτα αναδύεται από στοές-καταφύγια σε παλιούς τοίχους από τούβλα, υπόστεγα ή κορμούς δέντρων.

Theridion spider
Ένας κυκεώνας από διασταυρούμενα νήματα, που περιέχει ένα θολωτό άνοιγμα σαν σήραγγα στο εσωτερικό που χρησιμεύει σαν προφυλαγμένη θέση απόθεσης των αβγών.

Tetragnatha extensa
Ένας χαλαρός σπειροειδής ιστός, με λίγες ακτίνες, που απαντάται συχνά ανάμεσα σε καλάμια ή σε άλλα υδροχαρή φυτά.

Tetragnatha spider
Ένας σάκος αβγών στο σχήμα του θόλου του millennium στο Λονδίνο, ο οποίος πολλές φορές είναι «διακοσμημένος» με ξεβαμμένα στοιχεία ώστε να μοιάζει με κουτσουλιά πουλιών πάνω σε καλάμια ή σε φύλλα βούρλων.

Zygiella x-notata
Ο ιστός χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ακτίνων και οριζόντιων νημάτων σε ένα τεταρτημόριό του, όπου όμως εκτείνεται μια ισχυρή κλωστή που στέλνει μηνύματα στο καταφύγιο της αράχνης.

του Παναγιώτη Παφίλη, Βιολόγου