Οι καρχαρίες

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Πριν από μερικά χρόνια βρέθηκα στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Νέας Υόρκης, που φιλοξενούσε για λίγες μέρες, μια έκθεση σχετικά με τους καρχαρίες. Δεν έχασα την ευκαιρία να δω από κοντά αυτό το σπάνιο θέαμα. Οι πρώτες αίθουσες ήταν αφιερωμένες σε εργαλεία και συσκευές που έχει κατασκευάσει ο άνθρωπος για να πολεμήσει τον «φονιά των θαλασσών», «τη μηχανή του θανάτου», «την κρεατομηχανή». Όλες τις μηχανές που φτιάξαμε για να καταπολεμήσουμε τους φόβους μας. Λίγο πιο πέρα υπήρχε ένα κάδρο με μια μικρή επιγραφή-ερώτηση: «Ποιος είναι ο μεγαλύτερος εχθρός του καρχαρία;». Η απάντηση βρισκόταν ακριβώς από κάτω. Ακολουθώντας τις οδηγίες, σήκωσα την κατάλληλη πλακέτα. Από κάτω της ήταν ένας καθρέπτης. Αυτή ήταν η απάντηση.

Το σοκ ήταν μεγάλο. Τόσο μεγάλο που με οδήγησε να ερευνήσω περισσότερο για τα πιο «διάσημα και τρομακτικά σαγόνια του πλανήτη». Στην προσπάθεια αυτή είχα την πολύτιμη βοήθεια φίλων και συνεργατών στην Greenpeace, που συμμερίζονται την ανησυχία πολλών επιστημόνων για το μέλλον αυτών των τόσο ιδιαιτέρων ψαριών, που σήμερα πλέον απειλούνται από τα αδηφάγα σαγόνια του ανθρώπου. Τα «σαγόνια του λευκού καρχαρία» ήταν απλά η αφορμή. Η φήμη για τους φονιάδες των θαλασσών είναι βαθιά ριζωμένη στη συνείδησή μας. Όλοι είμαστε σίγουροι ότι χιλιάδες ανύποπτοι πολίτες πέφτουν θύματα των καρχαριών στις θάλασσες του πλανήτη.

Για εκατομμύρια χρόνια οι καρχαρίες παίζουν το ρόλο του «ανώτατου θηρευτή» ή της «Υγειονομικής Αστυνομίας» για το θαλάσσιο περιβάλλον, τρώγοντας τα αδύναμα άτομα από πολλά θαλάσσια είδη που περιλαμβάνονται στο διαιτολόγιό τους. Με άλλα λόγια, ο καρχαρίας παίζει το ρόλο του κορυφαίου καθαριστή ή σκουπιδιάρη, αντίστοιχο με το ρόλο πολλών ανώτερων αρπακτικών στην ξηρά. Για τα τελευταία, με την πάροδο του χρόνου, ο φόβος του κοινού αντικαθίσταται από το θαυμασμό, την αναγνώριση του ρόλου τους και το σεβασμό. Μήπως είναι πια καιρός να δούμε και τον καρχαρία με άλλο μάτι, όπως άλλωστε κάναμε πριν από χρόνια με την τίγρη, τον λύκο, την ύαινα, τον αετό, το όρνιο και πολλά άλλα ζώα; Δεν θα ήταν προτιμότερο να δούμε σοβαρά το θέμα όσο ακόμα οι καθαριστές των ωκεανών είναι ζωντανοί;

ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΕΣ
Αν μιλήσουμε με στοιχεία και με τη γλώσσα των αριθμών, κάθε χρόνο καταγράφονται μερικές δεκάδες επιθέσεις καρχαριών εναντίον κολυμβητών, υποβρύχιων ψαράδων κλπ. Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, γύρω στις 5-15 από τις επιθέσεις αυτές αποδεικνύονται μοιραίες για τα θύματά τους. Αντίθετα, σύμφωνα με τα; πιο συντηρητικά στοιχεία, που προέρχονται από τον Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAQ), κάθε χρόνο σκοτώνονται πάνω από 100.000.000 καρχαρίες. Οι πιθανότητες να συναντήσει κάποιος το μοιραίο από επίθεση καρχαρία είναι 100 φορές μικρότερη από το να πεθάνει από το τσίμπημα μέλισσας. Η απόλυτη περιγραφή του όρου πρόληψη. Η τυχαία σύλληψη των καρχαριών σε αλιευτικά εργαλεία σε όλο τον κόσμο, αλλά και η ζήτηση των πτερυγίων τους σε delicatessen της Άπω Ανατολής, απειλών αυτή τη μεγάλη οικογένεια.

Τον Απρίλιο του 2000 δεν ήταν λίγοι αυτοί που σοκαρίστηκαν όταν, στη συνάντηση των κρατών που συμμετέχουν στη Διεθνή Σύμβαση για το Εμπόριο Ειδών που Κινδυνεύουν (CITES) που πραγματοποιήθηκε στο Ναϊρόμπι, παρουσιάστηκε επίσημη πρόταση για την προστασία του λευκού καρχαρία (Carchatodon carcharias, γνωστού και ως μεγάλου ή σμπρίλιου). Σύμφωνα με την πρόταση που κατατέθηκε από τις ΗΠΑ και την Αγγλία, πρέπει να τεθούν αυστηροί περιορισμοί στο εμπόριο προϊόντων που προέρχονται από τον μεγάλο λευκό. Την πρόταση αυτή στήριξαν από κοινού οι διεθνείς περιβαλλοντολογικές οργανώσεις Greenpeace, International Fund for Animal Welfare και Human Society International.

Ασπροπτέρυγος καρχαρίας (carcharhinus albimarginatus)

Η Διεθνής Ένωση για την Προστασία της Φύσης (IUCN) έχει ήδη αναγνωρίσει τον κίνδυνο που διατρέχουν διάφορα είδη καρχαριών και το 1996 πρόσθεσε 11 είδη στο διεθνή κατάλογο των ειδών που κινδυνεύουν (Red Data Book). Μέχρι πριν από μερικά χρόνια η τυχαία σύλληψη καρχαρία σε κάποιο αλιευτικό εργαλείο θεωρείτο ένα αναγκαίο κακό. Σήμερα έχει πλέον αναπτυχθεί μια τεράστια αγορά για προϊόντα που προέρχονται από καρχαρίες. Σύμφωνα με τα στοιχεία του FAQ, το διεθνές εμπόριο πτερυγίων καρχαρία από 32 τόνους το 1980, έφτασε τους 335 τόνους το 1990.

Carchathinus perezi

Τα πτερύγια του καρχαρία χρησιμοποιούνται για να φτιαχτεί η περίφημη σούπα, περιζήτητη στα εστιατόρια της Άπω Ανατολής. Ένα μόνο πτερύγιο του καρχαρία προσκυνητή ή παπά (Cetorhinus maximus ή στα αγγλικά basking shark) μπορεί να πουληθεί στην αγορά της Κίνας μέχρι και 15.000 δολάρια. Αντίστοιχη είναι και η τιμή του πτερυγίου του φαλαινοκαρχαρία (Rhincodon typus). Αφού τους ψαρέψουν, τους κόβουν τα πτερύγια και τους ξαναπετούν ζωντανούς, αλλά ανίκανους πλέον να κολυμπήσουν, στη θάλασσα για να βρουν αργό και τραγικό θάνατο. Οι τιμές των προϊόντων του καρχαρία αυξάνονται, καθώς οι καρχαρίες γίνονται όλο και πιο σπάνιοι. Το 1999, στην αγορά της Ταϊβάν, τιμή ενός (νεκρού) φαλαινοκαρχαρία έφτανε τα 3.000 δολάρια. Οι συλλέκτες τροπαίων σε Ευρώπη και Αμερική πληρώνουν μέχρι και 50.000 δολάρια για τα σαγόνια του μεγάλου λευκού.

Οι χόνδροι του καρχαρία χρησιμοποιούνται επίσης στη φαρμακοβιομηχανία και τη βιομηχανία καλλυντικών. Ο μύθος της ανοσίας του καρχαρία στον καρκίνο οδήγησε στην αύξηση του αριθμού των καρχαριών που ψαρεύονται ετησίως. Μόνο στην Κόστα Ρίκα, όπου και η παραγωγή του σχετικού «φαρμάκου», υπολογίζεται ότι σκοτώνονται περί τους 10.000 καρχαρίες το χρόνο. Παραγάδια αφρού, ανεμότρατες, κυκλωτικά δίχτυα κυριολεκτικά ξεκληρίζουν τους πληθυσμούς των καρχαριών. Η μείωση των αποθεμάτων των ψαριών που αλιεύονται οδήγησε τους καρχαρίες στο στόχαστρο της αλιευτικής βιομηχανίας. Πρόσφατη μελέτη του FAQ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι περί τους 2.300.000 καρχαρίες (κυρίως γλαυκοκαρχαρίες) πιάνονται σε παραγάδια αφρού (που χρησιμοποιούνται κυρίως για την αλιεία τόνου και ξιφία) στον ανατολικό Ατλαντικό.

Ασπροπτέρυγος καρχαρίας (Carcharhinus albimarginatus)

Πολύ συχνά καταναλώνουμε κρέας καρχαρία χωρίς να το ξέρουμε. Στην Αγγλία το κρέας τους χρησιμοποιείται στα γνωστά fish and chips, στη Χιλή πωλείται σαν κρέας ξιφία κλπ. Στη διάρκεια της τουριστικής περιόδου, το κρέας του καρχαρία υποκαθιστά αυτό του ξιφία και στη χώρα μας. Ταυτόχρονα, οι γνώσεις μας για τη βιολογία των περισσότερων καρχαριών και την κατάσταση των πληθυσμών τους παραμένουν εξαιρετικά περιορισμένες. Σύμφωνα με σχετική έκθεση του FAQ (1999) «υπάρχει αυξανόμενη ανησυχία για την αυξανόμενη σύλληψη καρχαριών και για τις συνέπειες που θα έχει για τους πληθυσμούς ορισμένων ειδών καρχαριών σε διάφορες περιοχές του πλανήτη». Υπάρχουν πάνω από 400 είδη καρχαριών στις θάλασσες του πλανήτη. Κάποια από αυτά είναι κοσμοπολίτικα και κυκλοφορούν σχεδόν σε όλες τις θάλασσες. Κάποια άλλα εμφανίζονται σε εντοπισμένες γεωγραφικές περιοχές.

Καρχαρίας Παραμάνα (Ginglymostoma cirratum)

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΛΕΥΚΟΣ (Carchatodon carcharias)
Είναι ο πιο φημισμένος από τους καρχαρίες. Ο ενήλικας μεγάλος λευκός φτάνει συνήθως τα 6 μέτρα, αν και το μήκος του μπορεί να φτάσει τα 10 μέτρα. Παρά το όνομά του δεν είναι πάντα λευκός. Στο νεαρό άτομο η ράχη είναι καφετιά και γίνεται σκούρα γκρι (συχνά προς το μπλε) καθώς ωριμάζει. Ανάλογα με το μέγεθός του, ο μεγάλος λευκός τρέφεται με ψάρια, θαλασσινές χελώνες, δελφίνια και φώκιες. Τον συναντάμε στις ακτές τις Καλιφόρνιας, της Αυστραλίας, της Ν. Αφρικής και της Ν. Μεσογείου, η οποία αποτελεί σημαντική περιοχή διατροφής για το είδος. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, μέσα στα τελευταία 10 χρόνια, ο πληθυσμός τους μειώθηκε κατά 20%. Πιο εξειδικευμένες μελέτες έδειξαν μείωση του πληθυσμού των λευκών κατά 68% στις ανατολικές ακτές των ΗΠΑ, μέσα στα τελευταία 20 χρόνια. Η αντίστοιχη μείωση στις ακτές της Αυστραλίας έφτανε το 96%.

Ο ΣΦΥΡΟΚΕΦΑΛΟΣ (Sphyrna zygaena)
Ίσως είναι το πιο χαρακτηριστικό είδος καρχαρία. Το όνομά του το πήρε από το χαρακτηριστικό κεφάλι του που πραγματικά μοιάζει με σφυρί. Τα μάτια του εί9ναι τοποθετημένα στις άκρες του σφυροειδούς κεφαλιού. Ζει σε παράκτιες περιοχές θερμών και εύκρατων θαλασσών. Η υψηλή τιμή των πτερυγίων του, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι συνηθίζει να σχηματίζει μικρά κοπάδια, έχει οδηγήσει στη μαζική σύλληψή του σε αλιευτικά εργαλεία.

Ο ΓΛΑΥΚΟΚΑΡΧΑΡΙΑΣ (Prionace glauca ή Carcharias glaucus)
Κοσμοπολίτικο είδος που ζει σε ανοιχτά πελάγη και σε τροπικές υποτροπικές και εύκρατες θάλασσες. Έχει ιδιαίτερα περίπλοκες μεταναστευτικές συνήθειες. Συνήθως πιάνεται σε παραγάδια αφρού, όπου, αφού του κοπούν τα πτερύγια, πετιέται στη θάλασσα ζωντανός-νεκρός. Είναι επίσης ένα από τα πιο συχνά θύματα των παρασυρόμενων αφρόδιχτων.

ΟΙ ΒΑΣΙΛΙΑΔΕΣ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ
Οι καρχαρίες ανήκουν στην τάξη των Χονδριχθύων και στην υποκατηγορία των Ελασμοβράγχιων. Στην υποκατηγορία των Ελασμοβράγχιων ανήκουν και οι ράγιες (γνωστές και σαν βάτοι ή σαλάχια). Οι καρχαρίες χαρακτηρίζονται από το υδροδυναμικό τους σώμα. Έχουν 5-7 βραγχιακές σχισμές οι οποίες δεν έχουν κάποιο κάλυμμα, η άνω σιαγόνα τους είναι ελεύθερη (δεν ενώνεται με τον σκελετό του κρανίου), έχουν ένα ζεύγος οπών για ρουθούνια και το σώμα τους καλύπτεται από δερμικά λέπια. Το γεγονός ότι ο σκελετός τους είναι χόνδρινος δεν έχει αφήσει πολλά ιστορικά ίχνη από την εξέλιξη των καρχαριών (ο χόνδρος αποσυντίθεται). Τα κύρια ευρήματα αφορούν δόντια, τμήματα πτερυγίων και δερμικά λέπια. Τα σχετικά ευρήματα από τους προγόνους του σημερινού καρχαρία έρχονται από τη Δεβόνιο Περίοδο (350-400.000.000 χρόνια από τη σημερινή γεωλογική περίοδο). Οι περισσότερες από τις σύγχρονες οικογένειες καρχαριών εμφανίστηκαν στον πλανήτη πριν από περίπου 100.000.000 χρόνια, όταν ακόμα ζούσαν οι δεινόσαυροι. Στις πιο πρόσφατα εξελιγμένες οικογένειες καρχαριών ανήκουν οι σφυροκέφαλοι.

Φαλαινοκαρχαρίας (Rhincodon typus)


Το μέγεθός τους ποικίλλει από λίγα εκατοστά μέχρι 15 μέτρα. Μεγαλύτερος σε μέγεθος είναι ο φαλαινοκαρχαρίας (Rhincodon typus) και ο μικρότερος ο πυγμαίος γατοκαρχαρίας (Squaliolus laticaudus). Ο χρωματισμός τους προσφέρει ένα φυσικό καμουφλάζ, δεδομένου ότι η κοιλιακή χώρα είναι πιο ανοιχτόχρωμη ώστε το ζώο να μη διακρίνεται εύκολα όταν κάποιο από τα θηράματά του τον κοιτάζει από κάτω, ενώ το πιο σκούρο χρώμα της ράχης μπερδεύεται με το σκούρο χρώμα του ωκεανού και κάνει δύσκολο τον εντοπισμό του όταν κάποιος τον κοιτάζει από ψηλά. Με άλλα λόγια, οι θηρευτές και τα θηράματά του δεν μπορούν να διακρίνουν τη χρωματική αντίθεση ανάμεσα στον καρχαρία και στο περιβάλλον του. Μερικοί καρχαρίες που ζουν στην παράκτια ζώνη έχουν αναπτύξει χρωματικές παραλλαγές, ώστε να γίνονται «ένα» με τον πυθμένα.

Πυγμαίος γατοκαρχαρίας (Squaliolus laticaudus)

Ίσως το πιο χαρακτηριστικό του καρχαρία είναι η σιαγόνα του ή μάλλον πιο σωστά η οδοντοφυΐα του. Η σιαγόνα του διαθέτει πολλές σειρές δοντιών τα οποία αντικαθιστούν κάθε δόντι που σπάει. Ορισμένα είδη καρχαριών μπορεί να βγάλουν στη διάρκεια της ζωής τους μέχρι και 30.000 δόντια!

Κίτρινος καρχαρίας (Negaprion brevirostris)

Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία, η ακοή φαίνεται να είναι η κυρίαρχη αίσθηση του καρχαρία. Ο καρχαρίας έχει ένα εσωτερικό «αυτί» που αποτελείται από τρεις θαλάμους και το οποίο ανιχνεύει ήχους, επιτάχυνση και βαρύτητα. Ο καρχαρίας χρησιμοποιεί τον ήχο για τον εντοπισμό της τροφής του και έλκεται ιδιαίτερα από τα ηχητικά σήματα χαμηλών συχνοτήτων (25 με 100 Hz), όπως αυτά που εκπέμπουν τα τραυματισμένα ψάρια. Μερικοί καρχαρίες έλκονται από ηχητικά σήματα που εκπέμπονται από απόσταση μεγαλύτερη των 200 μέτρων.

Ασπροπτέρυγος καρχαρίας (Carcharhinus albimarginatus)


Κατά μήκος του σώματος του καρχαρία υπάρχει η πλευρική γραμμή. Πρόκειται για ένα σύστημα καναλιών που βρίσκονται κάτω από το δέρμα του και είναι γεμάτα με ένα ρευστό. Το σύστημα αυτό επικοινωνεί μέσα από μικρούς πόρους με θαλασσινό νερό. Η πλευρική γραμμή περιέχει κύτταρα-αισθητήρες τα οποία καταλήγουν σε πολύ λεπτά τριχίδια μέσα στο ρευστό που γεμίζει το όλο σύστημα. Οποιαδήποτε κίνηση του νερού η οποία προκαλείται από περιδινήσεις, ρεύματα, δονήσεις κλπ. μετακινεί τα τριχίδια τα οποία «ειδοποιούν» τα κύτταρα-αισθητήρες που με τη σειρά τους προκαλούν νευρικές δονήσεις στον εγκέφαλο. Όπως και το αυτί, η πλευρική γραμμή ανιχνεύει δονήσεις χαμηλής συχνότητας.

Κίτρινος καρχαρίας (Negaprion Brevirostis)


Όσο για την όσφρησή τους, είναι αλήθεια ότι μπορούν να ανιχνεύσουν απειροελάχιστες συγκεντρώσεις χημικών ουσιών (όπως συγκεκριμένα αμινοξέα). Η όσφρησή τους μπορεί να εντοπίσει την πηγή σε απόσταση αρκετών εκατοντάδων μέτρων. Όσο για την κοινωνική τους ζωή λίγα είναι γνωστά. Συνήθως είναι μοναχικά ζώα. Οι περιπτώσεις που σχηματίζουν κοπάδια (όπως ο σφυροκέφαλος) αποτελούν εξαίρεση. Παρατηρήσεις καρχαριών έδειξαν ότι αυτοί δραστηριοποιούνται κυρίως κατά το σούρουπο και τη νύχτα. Μέχρι σήμερα έχουν αναγνωριστεί 32 είδη καρχαριών που έχουν επιτεθεί σε ανθρώπους ή σκάφη. Πρόκειται κυρίως για είδη που τρέφονται με ψάρια ή θαλάσσια θηλαστικά, έχουν μεγάλο μέγεθος και ζουν σε ζεστά νερά. Σχετική έκθεση της Υπηρεσίας Ναυτικών των ΗΠΑ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι επιθέσεις σχετίζονται κυρίως με:
(α) περιπτώσεις ανθρώπων που κρατούσαν τραυματισμένα ψάρια και πιθανόν ο καρχαρίας να μπέρδεψε τους δύτες με το θήραμα,
(β) περιπτώσεις όπου οι καρχαρίες επιτέθηκαν όχι για να τραφούν, αλλά για να «προστατέψουν» τη ζωτική τους περιοχή. Οι επιθέσεις αυτές εκτός της «περιοχής» τους έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και συνοδεύονται από ιδιαίτερες κινήσεις.

Καρχαρίας παραμάνα (Ginglymostoma cirratum)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Οι καρχαρίες ζουν στους ωκεανούς του πλανήτη εδώ και 400 εκατομμύρια χρόνια. Βρίσκονται σε όλες τις θάλασσες της Γης. Αναπαράγονται σε εξαιρετικά αργούς ρυθμούς και φέρνουν στη ζωή πολύ λίγα μικρά. Φτάνουν σε ηλικία αναπαραγωγής σε μεγάλη ηλικία (σε ορισμένες περιπτώσεις στα 25 χρόνια τους). Η αργή αναπαραγωγή και η επίσης βραδεία σεξουαλική ωρίμανση καθιστούν τους πληθυσμούς των καρχαριών εξαιρετικά ευαίσθητους σε εξωτερικές πιέσεις. Με άλλα λόγια, η ραγδαία μείωση του αριθμού τους είναι πιθανόν να οδηγήσει πολλούς από τους πληθυσμούς των καρχαριών στην εξαφάνιση. Και η εξαφάνιση είναι παντοτινή!

Γλαυκοκαρχαρίας (Prionace glauca)



Η αντίληψη του κοινού για τους καρχαρίες έχει αρχίσει σιγά-σιγά να αλλάζει. Σε πολλές περιοχές του πλανήτη έχει αναπτυχθεί τουριστική βιομηχανία που στηρίζεται στην παρατήρηση των καρχαριών. Όλο και περισσότεροι δύτες αναζητούν την παρατήρηση των καρχαριών στο φυσικό τους περιβάλλον. Μόνο για να τους δουν! Είναι φανερό ότι η κακή φήμη του καρχαρία δεν δικαιολογείται καθόλου από τη ζημιά που προκαλεί στους ανθρώπους. Αντίθετα, όλο και περισσότεροι είναι εκείνοι που αναγνωρίζουν την αξία του καρχαρία στο θαλάσσιο οικοσύστημα και το μοναδικό του ρόλο για τη διατήρηση της ισορροπίας στα διάφορα επίπεδα οργάνωσης της θαλάσσιας ζωής. Ο καρχαρίας δεν είναι παρά ακόμα ένας σαρκοφάγος οργανισμός, όπως το λιοντάρι, η τίγρη, ο πάνθηρας, το πούμα κλπ.

του Νίκου Χαραλαμπίδη