Δ. ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (480/79 - 323)
Η νέα περσική εισβολή του 480 στην ερημωμένη Αθήνα επέφερε τεράστιες καταστροφές, τις οποίες επέτεινε μια δεύτερη λεηλασία της πόλης από τον αρχιστράτηγο των Περσών Μαρδόνιο λίγο μετά (479) τη νίκη των Ελλήνων στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480. Ο περίβολος που προστάτευε την πόλη γκρεμίστηκε. Σοβαρότατες ζημιές προκλήθηκαν σε όλους τους μεγαλοπρεπείς ναούς («αρχαίος νεώς», Προ-Παρθενώνας, πρώιμος ναός της Αθηνάς Νίκης, «οικήματα») και στα αναθήματα (Κόρες, άλλα γλυπτά, κτλ.) της Ακρόπολης, ενώ η κάτω πόλη εμφανίζει σαφή δείγματα σχεδόν πλήρους ισοπέδωσης, με όλα τα δημόσια κτίρια της Αγοράς (Βουλευτήριο, Βασίλειος Στοά, Κτίριο F, ΝΑ Κρήνη) να κείτονται τώρα σε συντρίμμια. Ανάλογη ήταν η κατάσταση και σε άλλες περιοχές της Αττικής: το Τελεστήριο της Ελευσίνας, ο ημιτελής ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο κι ο μικρός αρχαϊκός ναός του Ραμνούντα κατεδαφίστηκαν επίσης.
Μετά τη θριαμβευτική νίκη των Ελλήνων στις Πλαταιές και στη Μυκάλη (479) και την οριστική απομάκρυνση του περσικού κινδύνου, η σταδιακή ανάδειξη της Αθήνας σε ηγέτιδα δύναμη και οι νέες απαιτήσεις που παρουσιάστηκαν δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ενός νέου κύκλου έντονης οικοδομικής δραστηριότητας στην πόλη. Η σταδιακή αύξηση του πληθυσμού, η εισροή και αφομοίωση ξένων στοιχείων από την δεκτική σε εξωτερικά ερεθίσματα αθηναϊκή κοινωνία και οι πολιτικές πρακτικές που υιοθετήθηκαν επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τη μορφή και τους στόχους των έργων που τέθηκαν σε εφαρμογή.
Στις τρεις δεκαετίες που ακολούθησαν τους Περσικούς πολέμους, ελάχιστα μη αμυντικά έργα πραγματοποιήθηκαν. Προτεραιότητα δόθηκε στην οχύρωση της πόλης και στην ανοικοδόμηση των οικιστικών κέντρων, ενώ τα πολύ λίγα νέα κτίρια αποτέλεσαν κατά κανόνα αποκύημα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Εξαιρέσεις αποτελούν η Στοά των Αθηναίων στους Δελφούς (478 ή το 456) (το μόνο γνωστό αθηναϊκό έργο εκτός Αττικής από την περίοδο αυτή) και ο πώρινος ναός της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη, μνημεία μέσω των οποίων οι πολίτες εξέφρασαν τη συγκρατημένη υπερηφάνειά τους για τις περιφανείς επιτυχίες της πόλης.
Με εισήγηση του Θεμιστοκλή η Αθήνα και το βόρειο τμήμα της Ακρόπολης περικλείονται βιαστικά με νέο τείχος (Θεμιστόκλεια οχύρωση, 478), για το οποίο χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό κομμάτια προγενέστερων κτισμάτων και αναθημάτων. Με την ανοικοδόμηση των τειχών, ο Κεραμεικός χωρίστηκε σε δύο μέρη, στον «Έξω Κεραμεικό» (έξω από τα τείχη), που συνέχισε να λειτουργεί ως χώρος ταφής των νεκρών, και στον «Έσω Κεραμεικό» (μέσα στα όρια της πόλης), που κοσμήθηκε σταδιακά με διάφορα κτίρια δημόσιου χαρακτήρα. Ταυτόχρονα, ο Θεμιστοκλής πείθει τους Αθηναίους να συμπληρώσουν και την οχύρωση των λιμανιών του Πειραιά, εγχείρημα που ο ίδιος είχε ξεκινήσει ως άρχων το 493/2 και το οποίο θα φέρει σε πέρας ο Κίμωνας μετά την πάροδο λίγων ετών. Παράλληλα, θέσπισε φοροαπαλλαγές υπέρ της ευνοϊκής εγκατάστασης μετοίκων στην Αθήνα. Συντελέστηκε έτσι μία ραγδαία μετατροπή του αγροτικού πληθυσμού της Αττικής σε αστικό της Αθήνας (πολιτική που εφάρμοσε ο άλλος ισχυρός πολιτικός άνδρας της εποχής ο Αριστείδης) και τελικά σε «επαγγελματικό», με την έννοια του ότι όλοι οι πολίτες της δημοκρατίας συντηρούνταν από το δημόσιο ταμείο, με συνέπεια να είναι σε θέση να αφιερωθούν στην άσκηση του πολιτικού έργου της πόλης.
Γύρω στα χρόνια αυτά, οπωσδήποτε πριν τον εξοστρακισμό του Θεμιστοκλή το 472, τοποθετείται και η ανέγερση του ναού της Αρτέμιδας Αριστοβούλης στο δήμο της Μελίτης, στα δυτικά της Αγοράς.
Οι ναοί της Ακρόπολης και τα άλλα ιερά της Αττικής αφέθηκαν σε κατάσταση ερειπίων και δεν αντικαταστάθηκαν σχεδόν για μια γενιά, προφανώς προς συμμόρφωση με τον όρκο που είχαν δώσει οι Αθηναίοι στις Πλαταιές να μην παλινορθώσουν τα κατεστραμμένα κτίρια ούτε να χτίσουν νέα για να διατηρηθεί ζωντανή η θύμηση του πολέμου και των καταστροφών που προξένησε. Ελάχιστα ήταν τα κτίρια που επισκευάστηκαν με πρόχειρο τρόπο (όπως ο «αρχαίος νεώς» της Αθηνάς), προκειμένου να εξασφαλιστεί η συνέχεια της λατρείας ή γενικότερα να παραταθεί η χρήση τους όπου κρινόταν απαραίτητο. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα λείψανα της Ακρόπολης παρέμειναν ως ιερά κειμήλια και θάφτηκαν επί τόπου, γεμίζοντας τις κοιλότητες του βράχου και προετοιμάζοντας το τέμενος για την πιο λαμπρή περίοδό του. Δυο ακόμη αταύτιστα μικρά ιερά της Αθήνας, ένας μικρός σηκός στα ΝΑ του περιβόλου του τεμένους του Διονύσου Ελευθερέως στη Νότια Κλιτύ της Ακροπόλεως κι ένας μεγαλύτερος σε ένα ευρύτερο τριγωνικό τέμενος της Μελίτης (ιερό του Ηρακλή Αλεξίκακου; τέμενος του Διονύσου εν Λίμναις;) είναι δυνατόν να προέρχονται από τα χρόνια ανάμεσα στο 479 και 468. Στην Αγορά, το Πρυτανείο διαμορφώθηκε χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα σε αίθουσα που χρησιμοποίησε μονάχα το κεντρικό μέρος του για την κάλυψη θεσμικών αναγκών. Έργα γίνονται και στα ιερά του Ποσειδώνα και της Αθηνάς στο Σούνιο, ενώ στο δήμο της Φλύας (στην περιοχή του σημερινού Χαλανδρίου) επισκευάζεται το λεγόμενο Τελεστήριο των Μεγάλων Θεών.
Η συνολική όψη της Αθήνας διατηρήθηκε σχεδόν απαράλλακτη, δίνοντας την ίδια προσθετική εικόνα με αυτή του παρελθόντος, που παρουσίαζε ανώμαλη διάρθρωση των δομικών στοιχείων, με τις διαδρομές των δρόμων να παραμένουν προσαρμοσμένες στις τοπογραφικές ιδιομορφίες της πόλης. Αρκετά κατεστραμμένα σπίτια επιδιορθώθηκαν και άλλα ξαναχτίστηκαν επάνω στα παλιά τους θεμέλια. Τα πιο πολλά σπίτια της περιόδου εξακολούθησαν να υπάρχουν μέσα στο προϋπάρχον οδικό δίκτυο, ενώ σποραδικά μόνο μπορούμε να μιλάμε για προσπάθεια πιο συστηματικής διαμόρφωσης του οικιστικού περιβάλλοντος. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί ο Πειραιάς, όπου εφαρμόσθηκαν νέοι σχεδιαστικοί πειραματισμοί και υλοποιήθηκαν καινοφανείς αρχιτεκτονικές προτάσεις.
Η νίκη των αθηναϊκών δυνάμεων στον Ευρυμέδοντα ποταμό (470) απέφερε σημαντικά οικονομικά οφέλη στην Αθήνα, γεγονός που επέτρεπε την πιο άνετη και πιο συστηματική οργάνωση των διαφόρων δραστηριοτήτων. Ακόμη περισσότερες ελληνικές πόλεις-κράτη εκδήλωσαν την επιθυμία να ενταχθούν στο πλευρό της Δηλιακής Συμμαχίας, την ίδια στιγμή που η Πελοποννησιακή Συμμαχία, με τη Σπάρτη να προβάλλει ως το αντίπαλο δέος, προσπαθούσε να οργανώσει την αντίσταση στη νέα (αθηναϊκή στην ουσία) τάξη πραγμάτων. Ο Κίμωνας, ευνοώντας φιλόδοξα οικοδομικά προγράμματα, έδωσε έμφαση σε έργα που απέβλεπαν στην εξυπηρέτηση οργανικών αναγκών της πόλης, στον εξωραϊσμό της και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Δεν έλειψαν έργα που σχετίζονταν με τις μνήμες των Περσικών πολέμων, όπως ο ναός της Ευκλείας Αρτέμιδας (468 - 461), που χτίστηκε στη Βόρεια Κλιτύ της Ακρόπολης, κοντά στο Ελευσίνιο.
Την εποχή αυτή προχωράει η οικοδόμηση των Μακρών Τειχών (Φαληρικό και Βόρειο τείχος, 459 - 456), μέσω των οποίων επετεύχθηκε η ασφαλής επικοινωνία της Αθήνας με τα επίνεια του Φαλήρου και του Πειραιά. Ταυτόχρονα, οχυρώνεται και το νότιο μέρος της Ακρόπολης, το οποίο είχε μείνει ατείχιστο (Κιμώνειο τείχος).
Παρότι δεν επιδιώχθηκε συνέχιση των εργασιών στον Παρθενώνα, η αναμόρφωση του βράχου της Ακρόπολης στα πλαίσια του οικοδομικού προγράμματος του Κίμωνα, δεν μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητα από το σχεδιασμό ανέγερσης του μεγάλου ναού της Αθηνάς. Μερικοί μάλιστα μελετητές θεωρούν ότι τώρα αρχίζει το χτίσιμο του νέου Παρθενώνα, που θα διακοπεί με τον θάνατο του Κίμωνα και θα συνεχιστεί από τον Περικλή. Στον καιρό του Κίμωνα αποδίδεται και η διαμόρφωση της Κλεψύδρας, υπόγειας κρήνης σημαντικών διαστάσεων στη ΒΔ πλαγιά της Ακρόπολης.
Έπειτα από την επιτυχή έκβαση της αθηναϊκής εκστρατείας στη Σκύρο, ο Κίμωνας αποφάσισε τη μετακομιδή των λειψάνων του Θησέα από το νησί στην Αθήνα, όπου ιδρύθηκε για τη στέγασή τους το Θησείο λίγες εκατοντάδες μέτρα ανατολικά της Αγοράς. Στο χώρο της Αγοράς ανεγέρθηκαν αρκετά σημαντικά οικοδομήματα. Το πιο γνωστό είναι η Στοά του Πεισιάνακτα ή Ποικίλη Στοά (475 - 450), όπου γίνονταν διάφορες λειτουργίες και διακοσμήθηκε με πίνακες ζωγραφικής που αναπαριστούσαν σκηνές από τους μυθικούς και ιστορικούς στρατιωτικούς άθλους των Αθηναίων. Αμέσως πίσω από τη στοά, μέσα σε ένα στενό δρομάκι, ένας επιμελώς κατασκευασμένος υδαταγωγός (περίπου 475-450), παρόμοιος με αυτόν που τροφοδοτούσε τη ΝΑ Κρήνη, σχεδιάστηκε για να μεταφέρει νερό έξω από την πόλη προς τα ΒΔ, οδηγώντας απευθείας προς την κατεύθυνση της Ακαδημίας, της οποίας το Γυμνάσιο δέχθηκε επεμβάσεις βελτιωτικού χαρακτήρα. Άλλα οικοδομήματα στο χώρο της Αγοράς ήταν: η Θόλος ή Σκιάς (470 - 460), νότια του Νέου Βουλευτηρίου και του Μητρώου, η οποία χρησίμευε ως χώρος εστίασης και έδρα της εκτελεστικής επιτροπής (Πρυτάνεις) της Βουλής. Η Στοά των Ερμών, όπου εκτίθεντο οι τρεις «Ερμές» (Ερμαϊκές στήλες) που είχε αφιερώσει ο Κίμωνας για να γιορτάσει τη νίκη του στη Σκύρο, βρισκόταν στο σημείο της κύριας, ΒΔ εισόδου της Αγοράς, αλλά δεν έχει αναγνωριστεί μέχρι σήμερα. Είναι πιθανόν να ταυτιζόταν με την Ποικίλη ή τη Βασίλειο Στοά. Ένδειξη απόπειρας εξωραϊσμού της Αθήνας, την εποχή αυτή, είναι κι η δενδροφύτευση της Αγοράς και της Ακαδημίας, στην οποία προέβη ο Κίμωνας.
Σε σχέση με τα περίχωρα της Αθήνας, μια από τις πολλές εκδοχές του Τελεστήριου και μια από τις φάσεις του οχυρωματικού περίβολου της Ελευσίνας έχουν επίσης αποδοθεί στα χρόνια της διακυβέρνησης της πόλης υπό την καθοδήγηση του Κίμωνα. Δυο εξωτερικές ιωνικές κιονοστοιχίες προστέθηκαν στην ανατολική και νότια πλευρά του ναού της Αθηνάς στο Σούνιο. Έργα παρατηρούνται και στο ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδας στη Βραυρώνα, αλλά και εκτός Αττικής. Στη Δήλο ανεγείρεται από τους Αθηναίους ο δεύτερος ναός του Απόλλωνα (μετά το 478 - μετά το 303 αντίστοιχα) ανάμεσα στον οίκο των Ναξίων και στον πρώτο, πώρινο ναό του θεού.
Την ίδια στιγμή, η νίκη της Σπάρτης στην Τανάγρα (457) επιτάχυνε τις εξελίξεις, με συνέπεια να μεταφερθεί το συμμαχικό ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα (454). Η Δηλιακή Συμμαχία απορρόφησε τους κραδασμούς από τη σύγκρουσή της με την Πελοποννησιακή όλο το παραπάνω διάστημα (461 - 446), όχι πάντως χωρίς απώλειες, αφού η ειρήνη του Καλλία μεταξύ Αθήνας-Περσίας (449) δεν ήταν αρκετή να αποσοβήσει τον θάνατο του Κίμωνα στην Κύπρο (446) και την ήττα στην Κορώνεια (447), με την οποία η Συμμαχία έχασε τον έλεγχο της Βοιωτίας. Παρ’ όλα αυτά, ο ρόλος της Αθήνας παραμένει κυρίαρχος στα ελληνικά πράγματα χάρη στη σύναψη τριακονταετούς συνθήκης ειρήνης με τη Σπάρτη (445). Το επόμενο χρονικό διάστημα εκμεταλλεύτηκε ο Περικλής ώστε να προωθήσει μέτρα και πολιτικές σε διάφορους τομείς, ενώ παράλληλα τίθεται σε εφαρμογή ένα άνευ προηγουμένου οικοδομικό και καλλιτεχνικό πρόγραμμα.
Με την έναρξη του νέου αυτού προγράμματος, που τηρήθηκε μάλλον απρόσκοπτα και αφορούσε κυρίως τα σπουδαιότερα ιερά της Αττικής (Ακρόπολη, ιερό της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα), υπάρχουν ενδείξεις ότι κάποια παλαιότερα έργα εγκαταλείφθηκαν. Πολλά από τα σημαντικά έργα που έγιναν σε αυτό το διάστημα φαίνεται να μην συνδέονται, τουλάχιστον όχι άμεσα, με την πολιτική του Περικλή, και είναι απολύτως λογικό να υποθέσει κανείς ότι, πέρα από την εκτέλεση δημόσιων έργων κοινωφελούς χαρακτήρα, εκδηλώθηκαν και άλλες πρωτοβουλίες, που αντιπροσώπευαν παράλληλες ή αποκλίνουσες από τις δικές του τάσεις.
Με την ανέγερση του λεγόμενου Νότιου Τείχους (446 - 443) μεταξύ του Βόρειου και του Φαληρικού Τείχους ολοκληρώνεται η οικοδόμηση των Μακρών Τειχών.
Ακρογωνιαίος λίθος του οικοδομικού προγράμματος του Περικλή ήταν η Ακρόπολη, όπου η νέα χωροταξική οργάνωση φαίνεται να συντελέσθηκε σε όλη την επιφάνεια του βράχου με βάση προδιαγεγραμμένο σχέδιο. Η καινούρια οικοδομική φάση εγκαινιάστηκε το 447 με την έναρξη της ανέγερσης του Παρθενώνα (447 - 432), που ήδη πριν από τη συμπλήρωσή του (438) στέγαζε στο σηκό του το χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου φιλοτεχνημένο από τον Φειδία. Στα νότια του Παρθενώνα πρέπει να βρισκόταν και ένα εργαστήριο, που προφανώς εξυπηρετούσε τον ναό. Ο Βωμός της Αθηνάς, που υπήρχε στην Ακρόπολη από τα χρόνια του Ομήρου για τη λατρεία της θεάς και του Ερεχθέα, στα ανατολικά του μεταγενέστερου «αρχαίου νεώ», συνέχισε να χρησιμοποιείται, εξυπηρετώντας πλέον τις λατρευτικές ανάγκες του νέου Παρθενώνα. Τον Παρθενώνα ακολούθησαν άλλες κατασκευές: τα Προπύλαια του Μνησικλή (437 - 432), η μνημειακή είσοδος προς δυσμάς, κατέλαβαν τη θέση των παλαιότερων με ελαφρώς διαφορετικό προσανατολισμό των αξόνων τους, έργα στα ανατολικά των Προπυλαίων (434 - 432), που προφανώς αποσκοπούσαν στην αναδιάρθρωση του δυτικού τμήματος της Ακροπόλης ανάμεσα σε αυτά και στον Παρθενώνα, ώστε να γίνει δυνατή η ανέγερση των Προπυλαίων, ο μαρμάρινος ναός της Αθηνάς (Απτέρου) Νίκης (437 - 424, κατ’ άλλους 426 ή αργότερα - λίγο πριν το 421), το Ερέχθειο (421 - 415 και 409/8), που αποτελούσε τον κατεξοχήν ιερό χώρο του βράχου, και στα δυτικά αυτού το Πανδρόσειο. Το ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδας, η Χαλκοθήκη (μέσα 5ου αιώνα, με προσθήκες του 4ου αιώνα ή α' δεκαετία 4ου αιώνα), το ιερό του Πανδίονα σε σημείο όπου πιθανώτατα υπήρχε παλιότερο ιερό που θάφτηκε κάτω από τις επιχώσεις των αρχών του 5ου αιώνα, αναμόρφωση του ιερού του Διός Πολιέως ΒΑ του Παρθενώνα, το Αρρηφόριο (5ος αιώνας), το κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου (περίπου 465-450). Το νότιο τείχος της Ακρόπολης συμπληρώνεται, ενώ το Εννεάπυλο εξαφανίζεται και τη θέση του παίρνει ευρεία ανηφορική οδός με αφετηρία την Οδό Παναθηναίων και απόληξη το χώρο προ των Προπυλαίων. Γύρω από την Ακρόπολη και κατά μήκος του Περιπάτου, τα παλαιά ιερά επισκευάζονται και ιδρύονται νέα, κοντά στα οποία ξεφυτρώνουν και διάφορα άλλα κτίσματα.
Στους ΝΑ πρόποδες του βράχου οικοδομήθηκε το Ωδείο του Περικλή (447 - 443/2), στο οποίο τελούνταν αρχικά μουσικοί και αργότερα και θεατρικοί αγώνες.
Η έντονη στροφή προς τις θρησκευτικές - λατρευτικές δομές, με αποκορύφωμα την Ακρόπολη, συνοδεύτηκε από μια αντιστρόφως ανάλογη μετατόπιση του ενδιαφέροντος από την κάτω πόλη, που τώρα εμφανίζεται μερικώς παραμελημένη. Η Αγορά έτυχε περιορισμένης προσοχής, που μεταφράστηκε κυρίως σε κτίρια θρησκευτικού χαρακτήρα, όπως η Στοά του Διός Ελευθερίου (430 - 420) και ένα μικρό τριγωνικό ιερό (της Εκάτης;) στη ΝΔ γωνία της Αγοράς, το οποίο πρέπει να υπήρχε εκεί από τον 7ο αιώνα και ανακαινίστηκε (γ' τέταρτο 5ου αιώνα). Ο μικρός τετράγωνος περίβολος στο σταυροδρόμι της βορειοδυτικής γωνίας της Αγοράς (γ' τέταρτο 5ου αιώνα) ταυτίστηκε με το Λεωκόρειο, τον οίκο των θυγατέρων του Λεώ (= λαού), που στο παρελθόν θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης σε καιρό μεγάλης επιδημίας. Το Λεωκόρειο βρισκόταν σε χρήση ήδη από τον 6ο αιώνα. Στα τέλη του 4ου αιώνα έπαψε να χρησιμοποιείται, όμως διατηρούνται ενδείξεις για συνέχιση της λατρείας και σε μεταγενέστερους χρόνους. Στα νότια της αγοράς, πλάι στο δρόμο που οδηγούσε προς τη συνοικία στα δυτικά του Αρείου Πάγου, βρέθηκε ένα πώρινο οικοδόμημα των μέσων του 5ου αιώνα, ανεξακρίβωτης ταυτότητας. Ουσιαστικά, τα μόνα οικοδομήματα καθαρά κοσμικού - διοικητικού χαρακτήρα της εποχής του Περικλή είναι το τραπεζοειδούς σχήματος Στρατηγείο, λίγο νοτιότερα της Θόλου, το οποίο λειτουργούσε ως έδρα των δέκα Αθηναίων στρατηγών και το Ιππαρχείο, όπου λάμβαναν χώρα δραστηριότητες επίσης στρατιωτικού χαρακτήρα. Τα κατάλοιπα ενός οικοδομήματος των μέσων του 5ου αιώνα, έξω από τη ΝΔ γωνία της Αγοράς έχουν αποδοθεί από μερικούς μελετητές στην κατά τα άλλα άγνωστη δημόσια φυλακή της Αθήνας, ενώ άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για κτίριο εμπορικού χαρακτήρα ή για ξενώνα.
Ανάμεσα στα μνημεία της κάτω πόλης εξέχουσα θέση κατέχει ο εντυπωσιακός μαρμάρινος ναός που στεφανώνει τον λόφο του Αγοραίου Κολωνού στα δυτικά της Αγοράς, το καλούμενο Ηφαιστείο. Πρόκειται για τον αρτιότερα σωζόμενο αρχαίο ναό επί ελληνικού εδάφους. Αν και δεν εντασσόταν (με την αυστηρή έννοια του όρου) στο ευρύτερο πρόγραμμα ανοικοδόμησης, είναι σχετικά σύγχρονος με άλλα κτίσματα του Περικλή (κάπου μεταξύ 460 και 450 - 448), ενώ σε υστερότερη φάση ανήκουν η συμπλήρωση της ανωδομής του (περί το 420) και η τοποθέτηση των λατρευτικών αγαλμάτων του Ηφαίστου και της Αθηνάς (421 - 415). Μεταξύ των σπιτιών κοντά στην ΝΔ γωνία του Ηφαιστείου εικάζεται ότι βρισκόταν άλλο ιερό, το Ευρυσάκειο.
Στον Κεραμεικό, εντοπίστηκε μεταξύ άλλων μνημείων το ιερό των Τριτοπατρέων (Τριτοπατρείο) χάρη σε ενεπίγραφους «όρους» στα τέλη του 5ου αιώνα. Επιγραφικά στοιχεία μέσα στο ιερό πιστοποιούν την ύπαρξή του ήδη από τον 6ο αιώνα. Εξέχουσα σημασία απέκτησε στην Αθήνα του Περικλή και το καλούμενο «Δημόσιον Σήμα», «Πολυάνδριο» ή απλώς «Μνήμα», χώρος πασίγνωστος και άρρηκτα συνδεδεμένος με τον Κεραμεικό κατά την αρχαιότητα, που εκτεινόταν μπροστά από το Δίπυλο στο κράσπεδο του δρόμου που οδηγούσε στην Ακαδημία, ο οποίος αποτέλεσε τον επίσημο χώρο ταφής των Αθηναίων νεκρών των πολέμων.
Στην περιοχή του Ιλισού, νότια του Ολυμπείου, οικοδομήθηκε στα μέσα του 5ου αιώνα (περίπου 450) ο ναός του Δελφινίου Απόλλωνα. Ένας μικρός ναός στην αριστερή όχθη του ποταμού, χρονολογούμενος στα 445 - 435, έχει ταυτιστεί από την έρευνα είτε με το ιερό της Αρτέμιδας Αγροτέρας είτε με το «Μητρώον εν Άγραις», όπου παραδίδεται ότι τελούνταν τα μικρότερα, προπαρασκευαστικά των Μεγάλων Ελευσίνιων μυστήρια. Κάπου εκεί κοντά ενδέχεται να βρισκόταν και το ιερό της «Αφροδίτης εν Κήποις» (440 - 430;), η θέση του οποίου παραμένει αταύτιστη από τη σύγχρονη έρευνα.
Στο πλησιέστερο προς την πόλη Γυμνάσιο των Αθηνών, το Λύκειο, εκτελούνται σημαντικές εργασίες. Ασαφείς επιγραφικές πληροφορίες και αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ότι διάφορα κοινωφελή έργα μικρότερης κλίμακας (κατασκευή βαλανείων, επισκευές κρηναίων οικοδομημάτων) πραγματοποιήθηκαν μέσα στην πόλη, με σκοπό την κάλυψη ορισμένων βασικών αναγκών, όπως της έλλειψης επαρκούς υδροδότησης. Ιδιαίτερη επιμέλεια έδειξαν οι Αθηναίοι και για τον καλλωπισμό της πόλης τους μέσω της διαμόρφωσης εκτεταμένων αλσών και κήπων στην Αγορά, στα τρία μεγάλα Γυμνάσια και αλλού. Το ιερό του Δήλιου Απόλλωνα στο Φάληρο (432/1) μπορεί να αποτέλεσε μέρος ενός μικρότερου οικοδομικού προγράμματος, για την πραγματοποίηση του οποίου φαίνεται ότι συνεισέφεραν από κοινού το δημόσιο και ιδιωτικοί φορείς. Στα έργα μικρότερης κλίμακας που έγιναν έπειτα από πρόταση και υπό την εποπτεία του Περικλή συμπεριλαμβάνεται και η «Στοά Αλφιτόπωλις» στον Πειραιά, χώρος αποθήκευσης και εμπορίας των εισαγόμενων στην Αθήνα σιτηρών.
Η εμβέλεια του οικοδομικού προγράμματος του Περικλή δεν ήταν δυνατόν να αφήσει ανεπηρέαστη την υπόλοιπη Αττική. Στην Ελευσίνα, ο χώρος του ιερού επεκτάθηκε προς νότο και στη συνέχεια ο περίβολος του πρώιμου 5ου αιώνα προεκτάθηκε για την καλύτερη τείχισή του. Το Τελεστήριο, ο ναός της λατρείας της Δήμητρας και της Κόρης, που ήδη μετρούσε αρκετές δεκαετίες ζωής και είχε γνωρίσει διαφορετικές οικοδομικές φάσεις μέχρι την καταστροφή του από τους Πέρσες, ανακατασκευάστηκε λαμβάνοντας τεράστιες διαστάσεις. Στο ακρωτήριο του Σουνίου, την ανέγερση του νέου ναού του Ποσειδώνα (περίπου 449/8 - 440) ακολούθησε κατά το τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα αναμόρφωση ολόκληρου του ιερού, στο δε ιερό της Αθηνάς χτίστηκε ο δεύτερος ναός προς τιμήν της θεάς. Ο νέος ναός της Νέμεσης στον Ραμνούντα (πριν το 450/49, εργασίες γίνονταν ακόμα στις δεκαετίες του 430 και 420), του οποίου η κατασκευή διακόπηκε εξαιτίας του Πελοποννησιακού Πολέμου το 431, έμεινε πρακτικά ατέλειωτος, αλλά λειτούργησε κανονικά για μεγάλο διάστημα. Στο β' ήμισυ του 5ου αιώνα ανάγεται και η επίσης ανολοκλήρωτη Στοά του Θορικού, κτίριο ασυνήθιστης μορφής και ελλιπώς μελετημένο.
Τελικά, ένας ακόμη δωρικός μαρμάρινος ναός οικοδομήθηκε στην Αττική σε αυτή την περίοδο. Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους (1ος αιώνας μ.Χ.) μεταφέρθηκε κυριολεκτικά ολόκληρος από τον τόπο όπου αρχικά βρισκόταν (τις Αχαρνές ή την Παλλήνη) στην Αγορά, όπου ξαναχτίστηκε πάνω σε καινούρια θεμέλια και αφιερώθηκε στη λατρεία του Άρη (440).
Για τις ιδιωτικές κατοικίες της περιόδου δεν ξέρουμε πολλά. Ο κύριος όγκος τους συγκεντρωνόταν γύρω από την Ακρόπολη και την Αγορά, καταλαμβάνοντας σχεδόν όλη την έκταση της πόλης. Φαίνεται ότι κατά το γ' τέταρτο του 5ου αιώνα η Αθήνα είχε επεκταθεί τόσο πολύ, που να φθάσει τα όρια του νέου οχυρωματικού περίβολου. Στις παραμονές του Πελοποννησιακού Πολέμου, στο τρίγωνο που σχηματίζουν το τείχος και η Ιερά Πύλη, ανεγέρθηκε ως ιδιόκτητο σπίτι το λεγόμενο Οικοδόμημα Ζ (Ζ1, περί το 430), το οποίο διαδέχθηκαν τα οικοδομήματα Ζ2 (δ' τέταρτο 5ου αιώνα) και Ζ3 (μέσα 4ου αιώνα) καθώς και δύο άλλα κτίσματα (Ζ4 και Ζ5) μέσα στον 3ο αιώνα. Παρόλο που μπορεί κανείς να διακρίνει κοινά γενικά χαρακτηριστικά των αθηναϊκών οικιών, το σχήμα τους εμφανίζεται ακανόνιστο, η εσωτερική τους διάταξη ποικίλλει και η πυκνότητά τους στα διάφορα σημεία της πόλης είναι ανομοιογενής. Σε αντίθεση με τον Πειραιά, όπου οι συνθήκες επέτρεψαν την κατάρτιση και εφαρμογή ενός κανονικού ρυμοτομικού σχεδίου, και παρά τη συνεχή αύξηση του πληθυσμού, η πόλη της Αθήνας εξακολούθησε να στερείται οργανωμένου πολεοδομικού συστήματος και να αναπτύσσεται κατά τρόπο ελεύθερο και ακαθόριστο.
Ωστόσο ούτε και αυτή η σχετικά ανέφελη περίοδος κράτησε για πολύ. Η διαμάχη Κέρκυρας και Κορίνθου το 433 και το Ψήφισμα των Μεγάρων αποτέλεσαν τις αφορμές (αλλά όχι τα αίτια) για την κήρυξη του Πελοποννησιακού Πολέμου (431). Η εισβολή των Σπαρτιατών στην Αττική το επόμενο έτος και ο λοιμός που ακολούθησε ήταν μοιραία για την τύχη πολλών Αθηναίων, επιφανών ή μη, ανάμεσά τους και του Περικλή.
Ιδιαίτερα ο λοιμός που ενέσκηψε στην Αθήνα (429 και 427/6) επέφερε σοβαρές αναταραχές, αποσυντόνισε την πόλη και επηρέασε αρνητικά τις εξελίξεις. Το φιλόδοξο πρόγραμμα του Περικλέους ανεστάλη προσωρινά, με αποτέλεσμα πολλά οικοδομήματα να παραμείνουν ημιτελή (Προπύλαια, ναός της Νέμεσης στο Ραμνούντα, κ.ά.) ή να καθυστερήσει σημαντικά η ολοκλήρωσή τους (Ερέχθειο, Ηφαιστείο, Τελεστήριο της Ελευσίνας).
Στη δυτική πλευρά της Ακροπόλης, ακριβώς κάτω από τον πύργο της Αθηνάς Νίκης, βρέθηκαν ίχνη που τεκμηριώνουν την ύπαρξη ιερού της Αφροδίτης Πανδήμου, πλησίον του οποίου διαπιστώθηκαν δίδυμες λατρείες, αυτές της Γης Κουροτρόφου και της Δήμητρας Χλόης. Στη βόρεια κλιτύ εντοπίζονται το ιερό της Αφροδίτης και του Έρωτα, το σπήλαιο της Αγλαύρου και δυτικότερα, ανάμεσα στο σπήλαιο του Πανός και την Κλεψύδρα, τα σπήλαια του Απόλλωνα Υποακραίου και του Ολυμπίου Διός. Στη νότια πλαγιά του βράχου, μεταξύ του Ωδείου του Περικλή και του ανατολικού τμήματος του Πελασγικού τείχους ιδρύθηκε από τον ιδιώτη Τηλέμαχο το ιερό του Ασκληπιού και της Υγείας (420). Δυτικά του Ασκληπιείου αναφέρεται από τον Παυσανία η ύπαρξη ενός ναού της Θέμιδας και του τάφου του Ιππόλυτου, γιου του Θησέα. Και τα δυο μνημεία δεν έχουν αποκαλυφθεί. Μεταξύ του Ασκληπιείου και του ναού της Θέμιδας υπήρχε μια μικρή κρήνη. Στην ίδια μεριά, λίγο χαμηλότερα, βρέθηκε χώρος οριοθετημένος από μια απλή περίφραξη, αφιερωμένος στη Νύμφη (Νυμφαίο), μαζί με ένα βωμό από ακατέργαστους λίθους του 650 - 625 (ο πρωιμότερος γνωστός βωμός της Αθήνας). Το Διονυσιακό Θέατρο του 5ου αιώνα δεν έχει επιβιώσει. Ακόμη, στην περιοχή του Ιλισού τοποθετείται το ιερό του Κόδρου, του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης (β' ήμισυ 5ου αιώνα, περίπου 418/7).
Εκτός από τις διάφορες νέες λατρευτικές εγκαταστάσεις, συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου η οικοδόμηση εντός των τειχών της πόλης, με έμφαση στις δημόσιες κατασκευές. Η Βασίλειος Στοά, που είχε υποστεί βλάβες εξαιτίας της περσικής εισβολής, δέχτηκε επισκευές μέσα στον 5ο αιώνα, ίσως και σε αυτή την περίοδο. Κατά τα έτη 416/5 – 409/6 ένα Νέο Βουλευτήριο χτίστηκε στην Αγορά, στα δυτικά του παλαιότερου. Η λατρεία της μητέρας των θεών Ρέας, την οποία στέγαζε πρωτύτερα αρχαϊκός ναός αμέσως βόρεια του Παλαιού Βουλευτηρίου, ο οποίος καταστράφηκε με την περσική εισβολή, μεταφέρθηκε στο Παλαιό Βουλευτήριο, που μετονομάστηκε σε Μητρώον (409 - 405). Έτσι, το σύμπλεγμα του Μητρώου, το Βουλευτηρίου και της Θόλου αποτέλεσε κυριολεκτικά τον πυρήνα της αθηναϊκής δημοκρατίας, στεγάζοντας νευραλγικές διοικητικές λειτουργίες. Με το Μητρώον και τη μόνιμη αρχειακή συλλογή του συνδεόταν και το χαμένο πλέον Βάθρο των Επωνύμων Ηρώων (περίπου 420), το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την εφήμερη ενημέρωση των πολιτών και την τήρηση προσωρινών αρχείων. Από το μνημείο έχει διατηρηθεί μόνο ένα μέρος των θεμελιώσεων. Βόρεια του Παλαιού Βουλευτηρίου (Μητρώου), στην ανατολική κατωφέρεια του Αγοραίου Κολωνού, ιδρύθηκε αυτά τα χρόνια το Συνέδριο, ένας επιπλέον τόπος συνάθροισης των πολιτών που παρέμεινε σε χρήση έως τον ύστερο 4ο αιώνα. Πλην των κτιρίων πολιτικού, διοικητικού και νομοθετικού χαρακτήρα, ανεγέρθηκαν και άλλα δημόσια κτίρια στην Αγορά: η Νότια Στοά Ι (430 - 420), κατά μήκος της νότιας πλευράς, επιτελούσε εμπορικό ρόλο. Δυο κτιριακά συμπλέγματα, στη ΒΔ και στη ΝΑ γωνία της Αγοράς αντίστοιχα, είναι πιθανό να ανήκαν σε δικαστήρια. Έξω από τα όρια της Αγοράς απαντώνται και ιδιωτικά κτίρια, όπως εργαστήρια μεταλλοτεχνίας και γλυπτικής-μαρμαροτεχνίας, υποδηματοποιεία και οινοποιεία.
Με αφορμή ίσως τον ίδιο το λοιμό ανατέθηκαν ένα άγαλμα του Απόλλωνα Ανεξίκακου, έργο του Καλαμίδα, και ένα άλλο προς τιμήν του Ηρακλή Αλεξίκακου στο ιερό του ήρωα στην Αγορά. Τον ίδιο καιρό, η λατρεία του Ασκληπιού εισήχθη στον Πειραιά μαζί με αυτή της Βένδιδας, ιαματικής θεότητας θρακικής προέλευσης.
Σημαντικής μεταχείρισης έτυχε και η Άρτεμη. Το ιερό της στη Βραυρώνα κοσμήθηκε με μια εντυπωσιακή δωρική στοά (στα χρόνια γύρω από το 425), ενώ σύγχρονα της στοάς είναι δυνατόν να θεωρηθούν μια φάση του ναού της Αρτέμιδας και μια γέφυρα που χτίστηκε πάνω από τον Ερασινό ποταμό. Μάλιστα, υστερότερη επιγραφή μας πληροφορεί για την επισκευή τουλάχιστον επτά μνημείων του ιερού. Στον δε Ωρωπό, το ιερό του θεοποιημένου ήρωα Αμφιάραου (Αμφιαράειο), στον οποίο αποδίδονταν επίσης ιαματικές ιδιότητες, αποκτά για πρώτη φορά μνημειακή μορφή με την ανέγερση ενός μικρού ναού και δύο βωμών (β' ήμισυ 5ου αιώνα π.Χ.). Στην περιοχή του Δαφνίου φαίνεται ότι υπήρχαν ακόμη δύο ιερά, αφιερωμένα στον Απόλλωνα και στην Αφροδίτη.
Ενδεικτική της περιρρέουσας ατμόσφαιρας που δημιούργησε στην Αθήνα ο λοιμός και της έξαρσης της λατρείας ιαματικών θεοτήτων είναι και η κατάσταση στη Δήλο, γενέτειρα του Απόλλωνα, της οποίας το ιερό βρισκόταν αυτή την εποχή υπό τον αθηναϊκό έλεγχο. Θέλοντας να εξευμενίσουν τον κατά παράδοση καταστροφέα-λυτρωτή θεό, οι Αθηναίοι ανάσκαψαν και μετέφεραν όλες τις ταφές στη γειτονική Ρήνεια και έχτισαν ένα νέο δωρικό ναό (περί το 425) για να κοσμήσουν το ιερό.
Κορυφαία γεγονότα της μετά τον Περικλή περιόδου ήταν η ανάδειξη του Κλέωνα με τα γεγονότα της Πύλου και της Σφακτηρίας (425) και η Νίκειος Ειρήνη (421). Εάν ο Πελοποννησιακός Πόλεμος στην πρώτη του φάση, τον Αρχιδάμειο Πόλεμο (431 - 421), έδωσε τη λαβή στη Σπάρτη να διακηρύξει προς εχθρούς και συμμάχους ότι αυτή ήταν η δύναμη που θα αποπειραθεί να καθυποτάξει την «τυραννική» Αθήνα και να «ελευθερώσει» την Ελλάδα, σε επιχειρησιακό και στρατηγικό επίπεδο τα αποτελέσματα αυτής της φάσης των συγκρούσεων ήταν μικρότερης σημασίας σε σχέση με την ταπεινωτική ήττα που υπέστησαν οι Αθηναίοι στην εκστρατεία στη Σικελία (415 - 413). Στη διάρκεια του δευτέρου μισού του πολέμου, η οχύρωση της Δεκέλειας στη ΒΑ Αττική από τους Σπαρτιάτες, μετά από συμβουλή του Αλκιβιάδη, συνέστησε πρώτου μεγέθους απειλή για την Αθήνα. Κατά συνέπεια, δόθηκε μεγάλο βάρος στην τείχιση της πόλης ώστε να αντέξει τις εχθρικές πιέσεις. Η δυτική πρόσβαση στην Αθήνα είχε ήδη προστατευθεί πριν την έναρξη του πολέμου με την οικοδόμηση του ισχυρού τείχους της Ελευσίνας, το ίδιο και η βορειοδυτική πρόσβαση μέσω του περίβολου της Οινόης. Με αφετηρία το 413 και εξής οχυρώθηκαν και άλλοι δήμοι της ανατολικής παράκτιας ζώνης της Αττικής για να εξασφαλισθεί ο ελεύθερος διάπλους των θαλάσσιων δρόμων προς την Εύβοια και τον Εύξεινο Πόντο. Έτσι, τείχη ανεγέρθηκαν στο Σούνιο (412), στον Ραμνούντα (μάλλον το 412) και στον Θορικό (411).
Το ολιγαρχικό καθεστώς των Τετρακοσίων που ακολούθησε στα 411 έδωσε πρόσκαιρα την ελπίδα στην Αθήνα να ανακάμψει με στρατιωτικές επιτυχίες σε επιχειρήσεις στις Κυνός Κεφαλές (411), την Κύζικο (410) και τις Αργινούσες (406), ωστόσο η συμφωνία Σπάρτης-Περσίας το 407 και η μάχη στους Αιγός Ποταμούς (405) σήμαναν το οριστικό τέλος τόσο του αθηναϊκού όσο και του σπαρτιατικού ονείρου για θριαμβευτική επικράτηση: του αθηναϊκού γιατί το ολιγαρχικό καθεστώς του Θηραμένη και των Τριάκοντα Τυράννων που ακολούθησε τη λήξη του Πολέμου (404/3) αποδείχτηκε ιδιαίτερα σκληρό στις πολιτικές και πρακτικές του, του σπαρτιατικού γιατί επανέφερε στο επιχειρησιακό και διπλωματικό προσκήνιο (και στο παρασκήνιο) τον περσικό παράγοντα. Το 404 σήμανε τόσο τη στρατιωτική ήττα της Αθήνας, όσο και το τέλος μιας ανεπανάληπτης περιόδου πολιτικής, οικονομικής, πνευματικής και γενικότερης πολιτιστικής ακμής της πόλης, που διήρκεσε περίπου πενήντα χρόνια (πεντηκονταετία).
Μετά το τέλος του Πολέμου (404) και μέχρι την αυλαία του 5ου αιώνα δεν παρατηρείται αξιόλογη οικοδομική δραστηριότητα στην Αθήνα. Χαρακτηριστικότερο όλων είναι το παράδειγμα της Ακρόπολης, όπου έκτοτε και μέχρι το τέλος της αρχαιότητας δεν προστέθηκε κανένα δημόσιο οικοδόμημα, με εξαίρεση τον μικρό μονόπτερο ναό της Ρώμης και του Αυγούστου (τέλη 1ου αιώνα μ.Χ.). Οι Αθηναίοι εξαναγκάζονται από τους Λακεδαιμονίους να γκρεμίσουν όλα τα τείχη της πόλης (της Πόλης, του Πειραιά και τα Μακρά Τείχη) και να διαλύσουν το στόλο τους. Από την άλλη πλευρά, οι Τριάκοντα Τύραννοι δεν διέθεταν αρκετή δύναμη, για να προωθήσουν οποιοδήποτε σοβαρό οικοδομικό πρόγραμμα. Σύμφωνα με τα όσα παραδίδουν οι πηγές, εγκατέστησαν το αρχηγείο τους στη Θόλο και φρόντισαν για την αναδιάταξη του χώρου της Πνύκας, όπου προηγουμένως συνερχόταν η Εκκλησία του δήμου. Μαζί με αυτά, γνωρίζουμε ότι περίπου 1.400 άτομα θανατώθηκαν από τους Τριάκοντα έπειτα από δίκες που διεξήχθησαν στη Βασίλειο Στοά.
Το 403, η αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Αθήνα από τον Θρασύβουλο και η γρήγορη ανάρρωση της πόλης από τα δεινά του πολέμου δημιούργησαν νέες προϋποθέσεις ανάπτυξης. Ωστόσο, η προσήλωση των Αθηναίων στην προσπάθεια να διατηρήσουν τη θέση τους στο ελληνικό πολιτικο-στρατιωτικό γίγνεσθαι σε σχέση με τη Σπάρτη και τη Θήβα και να επιτύχουν συμφέρουσες ισορροπίες σε επίπεδο συμμαχιών για τον έλεγχο της διοίκησης του ιερού των Δελφών στέρησε την πόλη από αξιοπρόσεχτα οικοδομικά σύνολα.
Οι Σπαρτιάτες που έπεσαν μαχόμενοι σε βοήθεια των ολιγαρχικών της Αθήνας θάφτηκαν σε περίβλεπτη θέση εντός του μεγάλου ταφικού χώρου (Τάφος των Λακεδαιμονίων) που πλαισίωνε το μήκος του δρόμου που οδηγούσε από το Δίπυλο στην Ακαδημία, όπου ο Πλάτων είχε στεγάσει την ομώνυμη σχολή του. Το Νομισματοκοπείο (περί το 400) στη ΝΑ γωνία της Αγοράς, κοντά στη Νότια Στοά Ι και ίσως σε σχέση με αυτή, είναι ένα από τα λίγα δείγματα οικοδομικής δραστηριότητας στην Αθήνα της τελευταίας δεκαετίας του 5ου αιώνα. Στα χρόνια γύρω από το 400 τοποθετείται και η ανέγερση του Πομπιείου στην περιοχή του Κεραμεικού, ανάμεσα στο Δίπυλο και στην Ιερά Πύλη, από την οποία εκκινούσε η Ιερά Οδός (μήκους 21-22 χιλιομέτρων) με κατάληξη το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα.
Αν για την Αθήνα ο 5ος αιώνας σήμαινε τον χαρακτηρισμό της ως «αυτοκρατορία» και οι ελληνιστικοί χρόνοι ως «σχολή», ο 4ος αιώνας ήταν κάτι ενδιάμεσο: η δημοκρατία αποκαταστάθηκε το 403 με τον Θρασύβουλο και οι αλλαγές που επέφερε αυτή η πολιτειακή μεταβολή έγιναν αναντίρρητα δεκτές από τους Αθηναίους και με ομαλό τρόπο. Ήταν τόσος ο πόθος της μεταβολής, ώστε, σε αντίθεση με το παρελθόν, όπου οι αλλαγές πάντοτε σχετίζονταν με ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, δεν αναδείχτηκε κανένας καινούριος πρωταγωνιστής στο πολιτικό προσκήνιο. Ωστόσο, οι μόνιμοι κάτοικοί της (που πλέον ανέρχονταν σε 36.000 που ζούσαν σε 6.000 κατοικίες) δεν θα απολάμβαναν την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην πόλη τους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Κι αυτό γιατί στο διπλωματικό επίπεδο η Αθήνα του Κόνωνα και του Ιφικράτη σύντομα αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει το σπαρτιατικό στρατόπεδο στον Βοιωτικο - Κορινθιακό Πόλεμο του 395 - 387, τώρα όμως με νέο σύμμαχο έναν παλαιό εχθρό, την Περσία, υπό το πρίσμα της Ειρήνης του Βασιλιά ( «Ανταλκίδειος» 387). Ειδικά στη ναυμαχία της Κνίδου (394) ο Κόνωνας αναδείχτηκε αληθινός ηγέτης ενός στόλου που ήταν κατά βάση χρηματοδοτούμενος από τους Πέρσες. Όλα αυτά τα γεγονότα άφησαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους σε πολυάριθμα ταφικά μνημεία του Κεραμεικού, η επιτύμβια στήλη του Δεξίλεω (394/3) είναι ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά. Την επομένη της νίκης των Αθηναίων επί των Λακεδαιμονίων στη ναυμαχία της Κνίδου, τα τείχη της πόλης ξαναχτίζονται από τον Κόνωνα.
Η συνεχής αντιδικία με τη Σπάρτη σήμανε για την Αθήνα την απόπειρα δημιουργίας της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας το 378, η οποία στην τελική της αποτίμηση χαρακτηρίστηκε από ανάμεικτα αποτελέσματα, παρά τους πανηγυρικούς λόγους ρητόρων όπως ο Ισοκράτης. Σε αυτήν είχε προσχωρήσει η ανερχόμενη δύναμη Θήβα, μέχρι τη στιγμή που ηττήθηκε από τη Σπάρτη στα Λεύκτρα (371), με συνέπεια να επισπευσθεί η σύγκλιση Αθήνας - Σπάρτης, παρά την επιθετικότητα που είχε επιδείξει η αθηναϊκή πλευρά με τη διπλή απόπειρα ανακατάληψης της Αμφίπολης και την εγκατάσταση κληρουχίας στη Σάμο (366). Αναφορικά με τα πολεοδομικά δεδομένα της περιόδου, η ίδρυση της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας το 378 δεν ήταν αρκετή για την Αθήνα, που δεν είχε συνέλθει πλήρως από τα όσα είχαν προηγηθεί. Έτσι, κατά τη διάρκεια της πρώτης πεντηκονταετίας του 4ου αιώνα η οικοδομική δραστηριότητα στην πόλη είναι φτωχή. Ο υπολογίσιμος αλλά δευτερεύων ρόλος της Αθήνας στην αρένα της εξωτερικής πολιτικής και ο έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα στους Σπαρτιάτες, τους Θηβαίους και τους Θεσσαλούς για την πρωτοκαθεδρία στην Ελλάδα κατέστησε απαραίτητη την τείχιση του χάσματος, που είναι γνωστό ως Δέμα, ανάμεσα στα όρη της Πάρνηθας και του Αιγάλεω προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος εισβολής εχθρικών δυνάμεων στην Αττική μέσω της πεδιάδας της Ελευσίνας.
Η μάχη στη Μαντίνεια (362) παράλληλα με τις εξελίξεις στο νησιωτικό χώρο με το Συμμαχικό Πόλεμο (358 - 355) που επέφερε τη νέα διάλυση της Συμμαχίας και το ξέσπασμα του Γ' Ιερού Πολέμου, αποσυντόνισαν τη συνοχή της αθηναϊκής διπλωματίας, με αποτέλεσμα, όταν ο Δημοσθένης επιχειρήσει να στρέψει για πρώτη φορά το 351 την προσοχή στην επερχόμενη απειλή από τον Βορρά, και συγκεκριμένα στον Φίλιππο Β' της Μακεδονίας, να είναι πολύ αργά για να μετατρέψει την κατάσταση δραματικά υπέρ της. Η Φιλοκράτειος Ειρήνη (346), αμέσως μετά την οριστική απώλεια της Αμφίπολης, μόνο πρόσκαιρα επέφερε στους Αθηναίους μία αίσθηση χαλάρωσης.
Η ευημερία επανήλθε στην Αθήνα μόλις στα μέσα του 4ου αιώνα, όταν η συστηματική εκμετάλλευση των μεταλλείων του Λαυρίου απέφερε σημαντικά οικονομικά οφέλη. Τον καιρό της βασιλείας του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας (359 - 336) και του γιου του Αλέξανδρου του Μεγάλου (336 - 323), νέα μεγαλεπήβολα οικοδομικά προγράμματα βρίσκονταν εν εξελίξει, με την κρατική μέριμνα να εστιάζεται και πάλι στην περιοχή κοντά στον περίγυρο της Ακρόπολης.
Μετά την ήττα των συνασπισμένων αθηναϊκών και θηβαϊκών δυνάμεων από τα στρατεύματα του Φιλίππου Β' στη Χαιρώνεια (338) και υπό την απειλή της μακεδονικής εξάπλωσης, πρωταρχικό μέλημα των Αθηναίων ήταν η ενίσχυση των αμυντικών έργων της πόλης. Ίσως τότε να προστέθηκε με βιασύνη στις προϋπάρχουσες οχυρώσεις το εξώτερο τείχος ή προτείχισμα, εκτός της οριογραμμής του παρόντος περίβολου, και μαζί με αυτό μια στεγνή τάφρος.
E. ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ (323 – )
Η μάχη της Χαιρώνειας, αν και δεν ήταν καταδικαστική για τον θεσμό της πόλης-κράτους γενικότερα ή της Αθήνας ειδικότερα, οπωσδήποτε πάντως σήμανε το τέλος μιας εποχής. Η Αθήνα του Ευβούλου και του Λυκούργου στις επόμενες δεκαετίες που ακολούθησαν ήταν μία διαφορετική Αθήνα, που πάσχιζε να βρει έναν καινούριο ρόλο να διαδραματίσει στα ελληνικά πράγματα. Με όχημα την παιδεία και τη μετατροπή της σε καθαρά πνευματική εστία, κατόρθωσε να διατηρήσει ένα μέρος της παλιάς λάμψης της και να προετοιμαστεί όσο το δυνατόν καλύτερα για την επικείμενη δραματική περίοδο του Λαμιακού Πολέμου και της μελλούμενης Μακεδονικής κατάκτησης.
Στο γ' τέταρτο του 4ου αιώνα, ενόσω ο Αλέξανδρος είχε ήδη στρέψει την προσοχή του στην Ανατολή εκστρατεύοντας κατά των Περσών, η Αθήνα διάνυε μια περίοδο σχετικής ηρεμίας και οικονομικής άνθισης. Υπό την καθοδήγηση του Ευβούλου, άρχισαν να γίνονται πράξη καινούρια σχέδια για την ανοικοδόμηση παλαιότερων κτισμάτων και την ανέγερση νέων, τα οποία ολοκλήρωσε στη συνέχεια ο Λυκούργος, παρέχοντας στην πόλη δομές κατάλληλες για τη στέγαση διαφόρων θρησκευτικών, στρατιωτικών και άλλων πολιτισμικών δραστηριοτήτων. Με τα ονόματά τους έχουν σχετιστεί και άλλα, μικρότερης εμβέλειας προγράμματα, για τα οποία δυστυχώς δεν έχουμε ξεκάθαρες μαρτυρίες.
Στη Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης το ιερό του Ασκληπιού εμπλουτίστηκε με την προσθήκη βωμού, ενός μικρού ναού και μίας επιβλητικής διώροφης στοάς. Το μεγάλο Θέατρο του Διονύσου αναμορφώθηκε, ενώ ένας δεύτερος ναός χτίστηκε (σε σημείο διαφορετικό από τον πρώτο) προς τιμήν του θεού στο ιερό του (ύστερος 4ος αιώνας), το οποίο γέμισε με δεκάδες τρόπαια θεατρικών και μουσικών αγώνων. Με το Διονυσιακό Θέατρο συνδεόταν εμμέσως και η Οδός Τριπόδων, η οποία οδηγούσε από το ιερό του Διονύσου Ελευθερέως προς τα ανατολικά και γύρω από την Ακρόπολη με κατεύθυνση προς το Πρυτανείο. Κατά μήκος της οδού στήθηκαν μια σειρά από τρίποδες που είχαν απονεμηθεί ως βραβεία στους χορηγούς νικηφόρων θεατρικών παραγωγών. Από αυτά μόνο το Χορηγικό Μνημείο του Λυσικράτους (335/4) σώζεται σήμερα σε καλή κατάσταση.
Ο βασικός τόπος συνάθροισης των Αθηναίων, η Πνύκα, που βρισκόταν σε χρήση από τα τέλη του 6ου αιώνα και είχε δεχτεί επεμβάσεις την περίοδο των Τριάκοντα Τυράννων (404/3), γνώρισε μια τρίτη οικοδομική φάση (345/0 – 335/0). Μία μεγάλη κλιμακωτή εξέδρα, το Βήμα, λαξεύτηκε πάνω στην επιφάνεια του λόφου στα ΝΔ, για την πιο άνετη εξυπηρέτηση των ομιλητών και ένα ισχυρό αναλημματικό τείχος υψώθηκε για την καλύτερη στήριξη του σημείου συγκέντρωσης του ακροατηρίου. Στο σύνολο προστέθηκαν και δυο στοές, προφανώς για τη στέγαση των παρευρισκομένων, που δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ.
Στην Αγορά, όπου το ενδιαφέρον για καινούριες κατασκευές παρουσιάζεται μειωμένο και σε αυτή την περίοδο, ανεγείρονται αρκετά κτίσματα. Ο ναός του Απόλλωνα Πατρώου στη δυτική πλευρά (β' ήμισυ 4ου αιώνα, ίσως περί το 330), ανάμεσα στη Στοά του Διός Ελευθερίου και στο Μητρώο, εδράζεται στα απομεινάρια ενός προγενέστερου κτιρίου του 6ου αιώνα, το οποίο είναι πιθανόν να ανήκει σε έναν αρχαϊκό πρόδρομο του ναού. Τα ερείπια ενός μικρού κτίσματος, συγχρόνου του ναού του Απόλλωνα, ανάμεσα στον ναό και στην Στοά του Διός έχουν αναγνωρισθεί ως ναΐσκος αφιερωμένος στην λατρεία του Διός Φρατρίου και της Αθηνάς Φρατρίας. Κοντά στο 330 χτίστηκε και το δεύτερο Μνημείο των Επωνύμων Ηρώων κατά μήκος της δυτικής πλευράς, στη θέση όπου απαντάται σήμερα. Βάσιμες φαίνονται οι εκτιμήσεις ότι μία σειρά από ορθογώνια κτίσματα στη βορειοανατολική γωνία, μερικά εκ των οποίων έμειναν ημιτελή, ανήκαν σε δικαστήρια. Για τη μέτρηση του χρόνου των λόγων που εκφωνούνταν στα δικαστήρια ενδέχεται να χρησίμευε ένα σπάνιο δείγμα μνημειακού υδραυλικού ρολογιού (κλεψύδρα) που βρέθηκε στις ανασκαφές (β' ήμισυ 4ου αιώνα). Το μοναδικό παράλληλό του απαντάται στον Ωρωπό, όπου μάλιστα διατηρήθηκε σχεδόν ανέπαφο. Μία νέα εγκατάσταση ύδρευσης, η ΝΔ Κρήνη, κατασκευάστηκε στα 350 - 325 στη ΝΔ γωνία του τετραγώνου της Αγοράς. Εάν δε λάβουμε υπόψη την περίσσεια φροντίδα, με την οποία οι Αθηναίοι επιδόθηκαν στην κατασκευή και άλλων αρδευτικών έργων, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι κατά το β' ήμισυ του 4ου αιώνα η πόλη αντιμετώπιζε σοβαρό πρόβλημα ξηρασίας: μια ακόμη δημόσια κρήνη χτίστηκε δίπλα στην πύλη του Διπύλου (ίσως στη θέση παλαιότερης κρήνης του 5ου αιώνα) και ένας νέος αγωγός νερού φτιάχτηκε για την τροφοδοσία της πόλης από πηγές στους πρόποδες της Πάρνηθας.
Πολλοί από τους αθλητικούς αγώνες των Παναθηναίων, που έως την περίοδο αυτή φιλοξενούνταν μαζί με θεατρικά δρώμενα στην Αγορά, μεταφέρθηκαν στη ΝΔ πλευρά της Αθήνας, κοντά στον ποταμό Ιλισό. Εκεί, σε μία φυσική χαράδρα μεταξύ δυο λόφων χτίστηκε το Παναθηναϊκό Στάδιο, του οποίου οι κατασκευαστικές λεπτομέρειες δεν μπορούν να καθοριστούν με ακρίβεια εξαιτίας του υπερκείμενου μαρμάρινου σταδίου του 2ου αιώνα μ.Χ. Στην ίδια περιοχή, βόρεια του ιερού του Κόδρου, του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης, ανασκάφηκαν λείψανα των τελών του 4ου αιώνα που ταυτίστηκαν από κάποιους με το «Δικαστήριον επί Παλλαδίω». Μεγάλη έμφαση δόθηκε και στην ανάπτυξη του Γυμνασίου του Λυκείου, όπου το 335 ο Αριστοτέλης ίδρυσε τη φιλοσοφική του σχολή.
Ο Πειραιάς, το κύριο επίνειο της Αθήνας, εφοδιάστηκε στα χρόνια του Ευβούλου και του Λυκούργου με στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Τα λιμάνια του (Κάνθαρος, Ζέα, Μουνιχία) πλαισιώθηκαν από υπόστεγα που προορίζονταν για την προστασία των τριηρών του αθηναϊκού στόλου προς αντικατάσταση των παλαιότερων κατασκευών, που οι Αθηναίοι είχαν αναγκαστεί να διαλύσουν υπό το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων. Με τα έργα αυτά σχετίζεται η πελώρια Σκευοθήκη της Ζέας, όπου αποθηκεύονταν τα αποσπώμενα μέρη των πλοίων (πανιά και σχοινιά). Μεγάλο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του Πειραιά επέδειξε και ο Δημήτριος ο Φαληρέας (317 - 307).
Ανάλογη σπουδή εκδηλώθηκε και για την προστασία των χερσαίων αθηναϊκών δυνάμεων. Τα οχυρωματικά έργα στις περιοχές που είχαν τειχιστεί ήδη από τα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου (Ελευσίνα, Ραμνούς, Θορικός, Οινόη, Σούνιο, Φυλή, Δεκέλεια, Πάνακτο, Ελευθερές) διατηρήθηκαν. Κοντά σε αυτά προστέθηκαν νέες συμπληρωματικές ή βοηθητικές εγκαταστάσεις.
Τέλος, ένα τεράστιο μαρμάρινο προσθώο προστέθηκε στην ανατολική πρόσοψη του Τελεστήριου της Ελευσίνας (πιθανόν να άρχισε στη δεκαετία του 350 και να ολοκληρώθηκε αργότερα από τον Λυκούργο), ενώ επιγραφικά στοιχεία μας πληροφορούν για περιποιήσεις του συστήματος ύδρευσης του ιερού του Αμφιάραου και για επισκευές μιας κρήνης στον Ωρωπό. Με όλα τα παραπάνω έργα ολοκληρώθηκε η χωροταξική οργάνωση της Αθήνας παρά την απειλή που κόμιζαν οι επερχόμενες καταστάσεις (Δημήτριος ο Πολιορκητής, Γαλατικός κίνδυνος).
Στην αυγή του 3ου αιώνα, με την ταυτόχρονη αποκρυστάλλωση του πολεοδομικού ιστού της πόλης και την άνθιση όλων των εκφάνσεων της πνευματικής και φιλοσοφικής ζωής (Επίκουρος, Ζήνων), η Αθήνα κατόρθωσε να διατηρήσει ένα σημαντικό μέρος από την προηγούμενη ταυτότητά της και να κατοχυρώσει την παρουσία της στο νέο περιβάλλον που διαμορφώθηκε μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Η νέα περσική εισβολή του 480 στην ερημωμένη Αθήνα επέφερε τεράστιες καταστροφές, τις οποίες επέτεινε μια δεύτερη λεηλασία της πόλης από τον αρχιστράτηγο των Περσών Μαρδόνιο λίγο μετά (479) τη νίκη των Ελλήνων στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480. Ο περίβολος που προστάτευε την πόλη γκρεμίστηκε. Σοβαρότατες ζημιές προκλήθηκαν σε όλους τους μεγαλοπρεπείς ναούς («αρχαίος νεώς», Προ-Παρθενώνας, πρώιμος ναός της Αθηνάς Νίκης, «οικήματα») και στα αναθήματα (Κόρες, άλλα γλυπτά, κτλ.) της Ακρόπολης, ενώ η κάτω πόλη εμφανίζει σαφή δείγματα σχεδόν πλήρους ισοπέδωσης, με όλα τα δημόσια κτίρια της Αγοράς (Βουλευτήριο, Βασίλειος Στοά, Κτίριο F, ΝΑ Κρήνη) να κείτονται τώρα σε συντρίμμια. Ανάλογη ήταν η κατάσταση και σε άλλες περιοχές της Αττικής: το Τελεστήριο της Ελευσίνας, ο ημιτελής ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο κι ο μικρός αρχαϊκός ναός του Ραμνούντα κατεδαφίστηκαν επίσης.
Μετά τη θριαμβευτική νίκη των Ελλήνων στις Πλαταιές και στη Μυκάλη (479) και την οριστική απομάκρυνση του περσικού κινδύνου, η σταδιακή ανάδειξη της Αθήνας σε ηγέτιδα δύναμη και οι νέες απαιτήσεις που παρουσιάστηκαν δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ενός νέου κύκλου έντονης οικοδομικής δραστηριότητας στην πόλη. Η σταδιακή αύξηση του πληθυσμού, η εισροή και αφομοίωση ξένων στοιχείων από την δεκτική σε εξωτερικά ερεθίσματα αθηναϊκή κοινωνία και οι πολιτικές πρακτικές που υιοθετήθηκαν επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τη μορφή και τους στόχους των έργων που τέθηκαν σε εφαρμογή.
Στις τρεις δεκαετίες που ακολούθησαν τους Περσικούς πολέμους, ελάχιστα μη αμυντικά έργα πραγματοποιήθηκαν. Προτεραιότητα δόθηκε στην οχύρωση της πόλης και στην ανοικοδόμηση των οικιστικών κέντρων, ενώ τα πολύ λίγα νέα κτίρια αποτέλεσαν κατά κανόνα αποκύημα της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Εξαιρέσεις αποτελούν η Στοά των Αθηναίων στους Δελφούς (478 ή το 456) (το μόνο γνωστό αθηναϊκό έργο εκτός Αττικής από την περίοδο αυτή) και ο πώρινος ναός της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη, μνημεία μέσω των οποίων οι πολίτες εξέφρασαν τη συγκρατημένη υπερηφάνειά τους για τις περιφανείς επιτυχίες της πόλης.
Με εισήγηση του Θεμιστοκλή η Αθήνα και το βόρειο τμήμα της Ακρόπολης περικλείονται βιαστικά με νέο τείχος (Θεμιστόκλεια οχύρωση, 478), για το οποίο χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό κομμάτια προγενέστερων κτισμάτων και αναθημάτων. Με την ανοικοδόμηση των τειχών, ο Κεραμεικός χωρίστηκε σε δύο μέρη, στον «Έξω Κεραμεικό» (έξω από τα τείχη), που συνέχισε να λειτουργεί ως χώρος ταφής των νεκρών, και στον «Έσω Κεραμεικό» (μέσα στα όρια της πόλης), που κοσμήθηκε σταδιακά με διάφορα κτίρια δημόσιου χαρακτήρα. Ταυτόχρονα, ο Θεμιστοκλής πείθει τους Αθηναίους να συμπληρώσουν και την οχύρωση των λιμανιών του Πειραιά, εγχείρημα που ο ίδιος είχε ξεκινήσει ως άρχων το 493/2 και το οποίο θα φέρει σε πέρας ο Κίμωνας μετά την πάροδο λίγων ετών. Παράλληλα, θέσπισε φοροαπαλλαγές υπέρ της ευνοϊκής εγκατάστασης μετοίκων στην Αθήνα. Συντελέστηκε έτσι μία ραγδαία μετατροπή του αγροτικού πληθυσμού της Αττικής σε αστικό της Αθήνας (πολιτική που εφάρμοσε ο άλλος ισχυρός πολιτικός άνδρας της εποχής ο Αριστείδης) και τελικά σε «επαγγελματικό», με την έννοια του ότι όλοι οι πολίτες της δημοκρατίας συντηρούνταν από το δημόσιο ταμείο, με συνέπεια να είναι σε θέση να αφιερωθούν στην άσκηση του πολιτικού έργου της πόλης.
Γύρω στα χρόνια αυτά, οπωσδήποτε πριν τον εξοστρακισμό του Θεμιστοκλή το 472, τοποθετείται και η ανέγερση του ναού της Αρτέμιδας Αριστοβούλης στο δήμο της Μελίτης, στα δυτικά της Αγοράς.
Οι ναοί της Ακρόπολης και τα άλλα ιερά της Αττικής αφέθηκαν σε κατάσταση ερειπίων και δεν αντικαταστάθηκαν σχεδόν για μια γενιά, προφανώς προς συμμόρφωση με τον όρκο που είχαν δώσει οι Αθηναίοι στις Πλαταιές να μην παλινορθώσουν τα κατεστραμμένα κτίρια ούτε να χτίσουν νέα για να διατηρηθεί ζωντανή η θύμηση του πολέμου και των καταστροφών που προξένησε. Ελάχιστα ήταν τα κτίρια που επισκευάστηκαν με πρόχειρο τρόπο (όπως ο «αρχαίος νεώς» της Αθηνάς), προκειμένου να εξασφαλιστεί η συνέχεια της λατρείας ή γενικότερα να παραταθεί η χρήση τους όπου κρινόταν απαραίτητο. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα λείψανα της Ακρόπολης παρέμειναν ως ιερά κειμήλια και θάφτηκαν επί τόπου, γεμίζοντας τις κοιλότητες του βράχου και προετοιμάζοντας το τέμενος για την πιο λαμπρή περίοδό του. Δυο ακόμη αταύτιστα μικρά ιερά της Αθήνας, ένας μικρός σηκός στα ΝΑ του περιβόλου του τεμένους του Διονύσου Ελευθερέως στη Νότια Κλιτύ της Ακροπόλεως κι ένας μεγαλύτερος σε ένα ευρύτερο τριγωνικό τέμενος της Μελίτης (ιερό του Ηρακλή Αλεξίκακου; τέμενος του Διονύσου εν Λίμναις;) είναι δυνατόν να προέρχονται από τα χρόνια ανάμεσα στο 479 και 468. Στην Αγορά, το Πρυτανείο διαμορφώθηκε χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα σε αίθουσα που χρησιμοποίησε μονάχα το κεντρικό μέρος του για την κάλυψη θεσμικών αναγκών. Έργα γίνονται και στα ιερά του Ποσειδώνα και της Αθηνάς στο Σούνιο, ενώ στο δήμο της Φλύας (στην περιοχή του σημερινού Χαλανδρίου) επισκευάζεται το λεγόμενο Τελεστήριο των Μεγάλων Θεών.
Η συνολική όψη της Αθήνας διατηρήθηκε σχεδόν απαράλλακτη, δίνοντας την ίδια προσθετική εικόνα με αυτή του παρελθόντος, που παρουσίαζε ανώμαλη διάρθρωση των δομικών στοιχείων, με τις διαδρομές των δρόμων να παραμένουν προσαρμοσμένες στις τοπογραφικές ιδιομορφίες της πόλης. Αρκετά κατεστραμμένα σπίτια επιδιορθώθηκαν και άλλα ξαναχτίστηκαν επάνω στα παλιά τους θεμέλια. Τα πιο πολλά σπίτια της περιόδου εξακολούθησαν να υπάρχουν μέσα στο προϋπάρχον οδικό δίκτυο, ενώ σποραδικά μόνο μπορούμε να μιλάμε για προσπάθεια πιο συστηματικής διαμόρφωσης του οικιστικού περιβάλλοντος. Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί ο Πειραιάς, όπου εφαρμόσθηκαν νέοι σχεδιαστικοί πειραματισμοί και υλοποιήθηκαν καινοφανείς αρχιτεκτονικές προτάσεις.
Η νίκη των αθηναϊκών δυνάμεων στον Ευρυμέδοντα ποταμό (470) απέφερε σημαντικά οικονομικά οφέλη στην Αθήνα, γεγονός που επέτρεπε την πιο άνετη και πιο συστηματική οργάνωση των διαφόρων δραστηριοτήτων. Ακόμη περισσότερες ελληνικές πόλεις-κράτη εκδήλωσαν την επιθυμία να ενταχθούν στο πλευρό της Δηλιακής Συμμαχίας, την ίδια στιγμή που η Πελοποννησιακή Συμμαχία, με τη Σπάρτη να προβάλλει ως το αντίπαλο δέος, προσπαθούσε να οργανώσει την αντίσταση στη νέα (αθηναϊκή στην ουσία) τάξη πραγμάτων. Ο Κίμωνας, ευνοώντας φιλόδοξα οικοδομικά προγράμματα, έδωσε έμφαση σε έργα που απέβλεπαν στην εξυπηρέτηση οργανικών αναγκών της πόλης, στον εξωραϊσμό της και στη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Δεν έλειψαν έργα που σχετίζονταν με τις μνήμες των Περσικών πολέμων, όπως ο ναός της Ευκλείας Αρτέμιδας (468 - 461), που χτίστηκε στη Βόρεια Κλιτύ της Ακρόπολης, κοντά στο Ελευσίνιο.
Την εποχή αυτή προχωράει η οικοδόμηση των Μακρών Τειχών (Φαληρικό και Βόρειο τείχος, 459 - 456), μέσω των οποίων επετεύχθηκε η ασφαλής επικοινωνία της Αθήνας με τα επίνεια του Φαλήρου και του Πειραιά. Ταυτόχρονα, οχυρώνεται και το νότιο μέρος της Ακρόπολης, το οποίο είχε μείνει ατείχιστο (Κιμώνειο τείχος).
Παρότι δεν επιδιώχθηκε συνέχιση των εργασιών στον Παρθενώνα, η αναμόρφωση του βράχου της Ακρόπολης στα πλαίσια του οικοδομικού προγράμματος του Κίμωνα, δεν μπορεί να νοηθεί ανεξάρτητα από το σχεδιασμό ανέγερσης του μεγάλου ναού της Αθηνάς. Μερικοί μάλιστα μελετητές θεωρούν ότι τώρα αρχίζει το χτίσιμο του νέου Παρθενώνα, που θα διακοπεί με τον θάνατο του Κίμωνα και θα συνεχιστεί από τον Περικλή. Στον καιρό του Κίμωνα αποδίδεται και η διαμόρφωση της Κλεψύδρας, υπόγειας κρήνης σημαντικών διαστάσεων στη ΒΔ πλαγιά της Ακρόπολης.
Έπειτα από την επιτυχή έκβαση της αθηναϊκής εκστρατείας στη Σκύρο, ο Κίμωνας αποφάσισε τη μετακομιδή των λειψάνων του Θησέα από το νησί στην Αθήνα, όπου ιδρύθηκε για τη στέγασή τους το Θησείο λίγες εκατοντάδες μέτρα ανατολικά της Αγοράς. Στο χώρο της Αγοράς ανεγέρθηκαν αρκετά σημαντικά οικοδομήματα. Το πιο γνωστό είναι η Στοά του Πεισιάνακτα ή Ποικίλη Στοά (475 - 450), όπου γίνονταν διάφορες λειτουργίες και διακοσμήθηκε με πίνακες ζωγραφικής που αναπαριστούσαν σκηνές από τους μυθικούς και ιστορικούς στρατιωτικούς άθλους των Αθηναίων. Αμέσως πίσω από τη στοά, μέσα σε ένα στενό δρομάκι, ένας επιμελώς κατασκευασμένος υδαταγωγός (περίπου 475-450), παρόμοιος με αυτόν που τροφοδοτούσε τη ΝΑ Κρήνη, σχεδιάστηκε για να μεταφέρει νερό έξω από την πόλη προς τα ΒΔ, οδηγώντας απευθείας προς την κατεύθυνση της Ακαδημίας, της οποίας το Γυμνάσιο δέχθηκε επεμβάσεις βελτιωτικού χαρακτήρα. Άλλα οικοδομήματα στο χώρο της Αγοράς ήταν: η Θόλος ή Σκιάς (470 - 460), νότια του Νέου Βουλευτηρίου και του Μητρώου, η οποία χρησίμευε ως χώρος εστίασης και έδρα της εκτελεστικής επιτροπής (Πρυτάνεις) της Βουλής. Η Στοά των Ερμών, όπου εκτίθεντο οι τρεις «Ερμές» (Ερμαϊκές στήλες) που είχε αφιερώσει ο Κίμωνας για να γιορτάσει τη νίκη του στη Σκύρο, βρισκόταν στο σημείο της κύριας, ΒΔ εισόδου της Αγοράς, αλλά δεν έχει αναγνωριστεί μέχρι σήμερα. Είναι πιθανόν να ταυτιζόταν με την Ποικίλη ή τη Βασίλειο Στοά. Ένδειξη απόπειρας εξωραϊσμού της Αθήνας, την εποχή αυτή, είναι κι η δενδροφύτευση της Αγοράς και της Ακαδημίας, στην οποία προέβη ο Κίμωνας.
Σε σχέση με τα περίχωρα της Αθήνας, μια από τις πολλές εκδοχές του Τελεστήριου και μια από τις φάσεις του οχυρωματικού περίβολου της Ελευσίνας έχουν επίσης αποδοθεί στα χρόνια της διακυβέρνησης της πόλης υπό την καθοδήγηση του Κίμωνα. Δυο εξωτερικές ιωνικές κιονοστοιχίες προστέθηκαν στην ανατολική και νότια πλευρά του ναού της Αθηνάς στο Σούνιο. Έργα παρατηρούνται και στο ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδας στη Βραυρώνα, αλλά και εκτός Αττικής. Στη Δήλο ανεγείρεται από τους Αθηναίους ο δεύτερος ναός του Απόλλωνα (μετά το 478 - μετά το 303 αντίστοιχα) ανάμεσα στον οίκο των Ναξίων και στον πρώτο, πώρινο ναό του θεού.
Την ίδια στιγμή, η νίκη της Σπάρτης στην Τανάγρα (457) επιτάχυνε τις εξελίξεις, με συνέπεια να μεταφερθεί το συμμαχικό ταμείο από τη Δήλο στην Αθήνα (454). Η Δηλιακή Συμμαχία απορρόφησε τους κραδασμούς από τη σύγκρουσή της με την Πελοποννησιακή όλο το παραπάνω διάστημα (461 - 446), όχι πάντως χωρίς απώλειες, αφού η ειρήνη του Καλλία μεταξύ Αθήνας-Περσίας (449) δεν ήταν αρκετή να αποσοβήσει τον θάνατο του Κίμωνα στην Κύπρο (446) και την ήττα στην Κορώνεια (447), με την οποία η Συμμαχία έχασε τον έλεγχο της Βοιωτίας. Παρ’ όλα αυτά, ο ρόλος της Αθήνας παραμένει κυρίαρχος στα ελληνικά πράγματα χάρη στη σύναψη τριακονταετούς συνθήκης ειρήνης με τη Σπάρτη (445). Το επόμενο χρονικό διάστημα εκμεταλλεύτηκε ο Περικλής ώστε να προωθήσει μέτρα και πολιτικές σε διάφορους τομείς, ενώ παράλληλα τίθεται σε εφαρμογή ένα άνευ προηγουμένου οικοδομικό και καλλιτεχνικό πρόγραμμα.
Με την έναρξη του νέου αυτού προγράμματος, που τηρήθηκε μάλλον απρόσκοπτα και αφορούσε κυρίως τα σπουδαιότερα ιερά της Αττικής (Ακρόπολη, ιερό της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα), υπάρχουν ενδείξεις ότι κάποια παλαιότερα έργα εγκαταλείφθηκαν. Πολλά από τα σημαντικά έργα που έγιναν σε αυτό το διάστημα φαίνεται να μην συνδέονται, τουλάχιστον όχι άμεσα, με την πολιτική του Περικλή, και είναι απολύτως λογικό να υποθέσει κανείς ότι, πέρα από την εκτέλεση δημόσιων έργων κοινωφελούς χαρακτήρα, εκδηλώθηκαν και άλλες πρωτοβουλίες, που αντιπροσώπευαν παράλληλες ή αποκλίνουσες από τις δικές του τάσεις.
Με την ανέγερση του λεγόμενου Νότιου Τείχους (446 - 443) μεταξύ του Βόρειου και του Φαληρικού Τείχους ολοκληρώνεται η οικοδόμηση των Μακρών Τειχών.
Ακρογωνιαίος λίθος του οικοδομικού προγράμματος του Περικλή ήταν η Ακρόπολη, όπου η νέα χωροταξική οργάνωση φαίνεται να συντελέσθηκε σε όλη την επιφάνεια του βράχου με βάση προδιαγεγραμμένο σχέδιο. Η καινούρια οικοδομική φάση εγκαινιάστηκε το 447 με την έναρξη της ανέγερσης του Παρθενώνα (447 - 432), που ήδη πριν από τη συμπλήρωσή του (438) στέγαζε στο σηκό του το χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου φιλοτεχνημένο από τον Φειδία. Στα νότια του Παρθενώνα πρέπει να βρισκόταν και ένα εργαστήριο, που προφανώς εξυπηρετούσε τον ναό. Ο Βωμός της Αθηνάς, που υπήρχε στην Ακρόπολη από τα χρόνια του Ομήρου για τη λατρεία της θεάς και του Ερεχθέα, στα ανατολικά του μεταγενέστερου «αρχαίου νεώ», συνέχισε να χρησιμοποιείται, εξυπηρετώντας πλέον τις λατρευτικές ανάγκες του νέου Παρθενώνα. Τον Παρθενώνα ακολούθησαν άλλες κατασκευές: τα Προπύλαια του Μνησικλή (437 - 432), η μνημειακή είσοδος προς δυσμάς, κατέλαβαν τη θέση των παλαιότερων με ελαφρώς διαφορετικό προσανατολισμό των αξόνων τους, έργα στα ανατολικά των Προπυλαίων (434 - 432), που προφανώς αποσκοπούσαν στην αναδιάρθρωση του δυτικού τμήματος της Ακροπόλης ανάμεσα σε αυτά και στον Παρθενώνα, ώστε να γίνει δυνατή η ανέγερση των Προπυλαίων, ο μαρμάρινος ναός της Αθηνάς (Απτέρου) Νίκης (437 - 424, κατ’ άλλους 426 ή αργότερα - λίγο πριν το 421), το Ερέχθειο (421 - 415 και 409/8), που αποτελούσε τον κατεξοχήν ιερό χώρο του βράχου, και στα δυτικά αυτού το Πανδρόσειο. Το ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδας, η Χαλκοθήκη (μέσα 5ου αιώνα, με προσθήκες του 4ου αιώνα ή α' δεκαετία 4ου αιώνα), το ιερό του Πανδίονα σε σημείο όπου πιθανώτατα υπήρχε παλιότερο ιερό που θάφτηκε κάτω από τις επιχώσεις των αρχών του 5ου αιώνα, αναμόρφωση του ιερού του Διός Πολιέως ΒΑ του Παρθενώνα, το Αρρηφόριο (5ος αιώνας), το κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου (περίπου 465-450). Το νότιο τείχος της Ακρόπολης συμπληρώνεται, ενώ το Εννεάπυλο εξαφανίζεται και τη θέση του παίρνει ευρεία ανηφορική οδός με αφετηρία την Οδό Παναθηναίων και απόληξη το χώρο προ των Προπυλαίων. Γύρω από την Ακρόπολη και κατά μήκος του Περιπάτου, τα παλαιά ιερά επισκευάζονται και ιδρύονται νέα, κοντά στα οποία ξεφυτρώνουν και διάφορα άλλα κτίσματα.
Στους ΝΑ πρόποδες του βράχου οικοδομήθηκε το Ωδείο του Περικλή (447 - 443/2), στο οποίο τελούνταν αρχικά μουσικοί και αργότερα και θεατρικοί αγώνες.
Η έντονη στροφή προς τις θρησκευτικές - λατρευτικές δομές, με αποκορύφωμα την Ακρόπολη, συνοδεύτηκε από μια αντιστρόφως ανάλογη μετατόπιση του ενδιαφέροντος από την κάτω πόλη, που τώρα εμφανίζεται μερικώς παραμελημένη. Η Αγορά έτυχε περιορισμένης προσοχής, που μεταφράστηκε κυρίως σε κτίρια θρησκευτικού χαρακτήρα, όπως η Στοά του Διός Ελευθερίου (430 - 420) και ένα μικρό τριγωνικό ιερό (της Εκάτης;) στη ΝΔ γωνία της Αγοράς, το οποίο πρέπει να υπήρχε εκεί από τον 7ο αιώνα και ανακαινίστηκε (γ' τέταρτο 5ου αιώνα). Ο μικρός τετράγωνος περίβολος στο σταυροδρόμι της βορειοδυτικής γωνίας της Αγοράς (γ' τέταρτο 5ου αιώνα) ταυτίστηκε με το Λεωκόρειο, τον οίκο των θυγατέρων του Λεώ (= λαού), που στο παρελθόν θυσιάστηκαν για τη σωτηρία της πόλης σε καιρό μεγάλης επιδημίας. Το Λεωκόρειο βρισκόταν σε χρήση ήδη από τον 6ο αιώνα. Στα τέλη του 4ου αιώνα έπαψε να χρησιμοποιείται, όμως διατηρούνται ενδείξεις για συνέχιση της λατρείας και σε μεταγενέστερους χρόνους. Στα νότια της αγοράς, πλάι στο δρόμο που οδηγούσε προς τη συνοικία στα δυτικά του Αρείου Πάγου, βρέθηκε ένα πώρινο οικοδόμημα των μέσων του 5ου αιώνα, ανεξακρίβωτης ταυτότητας. Ουσιαστικά, τα μόνα οικοδομήματα καθαρά κοσμικού - διοικητικού χαρακτήρα της εποχής του Περικλή είναι το τραπεζοειδούς σχήματος Στρατηγείο, λίγο νοτιότερα της Θόλου, το οποίο λειτουργούσε ως έδρα των δέκα Αθηναίων στρατηγών και το Ιππαρχείο, όπου λάμβαναν χώρα δραστηριότητες επίσης στρατιωτικού χαρακτήρα. Τα κατάλοιπα ενός οικοδομήματος των μέσων του 5ου αιώνα, έξω από τη ΝΔ γωνία της Αγοράς έχουν αποδοθεί από μερικούς μελετητές στην κατά τα άλλα άγνωστη δημόσια φυλακή της Αθήνας, ενώ άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για κτίριο εμπορικού χαρακτήρα ή για ξενώνα.
Ανάμεσα στα μνημεία της κάτω πόλης εξέχουσα θέση κατέχει ο εντυπωσιακός μαρμάρινος ναός που στεφανώνει τον λόφο του Αγοραίου Κολωνού στα δυτικά της Αγοράς, το καλούμενο Ηφαιστείο. Πρόκειται για τον αρτιότερα σωζόμενο αρχαίο ναό επί ελληνικού εδάφους. Αν και δεν εντασσόταν (με την αυστηρή έννοια του όρου) στο ευρύτερο πρόγραμμα ανοικοδόμησης, είναι σχετικά σύγχρονος με άλλα κτίσματα του Περικλή (κάπου μεταξύ 460 και 450 - 448), ενώ σε υστερότερη φάση ανήκουν η συμπλήρωση της ανωδομής του (περί το 420) και η τοποθέτηση των λατρευτικών αγαλμάτων του Ηφαίστου και της Αθηνάς (421 - 415). Μεταξύ των σπιτιών κοντά στην ΝΔ γωνία του Ηφαιστείου εικάζεται ότι βρισκόταν άλλο ιερό, το Ευρυσάκειο.
Στον Κεραμεικό, εντοπίστηκε μεταξύ άλλων μνημείων το ιερό των Τριτοπατρέων (Τριτοπατρείο) χάρη σε ενεπίγραφους «όρους» στα τέλη του 5ου αιώνα. Επιγραφικά στοιχεία μέσα στο ιερό πιστοποιούν την ύπαρξή του ήδη από τον 6ο αιώνα. Εξέχουσα σημασία απέκτησε στην Αθήνα του Περικλή και το καλούμενο «Δημόσιον Σήμα», «Πολυάνδριο» ή απλώς «Μνήμα», χώρος πασίγνωστος και άρρηκτα συνδεδεμένος με τον Κεραμεικό κατά την αρχαιότητα, που εκτεινόταν μπροστά από το Δίπυλο στο κράσπεδο του δρόμου που οδηγούσε στην Ακαδημία, ο οποίος αποτέλεσε τον επίσημο χώρο ταφής των Αθηναίων νεκρών των πολέμων.
Στην περιοχή του Ιλισού, νότια του Ολυμπείου, οικοδομήθηκε στα μέσα του 5ου αιώνα (περίπου 450) ο ναός του Δελφινίου Απόλλωνα. Ένας μικρός ναός στην αριστερή όχθη του ποταμού, χρονολογούμενος στα 445 - 435, έχει ταυτιστεί από την έρευνα είτε με το ιερό της Αρτέμιδας Αγροτέρας είτε με το «Μητρώον εν Άγραις», όπου παραδίδεται ότι τελούνταν τα μικρότερα, προπαρασκευαστικά των Μεγάλων Ελευσίνιων μυστήρια. Κάπου εκεί κοντά ενδέχεται να βρισκόταν και το ιερό της «Αφροδίτης εν Κήποις» (440 - 430;), η θέση του οποίου παραμένει αταύτιστη από τη σύγχρονη έρευνα.
Στο πλησιέστερο προς την πόλη Γυμνάσιο των Αθηνών, το Λύκειο, εκτελούνται σημαντικές εργασίες. Ασαφείς επιγραφικές πληροφορίες και αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν ότι διάφορα κοινωφελή έργα μικρότερης κλίμακας (κατασκευή βαλανείων, επισκευές κρηναίων οικοδομημάτων) πραγματοποιήθηκαν μέσα στην πόλη, με σκοπό την κάλυψη ορισμένων βασικών αναγκών, όπως της έλλειψης επαρκούς υδροδότησης. Ιδιαίτερη επιμέλεια έδειξαν οι Αθηναίοι και για τον καλλωπισμό της πόλης τους μέσω της διαμόρφωσης εκτεταμένων αλσών και κήπων στην Αγορά, στα τρία μεγάλα Γυμνάσια και αλλού. Το ιερό του Δήλιου Απόλλωνα στο Φάληρο (432/1) μπορεί να αποτέλεσε μέρος ενός μικρότερου οικοδομικού προγράμματος, για την πραγματοποίηση του οποίου φαίνεται ότι συνεισέφεραν από κοινού το δημόσιο και ιδιωτικοί φορείς. Στα έργα μικρότερης κλίμακας που έγιναν έπειτα από πρόταση και υπό την εποπτεία του Περικλή συμπεριλαμβάνεται και η «Στοά Αλφιτόπωλις» στον Πειραιά, χώρος αποθήκευσης και εμπορίας των εισαγόμενων στην Αθήνα σιτηρών.
Η εμβέλεια του οικοδομικού προγράμματος του Περικλή δεν ήταν δυνατόν να αφήσει ανεπηρέαστη την υπόλοιπη Αττική. Στην Ελευσίνα, ο χώρος του ιερού επεκτάθηκε προς νότο και στη συνέχεια ο περίβολος του πρώιμου 5ου αιώνα προεκτάθηκε για την καλύτερη τείχισή του. Το Τελεστήριο, ο ναός της λατρείας της Δήμητρας και της Κόρης, που ήδη μετρούσε αρκετές δεκαετίες ζωής και είχε γνωρίσει διαφορετικές οικοδομικές φάσεις μέχρι την καταστροφή του από τους Πέρσες, ανακατασκευάστηκε λαμβάνοντας τεράστιες διαστάσεις. Στο ακρωτήριο του Σουνίου, την ανέγερση του νέου ναού του Ποσειδώνα (περίπου 449/8 - 440) ακολούθησε κατά το τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα αναμόρφωση ολόκληρου του ιερού, στο δε ιερό της Αθηνάς χτίστηκε ο δεύτερος ναός προς τιμήν της θεάς. Ο νέος ναός της Νέμεσης στον Ραμνούντα (πριν το 450/49, εργασίες γίνονταν ακόμα στις δεκαετίες του 430 και 420), του οποίου η κατασκευή διακόπηκε εξαιτίας του Πελοποννησιακού Πολέμου το 431, έμεινε πρακτικά ατέλειωτος, αλλά λειτούργησε κανονικά για μεγάλο διάστημα. Στο β' ήμισυ του 5ου αιώνα ανάγεται και η επίσης ανολοκλήρωτη Στοά του Θορικού, κτίριο ασυνήθιστης μορφής και ελλιπώς μελετημένο.
Τελικά, ένας ακόμη δωρικός μαρμάρινος ναός οικοδομήθηκε στην Αττική σε αυτή την περίοδο. Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους (1ος αιώνας μ.Χ.) μεταφέρθηκε κυριολεκτικά ολόκληρος από τον τόπο όπου αρχικά βρισκόταν (τις Αχαρνές ή την Παλλήνη) στην Αγορά, όπου ξαναχτίστηκε πάνω σε καινούρια θεμέλια και αφιερώθηκε στη λατρεία του Άρη (440).
Για τις ιδιωτικές κατοικίες της περιόδου δεν ξέρουμε πολλά. Ο κύριος όγκος τους συγκεντρωνόταν γύρω από την Ακρόπολη και την Αγορά, καταλαμβάνοντας σχεδόν όλη την έκταση της πόλης. Φαίνεται ότι κατά το γ' τέταρτο του 5ου αιώνα η Αθήνα είχε επεκταθεί τόσο πολύ, που να φθάσει τα όρια του νέου οχυρωματικού περίβολου. Στις παραμονές του Πελοποννησιακού Πολέμου, στο τρίγωνο που σχηματίζουν το τείχος και η Ιερά Πύλη, ανεγέρθηκε ως ιδιόκτητο σπίτι το λεγόμενο Οικοδόμημα Ζ (Ζ1, περί το 430), το οποίο διαδέχθηκαν τα οικοδομήματα Ζ2 (δ' τέταρτο 5ου αιώνα) και Ζ3 (μέσα 4ου αιώνα) καθώς και δύο άλλα κτίσματα (Ζ4 και Ζ5) μέσα στον 3ο αιώνα. Παρόλο που μπορεί κανείς να διακρίνει κοινά γενικά χαρακτηριστικά των αθηναϊκών οικιών, το σχήμα τους εμφανίζεται ακανόνιστο, η εσωτερική τους διάταξη ποικίλλει και η πυκνότητά τους στα διάφορα σημεία της πόλης είναι ανομοιογενής. Σε αντίθεση με τον Πειραιά, όπου οι συνθήκες επέτρεψαν την κατάρτιση και εφαρμογή ενός κανονικού ρυμοτομικού σχεδίου, και παρά τη συνεχή αύξηση του πληθυσμού, η πόλη της Αθήνας εξακολούθησε να στερείται οργανωμένου πολεοδομικού συστήματος και να αναπτύσσεται κατά τρόπο ελεύθερο και ακαθόριστο.
Ωστόσο ούτε και αυτή η σχετικά ανέφελη περίοδος κράτησε για πολύ. Η διαμάχη Κέρκυρας και Κορίνθου το 433 και το Ψήφισμα των Μεγάρων αποτέλεσαν τις αφορμές (αλλά όχι τα αίτια) για την κήρυξη του Πελοποννησιακού Πολέμου (431). Η εισβολή των Σπαρτιατών στην Αττική το επόμενο έτος και ο λοιμός που ακολούθησε ήταν μοιραία για την τύχη πολλών Αθηναίων, επιφανών ή μη, ανάμεσά τους και του Περικλή.
Ιδιαίτερα ο λοιμός που ενέσκηψε στην Αθήνα (429 και 427/6) επέφερε σοβαρές αναταραχές, αποσυντόνισε την πόλη και επηρέασε αρνητικά τις εξελίξεις. Το φιλόδοξο πρόγραμμα του Περικλέους ανεστάλη προσωρινά, με αποτέλεσμα πολλά οικοδομήματα να παραμείνουν ημιτελή (Προπύλαια, ναός της Νέμεσης στο Ραμνούντα, κ.ά.) ή να καθυστερήσει σημαντικά η ολοκλήρωσή τους (Ερέχθειο, Ηφαιστείο, Τελεστήριο της Ελευσίνας).
Στη δυτική πλευρά της Ακροπόλης, ακριβώς κάτω από τον πύργο της Αθηνάς Νίκης, βρέθηκαν ίχνη που τεκμηριώνουν την ύπαρξη ιερού της Αφροδίτης Πανδήμου, πλησίον του οποίου διαπιστώθηκαν δίδυμες λατρείες, αυτές της Γης Κουροτρόφου και της Δήμητρας Χλόης. Στη βόρεια κλιτύ εντοπίζονται το ιερό της Αφροδίτης και του Έρωτα, το σπήλαιο της Αγλαύρου και δυτικότερα, ανάμεσα στο σπήλαιο του Πανός και την Κλεψύδρα, τα σπήλαια του Απόλλωνα Υποακραίου και του Ολυμπίου Διός. Στη νότια πλαγιά του βράχου, μεταξύ του Ωδείου του Περικλή και του ανατολικού τμήματος του Πελασγικού τείχους ιδρύθηκε από τον ιδιώτη Τηλέμαχο το ιερό του Ασκληπιού και της Υγείας (420). Δυτικά του Ασκληπιείου αναφέρεται από τον Παυσανία η ύπαρξη ενός ναού της Θέμιδας και του τάφου του Ιππόλυτου, γιου του Θησέα. Και τα δυο μνημεία δεν έχουν αποκαλυφθεί. Μεταξύ του Ασκληπιείου και του ναού της Θέμιδας υπήρχε μια μικρή κρήνη. Στην ίδια μεριά, λίγο χαμηλότερα, βρέθηκε χώρος οριοθετημένος από μια απλή περίφραξη, αφιερωμένος στη Νύμφη (Νυμφαίο), μαζί με ένα βωμό από ακατέργαστους λίθους του 650 - 625 (ο πρωιμότερος γνωστός βωμός της Αθήνας). Το Διονυσιακό Θέατρο του 5ου αιώνα δεν έχει επιβιώσει. Ακόμη, στην περιοχή του Ιλισού τοποθετείται το ιερό του Κόδρου, του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης (β' ήμισυ 5ου αιώνα, περίπου 418/7).
Εκτός από τις διάφορες νέες λατρευτικές εγκαταστάσεις, συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου η οικοδόμηση εντός των τειχών της πόλης, με έμφαση στις δημόσιες κατασκευές. Η Βασίλειος Στοά, που είχε υποστεί βλάβες εξαιτίας της περσικής εισβολής, δέχτηκε επισκευές μέσα στον 5ο αιώνα, ίσως και σε αυτή την περίοδο. Κατά τα έτη 416/5 – 409/6 ένα Νέο Βουλευτήριο χτίστηκε στην Αγορά, στα δυτικά του παλαιότερου. Η λατρεία της μητέρας των θεών Ρέας, την οποία στέγαζε πρωτύτερα αρχαϊκός ναός αμέσως βόρεια του Παλαιού Βουλευτηρίου, ο οποίος καταστράφηκε με την περσική εισβολή, μεταφέρθηκε στο Παλαιό Βουλευτήριο, που μετονομάστηκε σε Μητρώον (409 - 405). Έτσι, το σύμπλεγμα του Μητρώου, το Βουλευτηρίου και της Θόλου αποτέλεσε κυριολεκτικά τον πυρήνα της αθηναϊκής δημοκρατίας, στεγάζοντας νευραλγικές διοικητικές λειτουργίες. Με το Μητρώον και τη μόνιμη αρχειακή συλλογή του συνδεόταν και το χαμένο πλέον Βάθρο των Επωνύμων Ηρώων (περίπου 420), το οποίο χρησιμοποιήθηκε για την εφήμερη ενημέρωση των πολιτών και την τήρηση προσωρινών αρχείων. Από το μνημείο έχει διατηρηθεί μόνο ένα μέρος των θεμελιώσεων. Βόρεια του Παλαιού Βουλευτηρίου (Μητρώου), στην ανατολική κατωφέρεια του Αγοραίου Κολωνού, ιδρύθηκε αυτά τα χρόνια το Συνέδριο, ένας επιπλέον τόπος συνάθροισης των πολιτών που παρέμεινε σε χρήση έως τον ύστερο 4ο αιώνα. Πλην των κτιρίων πολιτικού, διοικητικού και νομοθετικού χαρακτήρα, ανεγέρθηκαν και άλλα δημόσια κτίρια στην Αγορά: η Νότια Στοά Ι (430 - 420), κατά μήκος της νότιας πλευράς, επιτελούσε εμπορικό ρόλο. Δυο κτιριακά συμπλέγματα, στη ΒΔ και στη ΝΑ γωνία της Αγοράς αντίστοιχα, είναι πιθανό να ανήκαν σε δικαστήρια. Έξω από τα όρια της Αγοράς απαντώνται και ιδιωτικά κτίρια, όπως εργαστήρια μεταλλοτεχνίας και γλυπτικής-μαρμαροτεχνίας, υποδηματοποιεία και οινοποιεία.
Με αφορμή ίσως τον ίδιο το λοιμό ανατέθηκαν ένα άγαλμα του Απόλλωνα Ανεξίκακου, έργο του Καλαμίδα, και ένα άλλο προς τιμήν του Ηρακλή Αλεξίκακου στο ιερό του ήρωα στην Αγορά. Τον ίδιο καιρό, η λατρεία του Ασκληπιού εισήχθη στον Πειραιά μαζί με αυτή της Βένδιδας, ιαματικής θεότητας θρακικής προέλευσης.
Σημαντικής μεταχείρισης έτυχε και η Άρτεμη. Το ιερό της στη Βραυρώνα κοσμήθηκε με μια εντυπωσιακή δωρική στοά (στα χρόνια γύρω από το 425), ενώ σύγχρονα της στοάς είναι δυνατόν να θεωρηθούν μια φάση του ναού της Αρτέμιδας και μια γέφυρα που χτίστηκε πάνω από τον Ερασινό ποταμό. Μάλιστα, υστερότερη επιγραφή μας πληροφορεί για την επισκευή τουλάχιστον επτά μνημείων του ιερού. Στον δε Ωρωπό, το ιερό του θεοποιημένου ήρωα Αμφιάραου (Αμφιαράειο), στον οποίο αποδίδονταν επίσης ιαματικές ιδιότητες, αποκτά για πρώτη φορά μνημειακή μορφή με την ανέγερση ενός μικρού ναού και δύο βωμών (β' ήμισυ 5ου αιώνα π.Χ.). Στην περιοχή του Δαφνίου φαίνεται ότι υπήρχαν ακόμη δύο ιερά, αφιερωμένα στον Απόλλωνα και στην Αφροδίτη.
Ενδεικτική της περιρρέουσας ατμόσφαιρας που δημιούργησε στην Αθήνα ο λοιμός και της έξαρσης της λατρείας ιαματικών θεοτήτων είναι και η κατάσταση στη Δήλο, γενέτειρα του Απόλλωνα, της οποίας το ιερό βρισκόταν αυτή την εποχή υπό τον αθηναϊκό έλεγχο. Θέλοντας να εξευμενίσουν τον κατά παράδοση καταστροφέα-λυτρωτή θεό, οι Αθηναίοι ανάσκαψαν και μετέφεραν όλες τις ταφές στη γειτονική Ρήνεια και έχτισαν ένα νέο δωρικό ναό (περί το 425) για να κοσμήσουν το ιερό.
Κορυφαία γεγονότα της μετά τον Περικλή περιόδου ήταν η ανάδειξη του Κλέωνα με τα γεγονότα της Πύλου και της Σφακτηρίας (425) και η Νίκειος Ειρήνη (421). Εάν ο Πελοποννησιακός Πόλεμος στην πρώτη του φάση, τον Αρχιδάμειο Πόλεμο (431 - 421), έδωσε τη λαβή στη Σπάρτη να διακηρύξει προς εχθρούς και συμμάχους ότι αυτή ήταν η δύναμη που θα αποπειραθεί να καθυποτάξει την «τυραννική» Αθήνα και να «ελευθερώσει» την Ελλάδα, σε επιχειρησιακό και στρατηγικό επίπεδο τα αποτελέσματα αυτής της φάσης των συγκρούσεων ήταν μικρότερης σημασίας σε σχέση με την ταπεινωτική ήττα που υπέστησαν οι Αθηναίοι στην εκστρατεία στη Σικελία (415 - 413). Στη διάρκεια του δευτέρου μισού του πολέμου, η οχύρωση της Δεκέλειας στη ΒΑ Αττική από τους Σπαρτιάτες, μετά από συμβουλή του Αλκιβιάδη, συνέστησε πρώτου μεγέθους απειλή για την Αθήνα. Κατά συνέπεια, δόθηκε μεγάλο βάρος στην τείχιση της πόλης ώστε να αντέξει τις εχθρικές πιέσεις. Η δυτική πρόσβαση στην Αθήνα είχε ήδη προστατευθεί πριν την έναρξη του πολέμου με την οικοδόμηση του ισχυρού τείχους της Ελευσίνας, το ίδιο και η βορειοδυτική πρόσβαση μέσω του περίβολου της Οινόης. Με αφετηρία το 413 και εξής οχυρώθηκαν και άλλοι δήμοι της ανατολικής παράκτιας ζώνης της Αττικής για να εξασφαλισθεί ο ελεύθερος διάπλους των θαλάσσιων δρόμων προς την Εύβοια και τον Εύξεινο Πόντο. Έτσι, τείχη ανεγέρθηκαν στο Σούνιο (412), στον Ραμνούντα (μάλλον το 412) και στον Θορικό (411).
Το ολιγαρχικό καθεστώς των Τετρακοσίων που ακολούθησε στα 411 έδωσε πρόσκαιρα την ελπίδα στην Αθήνα να ανακάμψει με στρατιωτικές επιτυχίες σε επιχειρήσεις στις Κυνός Κεφαλές (411), την Κύζικο (410) και τις Αργινούσες (406), ωστόσο η συμφωνία Σπάρτης-Περσίας το 407 και η μάχη στους Αιγός Ποταμούς (405) σήμαναν το οριστικό τέλος τόσο του αθηναϊκού όσο και του σπαρτιατικού ονείρου για θριαμβευτική επικράτηση: του αθηναϊκού γιατί το ολιγαρχικό καθεστώς του Θηραμένη και των Τριάκοντα Τυράννων που ακολούθησε τη λήξη του Πολέμου (404/3) αποδείχτηκε ιδιαίτερα σκληρό στις πολιτικές και πρακτικές του, του σπαρτιατικού γιατί επανέφερε στο επιχειρησιακό και διπλωματικό προσκήνιο (και στο παρασκήνιο) τον περσικό παράγοντα. Το 404 σήμανε τόσο τη στρατιωτική ήττα της Αθήνας, όσο και το τέλος μιας ανεπανάληπτης περιόδου πολιτικής, οικονομικής, πνευματικής και γενικότερης πολιτιστικής ακμής της πόλης, που διήρκεσε περίπου πενήντα χρόνια (πεντηκονταετία).
Μετά το τέλος του Πολέμου (404) και μέχρι την αυλαία του 5ου αιώνα δεν παρατηρείται αξιόλογη οικοδομική δραστηριότητα στην Αθήνα. Χαρακτηριστικότερο όλων είναι το παράδειγμα της Ακρόπολης, όπου έκτοτε και μέχρι το τέλος της αρχαιότητας δεν προστέθηκε κανένα δημόσιο οικοδόμημα, με εξαίρεση τον μικρό μονόπτερο ναό της Ρώμης και του Αυγούστου (τέλη 1ου αιώνα μ.Χ.). Οι Αθηναίοι εξαναγκάζονται από τους Λακεδαιμονίους να γκρεμίσουν όλα τα τείχη της πόλης (της Πόλης, του Πειραιά και τα Μακρά Τείχη) και να διαλύσουν το στόλο τους. Από την άλλη πλευρά, οι Τριάκοντα Τύραννοι δεν διέθεταν αρκετή δύναμη, για να προωθήσουν οποιοδήποτε σοβαρό οικοδομικό πρόγραμμα. Σύμφωνα με τα όσα παραδίδουν οι πηγές, εγκατέστησαν το αρχηγείο τους στη Θόλο και φρόντισαν για την αναδιάταξη του χώρου της Πνύκας, όπου προηγουμένως συνερχόταν η Εκκλησία του δήμου. Μαζί με αυτά, γνωρίζουμε ότι περίπου 1.400 άτομα θανατώθηκαν από τους Τριάκοντα έπειτα από δίκες που διεξήχθησαν στη Βασίλειο Στοά.
Το 403, η αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Αθήνα από τον Θρασύβουλο και η γρήγορη ανάρρωση της πόλης από τα δεινά του πολέμου δημιούργησαν νέες προϋποθέσεις ανάπτυξης. Ωστόσο, η προσήλωση των Αθηναίων στην προσπάθεια να διατηρήσουν τη θέση τους στο ελληνικό πολιτικο-στρατιωτικό γίγνεσθαι σε σχέση με τη Σπάρτη και τη Θήβα και να επιτύχουν συμφέρουσες ισορροπίες σε επίπεδο συμμαχιών για τον έλεγχο της διοίκησης του ιερού των Δελφών στέρησε την πόλη από αξιοπρόσεχτα οικοδομικά σύνολα.
Οι Σπαρτιάτες που έπεσαν μαχόμενοι σε βοήθεια των ολιγαρχικών της Αθήνας θάφτηκαν σε περίβλεπτη θέση εντός του μεγάλου ταφικού χώρου (Τάφος των Λακεδαιμονίων) που πλαισίωνε το μήκος του δρόμου που οδηγούσε από το Δίπυλο στην Ακαδημία, όπου ο Πλάτων είχε στεγάσει την ομώνυμη σχολή του. Το Νομισματοκοπείο (περί το 400) στη ΝΑ γωνία της Αγοράς, κοντά στη Νότια Στοά Ι και ίσως σε σχέση με αυτή, είναι ένα από τα λίγα δείγματα οικοδομικής δραστηριότητας στην Αθήνα της τελευταίας δεκαετίας του 5ου αιώνα. Στα χρόνια γύρω από το 400 τοποθετείται και η ανέγερση του Πομπιείου στην περιοχή του Κεραμεικού, ανάμεσα στο Δίπυλο και στην Ιερά Πύλη, από την οποία εκκινούσε η Ιερά Οδός (μήκους 21-22 χιλιομέτρων) με κατάληξη το ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα.
Αν για την Αθήνα ο 5ος αιώνας σήμαινε τον χαρακτηρισμό της ως «αυτοκρατορία» και οι ελληνιστικοί χρόνοι ως «σχολή», ο 4ος αιώνας ήταν κάτι ενδιάμεσο: η δημοκρατία αποκαταστάθηκε το 403 με τον Θρασύβουλο και οι αλλαγές που επέφερε αυτή η πολιτειακή μεταβολή έγιναν αναντίρρητα δεκτές από τους Αθηναίους και με ομαλό τρόπο. Ήταν τόσος ο πόθος της μεταβολής, ώστε, σε αντίθεση με το παρελθόν, όπου οι αλλαγές πάντοτε σχετίζονταν με ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, δεν αναδείχτηκε κανένας καινούριος πρωταγωνιστής στο πολιτικό προσκήνιο. Ωστόσο, οι μόνιμοι κάτοικοί της (που πλέον ανέρχονταν σε 36.000 που ζούσαν σε 6.000 κατοικίες) δεν θα απολάμβαναν την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην πόλη τους για μεγάλο χρονικό διάστημα. Κι αυτό γιατί στο διπλωματικό επίπεδο η Αθήνα του Κόνωνα και του Ιφικράτη σύντομα αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει το σπαρτιατικό στρατόπεδο στον Βοιωτικο - Κορινθιακό Πόλεμο του 395 - 387, τώρα όμως με νέο σύμμαχο έναν παλαιό εχθρό, την Περσία, υπό το πρίσμα της Ειρήνης του Βασιλιά ( «Ανταλκίδειος» 387). Ειδικά στη ναυμαχία της Κνίδου (394) ο Κόνωνας αναδείχτηκε αληθινός ηγέτης ενός στόλου που ήταν κατά βάση χρηματοδοτούμενος από τους Πέρσες. Όλα αυτά τα γεγονότα άφησαν ανεξίτηλη τη σφραγίδα τους σε πολυάριθμα ταφικά μνημεία του Κεραμεικού, η επιτύμβια στήλη του Δεξίλεω (394/3) είναι ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά. Την επομένη της νίκης των Αθηναίων επί των Λακεδαιμονίων στη ναυμαχία της Κνίδου, τα τείχη της πόλης ξαναχτίζονται από τον Κόνωνα.
Η συνεχής αντιδικία με τη Σπάρτη σήμανε για την Αθήνα την απόπειρα δημιουργίας της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας το 378, η οποία στην τελική της αποτίμηση χαρακτηρίστηκε από ανάμεικτα αποτελέσματα, παρά τους πανηγυρικούς λόγους ρητόρων όπως ο Ισοκράτης. Σε αυτήν είχε προσχωρήσει η ανερχόμενη δύναμη Θήβα, μέχρι τη στιγμή που ηττήθηκε από τη Σπάρτη στα Λεύκτρα (371), με συνέπεια να επισπευσθεί η σύγκλιση Αθήνας - Σπάρτης, παρά την επιθετικότητα που είχε επιδείξει η αθηναϊκή πλευρά με τη διπλή απόπειρα ανακατάληψης της Αμφίπολης και την εγκατάσταση κληρουχίας στη Σάμο (366). Αναφορικά με τα πολεοδομικά δεδομένα της περιόδου, η ίδρυση της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας το 378 δεν ήταν αρκετή για την Αθήνα, που δεν είχε συνέλθει πλήρως από τα όσα είχαν προηγηθεί. Έτσι, κατά τη διάρκεια της πρώτης πεντηκονταετίας του 4ου αιώνα η οικοδομική δραστηριότητα στην πόλη είναι φτωχή. Ο υπολογίσιμος αλλά δευτερεύων ρόλος της Αθήνας στην αρένα της εξωτερικής πολιτικής και ο έντονος ανταγωνισμός ανάμεσα στους Σπαρτιάτες, τους Θηβαίους και τους Θεσσαλούς για την πρωτοκαθεδρία στην Ελλάδα κατέστησε απαραίτητη την τείχιση του χάσματος, που είναι γνωστό ως Δέμα, ανάμεσα στα όρη της Πάρνηθας και του Αιγάλεω προκειμένου να αποφευχθεί ο κίνδυνος εισβολής εχθρικών δυνάμεων στην Αττική μέσω της πεδιάδας της Ελευσίνας.
Η μάχη στη Μαντίνεια (362) παράλληλα με τις εξελίξεις στο νησιωτικό χώρο με το Συμμαχικό Πόλεμο (358 - 355) που επέφερε τη νέα διάλυση της Συμμαχίας και το ξέσπασμα του Γ' Ιερού Πολέμου, αποσυντόνισαν τη συνοχή της αθηναϊκής διπλωματίας, με αποτέλεσμα, όταν ο Δημοσθένης επιχειρήσει να στρέψει για πρώτη φορά το 351 την προσοχή στην επερχόμενη απειλή από τον Βορρά, και συγκεκριμένα στον Φίλιππο Β' της Μακεδονίας, να είναι πολύ αργά για να μετατρέψει την κατάσταση δραματικά υπέρ της. Η Φιλοκράτειος Ειρήνη (346), αμέσως μετά την οριστική απώλεια της Αμφίπολης, μόνο πρόσκαιρα επέφερε στους Αθηναίους μία αίσθηση χαλάρωσης.
Η ευημερία επανήλθε στην Αθήνα μόλις στα μέσα του 4ου αιώνα, όταν η συστηματική εκμετάλλευση των μεταλλείων του Λαυρίου απέφερε σημαντικά οικονομικά οφέλη. Τον καιρό της βασιλείας του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας (359 - 336) και του γιου του Αλέξανδρου του Μεγάλου (336 - 323), νέα μεγαλεπήβολα οικοδομικά προγράμματα βρίσκονταν εν εξελίξει, με την κρατική μέριμνα να εστιάζεται και πάλι στην περιοχή κοντά στον περίγυρο της Ακρόπολης.
Μετά την ήττα των συνασπισμένων αθηναϊκών και θηβαϊκών δυνάμεων από τα στρατεύματα του Φιλίππου Β' στη Χαιρώνεια (338) και υπό την απειλή της μακεδονικής εξάπλωσης, πρωταρχικό μέλημα των Αθηναίων ήταν η ενίσχυση των αμυντικών έργων της πόλης. Ίσως τότε να προστέθηκε με βιασύνη στις προϋπάρχουσες οχυρώσεις το εξώτερο τείχος ή προτείχισμα, εκτός της οριογραμμής του παρόντος περίβολου, και μαζί με αυτό μια στεγνή τάφρος.
E. ΑΡΧΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ (323 – )
Η μάχη της Χαιρώνειας, αν και δεν ήταν καταδικαστική για τον θεσμό της πόλης-κράτους γενικότερα ή της Αθήνας ειδικότερα, οπωσδήποτε πάντως σήμανε το τέλος μιας εποχής. Η Αθήνα του Ευβούλου και του Λυκούργου στις επόμενες δεκαετίες που ακολούθησαν ήταν μία διαφορετική Αθήνα, που πάσχιζε να βρει έναν καινούριο ρόλο να διαδραματίσει στα ελληνικά πράγματα. Με όχημα την παιδεία και τη μετατροπή της σε καθαρά πνευματική εστία, κατόρθωσε να διατηρήσει ένα μέρος της παλιάς λάμψης της και να προετοιμαστεί όσο το δυνατόν καλύτερα για την επικείμενη δραματική περίοδο του Λαμιακού Πολέμου και της μελλούμενης Μακεδονικής κατάκτησης.
Στο γ' τέταρτο του 4ου αιώνα, ενόσω ο Αλέξανδρος είχε ήδη στρέψει την προσοχή του στην Ανατολή εκστρατεύοντας κατά των Περσών, η Αθήνα διάνυε μια περίοδο σχετικής ηρεμίας και οικονομικής άνθισης. Υπό την καθοδήγηση του Ευβούλου, άρχισαν να γίνονται πράξη καινούρια σχέδια για την ανοικοδόμηση παλαιότερων κτισμάτων και την ανέγερση νέων, τα οποία ολοκλήρωσε στη συνέχεια ο Λυκούργος, παρέχοντας στην πόλη δομές κατάλληλες για τη στέγαση διαφόρων θρησκευτικών, στρατιωτικών και άλλων πολιτισμικών δραστηριοτήτων. Με τα ονόματά τους έχουν σχετιστεί και άλλα, μικρότερης εμβέλειας προγράμματα, για τα οποία δυστυχώς δεν έχουμε ξεκάθαρες μαρτυρίες.
Στη Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης το ιερό του Ασκληπιού εμπλουτίστηκε με την προσθήκη βωμού, ενός μικρού ναού και μίας επιβλητικής διώροφης στοάς. Το μεγάλο Θέατρο του Διονύσου αναμορφώθηκε, ενώ ένας δεύτερος ναός χτίστηκε (σε σημείο διαφορετικό από τον πρώτο) προς τιμήν του θεού στο ιερό του (ύστερος 4ος αιώνας), το οποίο γέμισε με δεκάδες τρόπαια θεατρικών και μουσικών αγώνων. Με το Διονυσιακό Θέατρο συνδεόταν εμμέσως και η Οδός Τριπόδων, η οποία οδηγούσε από το ιερό του Διονύσου Ελευθερέως προς τα ανατολικά και γύρω από την Ακρόπολη με κατεύθυνση προς το Πρυτανείο. Κατά μήκος της οδού στήθηκαν μια σειρά από τρίποδες που είχαν απονεμηθεί ως βραβεία στους χορηγούς νικηφόρων θεατρικών παραγωγών. Από αυτά μόνο το Χορηγικό Μνημείο του Λυσικράτους (335/4) σώζεται σήμερα σε καλή κατάσταση.
Ο βασικός τόπος συνάθροισης των Αθηναίων, η Πνύκα, που βρισκόταν σε χρήση από τα τέλη του 6ου αιώνα και είχε δεχτεί επεμβάσεις την περίοδο των Τριάκοντα Τυράννων (404/3), γνώρισε μια τρίτη οικοδομική φάση (345/0 – 335/0). Μία μεγάλη κλιμακωτή εξέδρα, το Βήμα, λαξεύτηκε πάνω στην επιφάνεια του λόφου στα ΝΔ, για την πιο άνετη εξυπηρέτηση των ομιλητών και ένα ισχυρό αναλημματικό τείχος υψώθηκε για την καλύτερη στήριξη του σημείου συγκέντρωσης του ακροατηρίου. Στο σύνολο προστέθηκαν και δυο στοές, προφανώς για τη στέγαση των παρευρισκομένων, που δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ.
Στην Αγορά, όπου το ενδιαφέρον για καινούριες κατασκευές παρουσιάζεται μειωμένο και σε αυτή την περίοδο, ανεγείρονται αρκετά κτίσματα. Ο ναός του Απόλλωνα Πατρώου στη δυτική πλευρά (β' ήμισυ 4ου αιώνα, ίσως περί το 330), ανάμεσα στη Στοά του Διός Ελευθερίου και στο Μητρώο, εδράζεται στα απομεινάρια ενός προγενέστερου κτιρίου του 6ου αιώνα, το οποίο είναι πιθανόν να ανήκει σε έναν αρχαϊκό πρόδρομο του ναού. Τα ερείπια ενός μικρού κτίσματος, συγχρόνου του ναού του Απόλλωνα, ανάμεσα στον ναό και στην Στοά του Διός έχουν αναγνωρισθεί ως ναΐσκος αφιερωμένος στην λατρεία του Διός Φρατρίου και της Αθηνάς Φρατρίας. Κοντά στο 330 χτίστηκε και το δεύτερο Μνημείο των Επωνύμων Ηρώων κατά μήκος της δυτικής πλευράς, στη θέση όπου απαντάται σήμερα. Βάσιμες φαίνονται οι εκτιμήσεις ότι μία σειρά από ορθογώνια κτίσματα στη βορειοανατολική γωνία, μερικά εκ των οποίων έμειναν ημιτελή, ανήκαν σε δικαστήρια. Για τη μέτρηση του χρόνου των λόγων που εκφωνούνταν στα δικαστήρια ενδέχεται να χρησίμευε ένα σπάνιο δείγμα μνημειακού υδραυλικού ρολογιού (κλεψύδρα) που βρέθηκε στις ανασκαφές (β' ήμισυ 4ου αιώνα). Το μοναδικό παράλληλό του απαντάται στον Ωρωπό, όπου μάλιστα διατηρήθηκε σχεδόν ανέπαφο. Μία νέα εγκατάσταση ύδρευσης, η ΝΔ Κρήνη, κατασκευάστηκε στα 350 - 325 στη ΝΔ γωνία του τετραγώνου της Αγοράς. Εάν δε λάβουμε υπόψη την περίσσεια φροντίδα, με την οποία οι Αθηναίοι επιδόθηκαν στην κατασκευή και άλλων αρδευτικών έργων, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι κατά το β' ήμισυ του 4ου αιώνα η πόλη αντιμετώπιζε σοβαρό πρόβλημα ξηρασίας: μια ακόμη δημόσια κρήνη χτίστηκε δίπλα στην πύλη του Διπύλου (ίσως στη θέση παλαιότερης κρήνης του 5ου αιώνα) και ένας νέος αγωγός νερού φτιάχτηκε για την τροφοδοσία της πόλης από πηγές στους πρόποδες της Πάρνηθας.
Πολλοί από τους αθλητικούς αγώνες των Παναθηναίων, που έως την περίοδο αυτή φιλοξενούνταν μαζί με θεατρικά δρώμενα στην Αγορά, μεταφέρθηκαν στη ΝΔ πλευρά της Αθήνας, κοντά στον ποταμό Ιλισό. Εκεί, σε μία φυσική χαράδρα μεταξύ δυο λόφων χτίστηκε το Παναθηναϊκό Στάδιο, του οποίου οι κατασκευαστικές λεπτομέρειες δεν μπορούν να καθοριστούν με ακρίβεια εξαιτίας του υπερκείμενου μαρμάρινου σταδίου του 2ου αιώνα μ.Χ. Στην ίδια περιοχή, βόρεια του ιερού του Κόδρου, του Νηλέα και της Νύμφης Βασίλης, ανασκάφηκαν λείψανα των τελών του 4ου αιώνα που ταυτίστηκαν από κάποιους με το «Δικαστήριον επί Παλλαδίω». Μεγάλη έμφαση δόθηκε και στην ανάπτυξη του Γυμνασίου του Λυκείου, όπου το 335 ο Αριστοτέλης ίδρυσε τη φιλοσοφική του σχολή.
Ο Πειραιάς, το κύριο επίνειο της Αθήνας, εφοδιάστηκε στα χρόνια του Ευβούλου και του Λυκούργου με στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Τα λιμάνια του (Κάνθαρος, Ζέα, Μουνιχία) πλαισιώθηκαν από υπόστεγα που προορίζονταν για την προστασία των τριηρών του αθηναϊκού στόλου προς αντικατάσταση των παλαιότερων κατασκευών, που οι Αθηναίοι είχαν αναγκαστεί να διαλύσουν υπό το καθεστώς των Τριάκοντα Τυράννων. Με τα έργα αυτά σχετίζεται η πελώρια Σκευοθήκη της Ζέας, όπου αποθηκεύονταν τα αποσπώμενα μέρη των πλοίων (πανιά και σχοινιά). Μεγάλο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη του Πειραιά επέδειξε και ο Δημήτριος ο Φαληρέας (317 - 307).
Ανάλογη σπουδή εκδηλώθηκε και για την προστασία των χερσαίων αθηναϊκών δυνάμεων. Τα οχυρωματικά έργα στις περιοχές που είχαν τειχιστεί ήδη από τα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου (Ελευσίνα, Ραμνούς, Θορικός, Οινόη, Σούνιο, Φυλή, Δεκέλεια, Πάνακτο, Ελευθερές) διατηρήθηκαν. Κοντά σε αυτά προστέθηκαν νέες συμπληρωματικές ή βοηθητικές εγκαταστάσεις.
Τέλος, ένα τεράστιο μαρμάρινο προσθώο προστέθηκε στην ανατολική πρόσοψη του Τελεστήριου της Ελευσίνας (πιθανόν να άρχισε στη δεκαετία του 350 και να ολοκληρώθηκε αργότερα από τον Λυκούργο), ενώ επιγραφικά στοιχεία μας πληροφορούν για περιποιήσεις του συστήματος ύδρευσης του ιερού του Αμφιάραου και για επισκευές μιας κρήνης στον Ωρωπό. Με όλα τα παραπάνω έργα ολοκληρώθηκε η χωροταξική οργάνωση της Αθήνας παρά την απειλή που κόμιζαν οι επερχόμενες καταστάσεις (Δημήτριος ο Πολιορκητής, Γαλατικός κίνδυνος).
Στην αυγή του 3ου αιώνα, με την ταυτόχρονη αποκρυστάλλωση του πολεοδομικού ιστού της πόλης και την άνθιση όλων των εκφάνσεων της πνευματικής και φιλοσοφικής ζωής (Επίκουρος, Ζήνων), η Αθήνα κατόρθωσε να διατηρήσει ένα σημαντικό μέρος από την προηγούμενη ταυτότητά της και να κατοχυρώσει την παρουσία της στο νέο περιβάλλον που διαμορφώθηκε μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
