Η ιστορία του Ιουδαϊσμού

3760 π.Χ.
1ο έτος του εβραϊκού ημερολογίου. Ο Θεός δημιουργεί τον κόσμο. Η ιστορία της εβραϊκής θρησκευτικής παράδοσης αναφέρεται στη Βίβλο με χρονολογική σειρά. Όλα ξεκίνησαν με τη δημιουργία του κόσμου (Γέν.1-2), που σχεδόν καταστράφηκε με τον κατακλυσμό και δημιουργήθηκε ξανά από τους γιους του Νώε: Σημ, Χαμ και Ιάφεθ.

1250 π.Χ.
Διωγμός από την Αίγυπτο. Η Έξοδος αναφέρει ότι οι Ισραηλίτες δραπέτευσαν από τον αιγυπτιακό ζυγό. Είναι ιστορικά εξακριβωμένο ότι κατευθύνθηκαν προς την Παλαιστίνη. Σύμφωνα με τη βιβλική παράδοση, η Έξοδος αποτέλεσε την ιδρυτική πράξη του Ισραήλ και το σημάδι ότι ο λαός του ήταν ο εκλεκτός του Θεού (Έξ.1-15).

12ος/11ος αιώνας π.Χ.
Οι φυλές του Ισραήλ συνάπτουν στρατιωτικές συμμαχίες, επειδή απειλούνται από τους Φιλισταίους και άλλους λαούς, πιθανότατα ινδοευρωπαϊκής προέλευσης. Στις μάχες τούς οδηγούν οι κριτές.

Περίπου 1020-1004 π.Χ.
Ο Σαούλ, αρχηγός του στρατού στη μάχη με τους Φιλισταίους, ενώνει τις φυλές του Ισραήλ φυλές και χρίεται βασιλιάς. Στη παράδοση περιγράφεται ως ο εκλεκτός του Θεού που, ωστόσο, έχασε την εύνοια του Γιαχβέ, επειδή δεν υπάκουσε στις εντολές του.

Περίπου 1004-964 π.Χ.
Μετά το θάνατο του Σαούλ το 997 π.Χ. ο Δαβίδ, βασιλιάς των νότιων φυλών Ιούδα και Βενιαμίν, ανακηρύσσεται ηγεμόνας των δέκα βόρειων φυλών. Κατακτά την Ιερουσαλήμ και την κάνει πρωτεύουσα του Ισραήλ, διώχνει τους Φιλισταίους και υποδουλώνει τους λαούς του Εδώμ στο νότο, του Μωάβ και Αμμών στα ανατολικά και τον Αράμ στα ΒΑ. Με τη μεταφορά της Κιβωτού της Διαθήκης στην Ιερουσαλήμ, η οποία κατά τη βιβλική παράδοση περιείχε τις πλάκες με τις 10 εντολές (Β’ Σαμ.6), η πόλη υπό τη διακυβέρνηση του Δαβίδ και του διαδόχου του, Σολομώντα, έγινε το σύμβολο του ενωμένου Ισραήλ.

Περίπου 995-587 π.Χ.
Ο βασιλιάς Σολομών χτίζει στην Ιερουσαλήμ ένα αυτοκρατορικό Ναό, που γίνεται το σημαντικότερο θυσιαστήριο προς τιμή του Γιαχβέ.

930-926 π.Χ.
Διαίρεση του βασιλείου: Οι δέκα βόρειες φυλές χωρίζονται από τη δυναστεία που ίδρυσε ο Δαβίδ και εκλέγουν δικό τους βασιλιά. Οι φυλές του Ιούδα και Βενιαμίν παραμένουν υπό την ηγεμονία του Δαβίδ και σχηματίζουν το νότιο βασίλειο του Ιούδα.

722/1 π.Χ.
Το βόρειο βασίλειο κατακτάται από τους Ασσύριους. Μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού εκτοπίζεται. Τα ίχνη των ανθρώπων αυτών χάνονται. Αργότερα οι εκτοπισμένοι θα χαρακτηριστούν ως οι δέκα χαμένες φυλές του Ισραήλ.

597-538 π.Χ.
Ο βαβυλώνιος βασιλιάς Ναβουχοδονόσορ κατακτά την Ιουδαία. Μαζί με μια ομάδα ανώτερων αξιωματούχων, ο βασιλιάς της Ιουδαίας Ιωακείμ μεταφέρεται στη νότια Μεσοποταμία. Το 587 π.Χ. μετά από μια αιματηρή εξέγερση, ο Ναβουχονόσορ καταστρέφει το Ναό του Σολομώντα, ενώ πολλά άτομα μεσαίων και ανώτατων κοινωνικών τάξεων εκτοπίζονται στη Μεσοποταμία. Στην εξορία επικρατεί ο μονοθεϊσμός, το Σάββατο καθιερώνεται ως επίσημη αργία, γεννιούνται οι εβραϊκοί κανόνες της νηστείας και πολλοί άλλοι δεσμευτικοί θρησκευτικοί κανόνες.

538 π.Χ.
Ο βασιλιάς των Περσών Κύρος (559-530) κατακτά τη Βαβυλώνα. Η Ιουδαία και το Ισραήλ γίνονται τμήματα μιας μεγάλης περσικής επαρχίας. Ο Κύρος δίνει άδεια στους εξόριστους και τους επιτρέπει να γυρίσουν στην πατρίδα τους και να ξαναχτίσουν το Ναό στην Ιερουσαλήμ. Ο δεύτερος Ναός εγκαινιάζεται την άνοιξη του 516 π.Χ.

332 π.Χ.
Ο Μ. Αλέξανδρος (356-323) κατακτά τις περιοχές της Ιουδαίας και του Ισραήλ. Η Ιερουσαλήμ παραμένει αυτόνομη επαρχία.

332/1 π.Χ.
Ο Αλέξανδρος ιδρύει την ελληνιστική Αλεξάνδρεια στη βόρεια Αφρική όπου, εκτός από Έλληνες, εγκαθίστανται και Εβραίοι. Αποτελούν το 1/4 του πληθυσμού και ζουν όπως κι οι υπόλοιπες ομάδες, δηλαδή σε δικές τους συνοικίες που διοικούνται ανεξάρτητα από την ελληνική άρχουσα τάξη.

168 π.Χ.
Ο βασιλιάς των Σελευκιδών Αντίοχος Δ', που διαδέχεται τον Αλέξανδρο στη Συρία και την Ιερουσαλήμ, μετατρέπει το Ναό της Ιερουσαλήμ σε ναό του Ολυμπίου Διός κι απαγορεύει την τέλεση όλων των πατροπαράδοτων εβραϊκών εθίμων. Οι Μακκαβαίοι Ιούδας, Ιωνάθαν, Σίμωνας και Ιωάννης Υρκανός, γιοι εβραίου ιερέα, οργανώνουν λαϊκή εξέγερση. Το 164 π.Χ. ο Ιούδας Μακκαβαίος κατακτά και πάλι την Ιερουσαλήμ και εγκαινιάζει το Ναό. Κατά τα απόμενα χρόνια οι Μακκαβαίοι, όντας πνευματικοί και κοσμικοί άρχοντες, δημιουργούν ένα νέο εβραϊκό κράτος. Το 141 π.Χ. η λαϊκή συνέλευση επιτρέπει στο Σίμωνα Μακκαβαίο την ίδρυση μιας δυναστείας: το 104 π.Χ. ο Αριστόβουλος, ο εγγονός του Σίμωνα χρίεται βασιλιάς.

150 π.Χ.
Οι Εσσαίοι μαζί με τους Φαρισαίους και τους Σαδδουκαίους αποτελούν τις τρεις πιο σημαντικές εβραϊκές ομάδες. Οι Εσσαίοι ζουν ως θρησκευτική ασκητική σέκτα. Ένα κομμάτι τους πιθανότατα εποικίζει την έρημο Κουμράν.

76 π.Χ.
Διαμάχη για το θρόνο μεταξύ του βασιλιά των Μακκαβαίων Υρκανού Β' και του αδελφό του Αριστόβουλου Β'. Ακολουθεί εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των Σαδδουκαίων και των Φαρισαίων, που υποστηρίζουν τον Υρκανό Β'. Ο ρωμαίος στρατηγός Πομπήιος επωφελείται από τις αναταραχές και το 63 π.Χ. κατακτά την Ιερουσαλήμ. Το 6 μ.Χ. οι Ρωμαίοι ιδρύουν την επαρχία της Ιουδαίας.

37-4 π.Χ.
Ο Ηρώδης, ο Ιδουμαίος βασιλιάς των υποτελών εξαπλώνει την κυριαρχία του πέρα από τα σύνορα του βασιλείου του Δαβίδ και μεγαλώνει το Ναό της Ιερουσαλήμ. Μετά το θάνατό του οι Ρωμαίοι μοιράζουν το βασίλειο στους τρεις γιους του.

26-36 μ.Χ.
Ο Πόντιος Πιλάτος διορίζεται ρωμαίος κυβερνήτης στην Ιουδαία. Η διαφθορά που χαρακτηρίζει τη διοίκηση ενισχύει τα εχθρικά αισθήματα του λαού προς τους Ρωμαίους. Στη βόρεια επαρχία της Γαλιλαίας εμφανίζεται ένας ιουδαίος ασκητής και ιεροκήρυκας, ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, που κηρύττει τον ερχομό της Θείας Δίκης, καλεί τους ανθρώπους να μετανοήσουν και βαπτίζει στον Ιορδάνη ποταμό όσους είναι έτοιμοι να μετανοήσουν (ανάμεσά τους και τον Ιησού από τη Ναζαρέτ). Με διαταγή του Ηρώδη Αντύπα, γιου του Ηρώδη, ο Ιωάννης αποκεφαλίζεται.

Περίπου 29-30 μ.Χ.
Ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ, ένας Ιουδαίος από τη Γαλιλαία, εμφανίζεται ως ο απεσταλμένος που μεταφέρει το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού. Μαζί με ένα πλήθος πιστών μαθητών μεταβαίνει την άνοιξη του 30 μ.Χ. στην Ιερουσαλήμ για τη γιορτή του Πάσχα,[1] γεγονός που κινητοποιεί τις αρχές που φοβούνται ότι θα προκληθούν αναταραχές. Ο αρχιερέας Καϊάφας και ο Πόντιος Πιλάτος δικάζουν τον Ιησού. Ο Πιλάτος διατάζει τη σταύρωσή του «Βασιλιά των Ιουδαίων» με την κατηγορία της υποκίνησης εξέγερσης. Μια γενιά αργότερα αναπτύσσεται ο Χριστιανισμός.

37-41 μ.Χ.
Το 38 μ.Χ., μετά από τη διαταγή για τοποθέτηση αγαλμάτων του αυτοκράτορα Καλιγούλα στο Ναό και στη συναγωγή, εκδηλώνονται συγκρούσεις στην Ιερουσαλήμ και στην Αλεξάνδρεια. Με τη συγκατάθεση του ρωμαίου κυβερνήτη Φλάκκου, οι Εβραίοι αναγκάζονται να συγκεντρωθούν στο πρώτο γκέτο. Τρία χρόνια αργότερα ο Κλαύδιος παραχωρεί στους Εβραίους της Αλεξάνδρειας το δικαίωμα της τέλεσης των πατροπαράδοτων εθίμων τους.

66-70 μ.Χ.
Μετά από αναταραχές μεταξύ Εβραίων κι αλλόθρησκων στο λιμάνι της Καισάρειας, δημιουργείται ένα μεγάλο επαναστατικό κίνημα στην Ιουδαία, το οποίο καταλήγει σε πόλεμο ανάμεσα στις δυνάμεις κατοχής και στον εβραϊκό πληθυσμό.

70 μ.Χ.
Οι Ρωμαίοι κατακτούν την Ιερουσαλήμ. Ο Ναός του Ηρώδη πιάνει φωτιά και το μεγαλύτερο μέρος του καταστρέφεται. Προς τιμή του αρχιστράτηγου Τίτου οργανώνεται στη Ρώμη θριαμβευτική παρέλαση με Εβραίους αιχμαλώτους. Στο οχυρό της Μασάντα κρύβονται μέχρι και το 73 μ.Χ. Εβραίοι επαναστάτες. Μετά την κατάληψή του, μεγάλος αριθμός Εβραίων εγκαταλείπει τους Αγίους Τόπους, διώκεται από τους Ρωμαίους κι οδηγείται στην αιχμαλωσία. Οι Εβραίοι μετανάστες φτάνουν μέχρι την Ισπανία, τη Γαλλία και την κατοπινή Γερμανία. Η καταστροφή του Ναού σηματοδοτεί την απαρχή της Διασποράς.

Από το 70 μ.Χ.
Στη Γιάφα (νότια του σημερινού Τελ Αβίβ) ένας κύκλος λογίων συγκεντρώνεται γύρω από τον Γιοχανάν Μπεν Ζακάι. Από το 100 μ.Χ. αναλαμβάνουν πνευματικές και πολιτικές εξουσίες, θέτουν τις βάσεις της εβραϊκής προσευχής και εξασκούν δικαστικές λειτουργίες. Οι λόγιοι ονομάζονται ραβίνοι, δηλαδή δάσκαλοι.

132-135
Ο Εβραίος άρχοντας Σίμων μπαρ Κόχμπα υποκινεί εξέγερση κατά των Ρωμαίων, που καταστέλλεται με την κατάληψη του Μπετάρ στην Ιερουσαλήμ. Στην πόλη εγκαθίσταται ρωμαϊκή φρουρά που απαγορεύει την είσοδο στους Εβραίους. Στο εξής η ρωμαϊκή επαρχία ονομάζεται Συρία-Παλαιστίνη. Έκτοτε, ο όρος «Παλαιστίνη» χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τη χώρα ανάμεσα στη Μεσόγειο και τον Ιορδάνη. Ένα νέο μεταναστευτικό κύμα εκδηλώνεται μετά την εξέγερση. Ο αριθμός των Εβραίων σε όλο τον κόσμο ανέρχεται σε περίπου 1,5 εκατομμύριο. Στην Παλαιστίνη παραμένουν μόνο μερικές χιλιάδες. Αυτοί οι αριθμοί παραμένουν σταθεροί μέχρι και τη νεώτερη εποχή.

Περίπου 160-217
Ο θεσμός του ραβίνου αποκτά μεγάλη αίγλη από τον πατριάρχη Ιούδα, ανώτατο εκπρόσωπο των Εβραίων στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Σ’ αυτόν αποδίδεται η Μισνά, οι σπουδαιότεροι θρησκευτικοί νόμοι. Οι παραδόσεις των ραβινικών σχολών στην Παλαιστίνη και στη Βαβυλώνα συνοψίζονται στο Ταλμούδ της Παλαιστίνης και της Βαβυλώνας.

380
Μετά από υποκίνηση του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Α' ο Χριστιανισμός καθιερώνεται ως επίσημη θρησκεία στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Στο εξής, εχθρικές προς τους Εβραίους αντιλήψεις διαμορφώνουν όλο και εντονότερα την πολιτική.

589
Στην Ισπανία η Γ' Σύνοδος του Τολέδο απαγορεύει στους Εβραίους να παντρεύονται Χριστιανές, να έχουν σχέσεις με παλλακίδες ή σκλάβους στις υπηρεσίες τους. Από τις αρχές του 8ου αιώνα οι Εβραίοι που ζούσαν υπό μουσουλμανική κυριαρχία στην Ιβηρική χερσόνησο ήταν συγκριτικά σε καλύτερη θέση. Τους επόμενους αιώνες αναπτύσσεται εκεί η ιδιαίτερη πολιτισμική παράδοση των Σεφαραδιτών.

849
Στη Σαμάρα (σημερινό Ιράκ), ο χαλίφης Αλ Μουταβικίλ (847-861) διατάσσει τους Εβραίους κι όσους δεν είναι Μουσουλμάνοι να φέρουν στα ρούχα τους ένα διακριτικό σημάδι. Είναι η πρώτη φορά που οι Εβραίοι πρέπει να φέρουν στα ρούχα τους ένα ειδικό χαρακτηριστικό.

9ος-10ος αιώνας
Στη λίμνη Γεννησαρέτ της Τιβεριάδας μια ομάδα εβραϊκών οικογενειών λογίων επιχειρεί να ενοποιήσει τις διαφορετικές εκδοχές του εβραϊκού κειμένου της Βίβλου. Η ερμηνεία τους ισχύει μέχρι και σήμερα.

936-1024
Οι πόλεις και το μακρινό εμπόριο στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία. Παράλληλα με σημαντικές εβραϊκές αποικίες στη Ρηνανία δημιουργούνται εμπορικά καταστήματα κατά μήκος των ευρωπαϊκών εμπορικών και συγκοινωνιακών οδών.

1028
Πεθαίνει ο Γιεσούα Μπεν Γιεχούντα (γεννήθηκε περίπου το 960). Ο ραβίνος, γνωστός κι ως «φάρος της εξορίας», αναδείχθηκε στον πιο σημαντικό λόγιο του Ταλμούδ στη Δύση. Η εντολή του περί μονογαμίας αποκτά καθολική ισχύ σε ολόκληρη την ομάδα των Ασκεναζίμ.

1090
Μετά από συμφωνία με τον επίσκοπο, ο αυτοκράτορας Ερρίκος Δ', προσφέρει προστασία στους Εβραίους στο Σπέγιερ. Εκτός των άλλων, αυτό το προνόμιο τούς παρέχει τη δυνατότητα διεξαγωγής αφορολόγητου εμπορίου στο εσωτερικό της αυτόκρατορίας, εξασφαλίζει το απαραβίαστο των οίκων τους, απαλλαγή από συγκεκριμένες εργασίες και προστασία από τις υποχρεωτικές βαπτίσεις. Ειδικά προνόμια, όπως αυτά, παραχωρούνται συνεχώς σε Εβραίους από ηγεμόνες του Μεσαίωνα. Η παραχώρηση δεν ήταν ανιδιοτελής, καθώς οι Ευρωπαίοι επιθυμούσαν να επωφεληθούν από την οικονομική ισχύ των Εβραίων. Προσέβλεπαν, π.χ., στην αύξηση των εσόδων από τη φορολογία.

1096
1η Σταυροφορία: Οδεύοντας προς τους Αγίους Τόπους οι σταυροφόροι επιτίθενται σε εβραϊκές κοινότητες κυρίως στο Ρήνο και την Ουγγαρία. Εβραίοι δολοφονούνται, βαπτίζονται παρά τη θέλησή τους ή οδηγούνται στην αυτοκτονία.

1105
Πεθαίνει ο λόγιος Σάλομο Μπεν Ισαάκ (Ράσι) στην πόλη Τρουά. Τα σχόλια του για τη Βίβλο και το Ταλμούδ, όπου αποτυπώνονται συνοπτικά οι ερμηνευτικές παραδόσεις μέχρι και την 1η σταυροφορία, συμπεριλαμβάνονται μέχρι και σήμερα στις εκδόσεις της Βίβλου και του Ταλμούδ.

1158
Με καταγωγή από την Κόρδοβα, ο γιατρός, νομομαθής και θρησκευτικός φιλόσοφος Μόζες Μπεν Μαϊμόν (1135-12-4), γνωστός και ως Μαϊμονίδης, μεταβαίνει στο Κάϊρο όπου γράφει σημαντικά φιλοσοφικά έργα.

1180
Στη Ν. Γαλλία κυκλοφορεί το βιβλίο «Μπαχίρ» («Φωτεινή λάμψη»). Ο συγγραφέας ωστόσο παραμένει άγνωστος. Είναι το παλαιότερο έργο της Καμπάλα[2] που σώζεται μέχρι σήμερα. Κατά τους επόμενους αιώνες καμπαλιστικά στοιχεία, όπως η μυθική ερμηνεία των βιβλικών κειμένων, ασκούν μεγάλη επίδραση στον Ιουδαϊσμό.

1215
Η Δ' Λατερανή Σύνοδος υπό τον Πάπα Ονώριο Γ' αποφασίζει, εκτός των άλλων, την απαγόρευση της ανάθεσης δημόσιων αξιωμάτων σε Εβραίους. Επίσης ορίζει ότι Εβραίοι και Μουσουλμάνοι πρέπει να φέρουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στα ρούχα.

1290
Ο βασιλιάς Εδουάρδος Α' (1272-1297) διώχνει όλους τους Εβραίους από την Αγγλία. Οι περισσότεροι Εβραίοι άποικοι έφτασαν στο νησί μετά τη νορμανδική κατάκτηση του 1066. Εξαιτίας της εμπορικής τους δραστηριότητας ήταν μισητοί από το χριστιανικό πληθυσμό. Επιπλέον ενοχοποιήθηκαν για τελετουργικές δολοφονίες με αποτέλεσμα το 13ο αιώνα να γίνουν εκ νέου θύματα διωγμού.

1348-1351
Με αφετηρία την Ισπανία, μια επιδημία χολέρας στην Ευρώπη προκαλεί νέο κύμα διωγμών των Εβραίων, με ιδιαίτερη ένταση στη Τουλόν, στη Ζυρίχη και στο Φράιμπουργκ. Οι Εβραίοι κατηγορούνται ότι δηλητηρίασαν τα πηγάδια.

1356
Σύμφωνα με τις νέες νομοθετικές διατάξεις της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η υποχρέωση προστασίας των Εβραίων έναντι χρηματικού ποσού περνά από τον Αυτοκράτορα στους εκλέκτορες. Με αυτή τη διάταξη, οι Εβραίοι βρίσκονται στο έλεος του εκάστοτε τοπικού άρχοντα.

1478
Ο πάπας Σίξτος Δ' (1471-1484) εγκρίνει τη λειτουργία της Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία. Από το 1480 και μετά, οι ιεροεξεταστές καταδιώκουν συστηματικά ακόμα και τους βαπτισμένους Εβραίους (κονβέρσος), που είχαν αναγκαστεί να αλλαξοπιστήσουν με τη βία. Τώρα βρίζονται και κατηγορούνται ως «κρυφοεβραίοι» (μαράνοι). Μέχρι το 1834, περίπου 30.000 από τα θύματα της Ιεράς Εξέτασης είναι πρώην Εβραίοι.

1492
Οι Εβραίοι διώχνονται από την Ισπανία μετά τη Ρεκονκίστα, τη χριστιανική επανακατάληψη της Ισπανίας από τους Μουσουλμάνους. Κυρίως κατευθύνονται προς τη Β. Αφρική και την Πορτογαλία, απ’ όπου διώκονται επίσης το 1497.

1516
Στη Δημοκρατία της Βενετίας η κυβέρνηση διαμορφώνει ένα γκέτο, που θα αποτελέσει πρότυπο για τις εβραϊκές συνοικίες, που θα δημιουργηθούν μελλοντικά σε πολυάριθμες πόλεις. Η λέξη «γκέτο» προέρχεται πιθανόν από τον όρο «γκετ» (στα εβραϊκά σημαίνει «απομόνωση»).

1597
Φυγάδες σεφαρδίτες Εβραίοι εγκαθίστανται στην Ολλανδία. Εννιά χρόνια αργότερα ιδρύουν τη σεφαραδική κοινότητα του Άμστερνταμ. Κατά τους επόμενους αιώνες στους κόλπους της εντάσσονται Εβραίοι, που είχαν αλλαξοπιστήσει με τη βία. Οι σεφαραδίτες έμποροι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην άνοδο του ολλανδικού εμπορίου.

1609
Στην Πράγα πεθαίνει ο καμπαλιστής θεολόγος και ραβίνος Γιεχούντα Μπεν Μπετζάλελ, που είχε γεννηθεί το 1525. Ο ραβίνος Λεβ, όπως τον αποκαλούσαν, γίνεται θρύλος, ενώ αφήνει πίσω του δεκάδες νομικά, θεολογικά και ερμηνευτικά κείμενα.

1654
Σεφαραδίτες Εβραίοι από τη Βραζιλία εγκαθίστανται στο Νέο Άμστερνταμ, στην κατοπινή Νέα Υόρκη. Είναι η πρώτη εβραϊκή αποικιακή ομάδα στη Β. Αμερική.

1656
Ο λόρδος Όλιβερ Κρόμγουελ, ελπίζοντας σε οικονομικά οφέλη, επιτρέπει στους Εβραίους να εγκατασταθούν ξανά στην Αγγλία. Στο Λονδίνο γεννιέται μια μεγάλη σεφαραδική κοινότητα, που τα μέλη της ασχολούνται κυρίως με το διαμετακομιστικό εμπόριο μέσω θαλάσσης.

1665
Στη Σμύρνη ο Σαββατάχ Ζώι, πρώην μαθητευόμενος στο Ταλμούδ, ισχυρίζεται ότι είναι ο Μεσσίας και προσελκύει πολλούς οπαδούς. Οι οθωμανικές αρχές τον συλλαμβάνουν για υποκίνηση εξέγερσης. Στο δίλημμα να αλλαξοπιστήσει ή να τιμωρηθεί με θάνατο, επιλέγει να ασπαστεί το Ισλάμ.

1671
Η πρώτη εβραϊκή κοινότητα του Βερολίνου ιδρύεται με διάταγμα του τοπικού άρχοντα Φρίντριχ Βίλχελμ Α', που επιτρέπει σε 50 εβραϊκές οικογένειες, που είχαν εκδιώχθηκαν από τη Βιέννη, να εγκατασταθούν στο Βραδεμβούργο.

1737
Μετά το θάνατο του δούκα Κάρολου Αλέξανδρου της Βυρτεμβέργης, ο Ιωσήφ Οπενχάιμερ, αρμόδιος για οικονομικά θέματα, βαρύνεται με ανυπόστατες κατηγορίες και εκτελείται στις 4 Φεβρουαρίου 1738.

1754
Ο Μόζες Μπεν Μεναχέμ Μέντελσον (1729-1786), γεννημένος στο Ντεσάου, συνδέεται με δεσμούς φιλίας με τον Γκότχολντ Εφραΐμ Λέσινγκ, το σπουδαιότερο ποιητή του γερμανικού διαφωτισμού. Ο Μέντελσον προπαγανδίζει υπέρ της διατήρησης του παραδοσιακού εβραϊκού τρόπου ζωής, αλλά κι υπέρ της προσαρμογής του στις αντιλήψεις της νέας ευρωπαϊκής φιλοσοφίας. Σύντομα, καταλήγει να θεωρείται ο σημαντικότερος γερμανός εκπρόσωπος της Χασκαλά, του εβραϊκού διαφωτισμού.

1760
Στο Μετσιμπός της Γαλικίας (τη σημερινή Ουκρανία), πεθαίνει ο 60χρονος Ισραήλ Μπεν Ελιέζερ (γνωστός και ως Μπάαλ Σεμ Τομπ), ο χαρισματικός ιδρυτής του ανατολικοευρωπαϊκού Χασιδισμού.

1791
Μετά τη Γαλλική Επανάσταση οι Εβραίοι στη Γαλλία θεωρούνται ίσοι με όλους τους υπόλοιπους πολίτες.

1807
Στο βασίλειο της Βεστφαλίας, που δημιουργήθηκε από το Ναπολέοντα Α', οι Εβραίοι αποκτούν για πρώτη φορά στη Γερμανία ίσα δικαιώματα με τους Χριστιανούς.

1812
Το «Διάταγμα για την αστική υπόσταση των Εβραίων στο κράτος της Πρωσίας», που εκδόθηκε από το βασιλιά Φρίντριχ Βίλχελμ Γ', παραχωρεί στους Εβραίους που ζουν στην Πρωσία πλήρη αστικά δικαιώματα και ελευθερίες.

1817/19
Στο Αμβούργο οι Εβραίοι που ζητούν μεταρρυθμίσεις, ιδρύουν το «Ναό», την πρώτη γερμανική μεταρρυθμιστική συναγωγή. Ακριβώς όπως και στις χριστιανικές εκκλησίες, η Θεία Λειτουργία συνοδεύεται από εκκλησιαστικό όργανο και περιλαμβάνει καινοτομίες, που γίνονται αντικείμενο σφοδρών επικρίσεων από τους ορθόδοξους Εβραίους.

1819
Ως αντίδραση στα δικαιώματα που είχαν παραχωρηθεί στους Εβραίους υπό τη ναπολεόντεια κυριαρχία, το καλοκαίρι ξεσπούν σε πολλές περιοχές της Γερμανίας αναταραχές κατά των Εβραίων. Σε μερικά γερμανικά κρατίδια, οι συνέπειες είναι σοβαρές: φτάνουν ακόμα και στην αφαίρεση δικαιωμάτων που είχαν παραχωρηθεί.

1820
Παγκοσμίως ο συνολικός πληθυσμός των Εβραίων ανέρχεται σε περίπου 3,75 εκατομμύρια: 2,25 εκατομμύρια ζουν στην ανατολική Ευρώπη και 8.000 στις ΗΠΑ.

1840
Η υπόθεση της Δαμασκού: μετά την εξαφάνιση ενός καπουτσίνου μοναχού στην οθωμανική Δαμασκό, οι Εβραίοι κατηγορούνται για το θάνατό του. Οι ύποπτοι αφήνονται ελεύθεροι μόνο μετά από επέμβαση της Αγγλίας και της Αυστρίας. Τα γεγονότα γίνονται αφορμή για να αναπτυχθεί η αλληλεγγύη μεταξύ των Ιουδαίων της Διασποράς.

1843
Στη Νέα Υόρκη 12 Εβραίοι πολίτες ιδρύουν την οργάνωση «Μπ’νέι Μπριτ» («Γιοι της διαθήκης»). Στόχος τους είναι η διατήρηση του εβραϊκού πολιτισμού κι η καταπολέμηση του αντισημιτισμού. Η ένωση αποκτά ολοένα μεγαλύτερη επιρροή, ενώ από το 1882 εκπροσωπείται στην Ευρώπη, από το 1888 στην Παλαιστίνη και αργότερα σε ολόκληρη τη Διασπορά.

1858
Ο βαρόνος Λάιονελ ντε Ρότσιλντ, μέλος της πασίγνωστης οικογένειας τραπεζιτών που δραστηριοποιείται σε όλη την Ευρώπη, γίνεται ο πρώτος Εβραίος βουλευτής στη βρετανική βουλή.

1862
Ο Γερμανός σοσιαλιστής Μόζες Χες (1812-1875) εκδίδει το «Ρώμη και Ιερουσαλήμ: το τελευταίο ζήτημα εθνικοτήτων». Ήταν ένας από τους πρώτους που απαίτησε εθνική κρατική λύση του εβραϊκού ζητήματος.

1867
Στους κόλπους της αυστροουγγρικής μοναρχίας οι Εβραίοι απολάμβαναν ίσα δικαιώματα με τους υπόλοιπους πολίτες.

1871
Το σύνταγμα της νεοϊδρυθείσας γερμανικής αυτοκρατορίας προβλέπει την ισότητα των Εβραίων έναντι του νόμου με ισχύ σ’ ολόκληρη την επικράτεια. Μέχρι το 1871 ολοκληρώνεται η χειραφέτηση των Εβραίων σχεδόν σε όλα τα κράτη του δυτικού κόσμου. Εντούτοις πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόμενο της περιθωριοποίησης. Επιπλέον ιδρύονται οργανώσεις και πολιτικά κόμματα με εχθρικά και ενίοτε ρατσιστικά προγράμματα εναντίον των Εβραίων. Στη Γερμανία οι Εβραίοι εξακολουθούν να είναι αποκλεισμένοι από ανώτερα αξιώματα στο στρατό και στη διοίκηση.

1879
Ο ρατσιστής ιδεολόγος Βίλχελμ Μαρ από το Αμβούργο προωθεί τον όρο «αντισημιτισμός», που θα αποτελέσει το επιστημονικό άλλοθι για την εχθρότητα κατά των Εβραίων. Οι αντισημίτες δεν αντιμετωπίζουν τους Εβραίους ως οπαδούς μιας θρησκείας, αλλά ως μια ξεχωριστή, κατώτερη φυλή.

1881/82
Στη Ρωσία, η εχθρική διάθεση απέναντι στους Εβραίους, την εποχή του τσάρου Αλέξανδρου Γ' και η αυξανόμενη δυσαρέσκεια του πληθυσμού για τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, έχουν ως αποτέλεσμα μια σειρά από πογκρόμ κατά των Εβραίων. Πολλοί δραπετεύουν προς τη Δύση, κυρίως προς τις ΗΠΑ. Μέχρι το 1903 περίπου 30.000 μετανάστες καταφθάνουν στην Παλαιστίνη. Αυτό το πρώτο μεταναστευτικό ρεύμα προς τους Αγίους Τόπους ακολουθείται από άλλα τέσσερα μέχρι το 1941.

1884
Τα μέλη του νεοϊδρυθέντος κινήματος των «Φίλων της Σιών» και της «Αγάπης της Σιών» είναι οι πρώτοι σιωνιστές έποικοι στην Παλαιστίνη. Επιθυμία τους είναι να δημιουργήσουν αγροτικές αποικίες. Αρχικά αποτυγχάνουν λόγω έλλειψης γεωργικών γνώσεων.

1890
Ο Νάθαν Μπίρνμπαουμ (1864-1937), εκδότης του περιοδικού «Αυτοχειραφέτηση» στη Βιέννη, χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τον όρο σιωνισμός.

1893
Εβραίοι πολίτες ιδρύουν τον «Κεντρικό Σύλλογο Γερμανών Πολιτών Εβραϊκής Πίστης», με στόχο την προάσπιση των εβραϊκών συμφερόντων και την αντιμετώπιση του αυξανόμενου αντισημιτισμού.

1894-96
Ο Εβραίος αξιωματικός Άλφρεντ Ντρέιφους (1856-1935) κατηγορείται άδικα στο Παρίσι για κατασκοπεία και το 1895 καταδικάζεται σε μια δίκη πολιτικής σκοπιμότητας. Ο βιεννέζος δημοσιογράφος Τέοντορ Χερτσλ (1860-1904) παρακολουθεί τη δίκη και αμέσως μετά δημοσιεύει το προγραμματικό κείμενο «Το εβραϊκό κράτος», το σημαντικότερο κείμενο του σύγχρονου Σιωνισμού.

1897
Με παρότρυνση του Τέοντορ Χέρτσλ και άλλων σιωνιστών πραγματοποιείται στη Βασιλεία το 1ο Παγκόσμιο Σιωνιστικό Συνέδριο. Οι εργασίες του κατέληξαν στην ίδρυση του Παγκόσμιου Σιωνιστικού Κινήματος. Η οργάνωση επιδιώκει τη δημιουργία ενός μοντέρνου εθνικού κράτους, καταφύγιο για τον εβραϊκό λαό. Τα επόμενα χρόνια μια σειρά από παγκόσμια συνέδρια οροθετούν τους σιωνιστικούς στόχους. Το 1905 η Παλαιστίνη επιλέγεται ως επιθυμητός τόπος του μελλοντικού κράτους. Σχηματίζεται μια δημοκρατική ομάδα υπό την ηγεσία του Χάιμ Βάισμαν και ιδρύεται η παράταξη του Πρωτοπόρου Σιωνισμού υπό τον Νταβίντ Μπεν Γκουριόν.

1900
Παγκοσμίως ο συνολικός αριθμός των Εβραίων ανέρχεται περίπου σε 10,5 εκατομμύρια. Σύμφωνα με υπολογισμούς 7,5 εκατομμύρια ζουν στην ανατολική Ευρώπη, 1 στις ΗΠΑ, περισσότεροι από 500.000 στη Γερμανία, 300.000 στη Β. Αφρική, 150.000 στη Γαλλία, 104.000 στην Ολλανδία και 40.000 στην Παλαιστίνη.

1910
Νότια της λίμνης Γεννησαρέτ, Εβραίοι από τη Ρουμανία ιδρύουν την πρώτη σιωνιστική κοινότητα, το κιμπούτς Ντεγκάνια.

1914
Κατόπιν πρωτοβουλιών του μετέπειτα υπουργού οικονομικών των ΗΠΑ Χένρι Μοργκεντάου ιδρύεται η «American Jewish Joint Distribution Committee» (εν συντομία «Joint»), που αναδεικνύεται σε μια από τις πιο σημαντικές εβραϊκές οργανώσεις αρωγής.

1915
Κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο βρετανικός στρατός αρνείται να παραχωρήσει σε Εβραίους εθελοντές άδεια προκειμένου να πολεμήσουν εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι περίπου 650 εβραίοι στρατιώτες λειτουργούν ως μεταφορικό σώμα και στέλνονται στα Δαρδανέλια.

1917
«Διακήρυξη Μπάλφουρ»: στις 2 Νοεμβρίου, στο Λονδίνο, ο σιωνιστής πολιτικός Χάιμ Βάισμαν καταφέρνει να αποσπάσει τη συγκατάθεση του βρετανού υπουργού εξωτερικών λόρδου Τζ. Μπάλφουρ με τη μορφή ημιεπίσημης επιστολής, όπου αναφέρεται ότι οι Βρετανοί θα υποστηρίξουν τη δημιουργία ενός «Εθνικού κράτους - πατρίδας των Εβραίων στην Παλαιστίνη». Η υπόσχεση διατυπώνεται με την επιφύλαξη και υπό την προϋπόθεση ότι δε θα καταπατηθούν τα δικαιώματα των υπολοίπων. Το Δεκέμβριο, βρετανικά στρατεύματα υπό τις διαταγές του στρατηγού Έντμουντ Άλενμπι καταλαμβάνουν την Ιερουσαλήμ.

1918
Η βρετανική κυβέρνηση συγκροτεί μια σιωνιστική επιτροπή υπό τον Χάιμ Βάισμαν για να ανοίξει το δρόμο προς την πραγματοποίηση της Διακήρυξης Μπάλφουρ.

1922
Στις 24 Ιουλίου η Κοινωνία των Εθνών αναγνωρίζει την Παλαιστίνη ως κατεχόμενη περιοχή υπό βρετανική διοίκηση. Ταυτόχρονα, αναγνωρίζεται επίσημα η αυτοδιοίκηση του εβραϊκού πληθυσμού.

1933
Όταν στις 30 Ιανουαρίου ο Αδόλφος Χίτλερ γίνεται καγκελάριος, οι αντισημίτες εθνικοσοσιαλιστές αναλαμβάνουν την εξουσία στη Γερμανία. Σε μικρό χρονικό διάστημα σημειώνονται οι πρώτες εχθρικές ενέργειες κατά των Εβραίων. Τον Απρίλιο τα εβραϊκά καταστήματα μποϋκοτάρονται σε όλη τη χώρα. Από το Σεπτέμβριο, το υπουργείο πολιτισμού προβαίνει στον αποκλεισμό των Εβραίων από τη πολιτιστική ζωή. Ως αντίδραση οι γερμανοί Εβραίοι ιδρύουν μια παγγερμανική αντιπροσωπεία των Γερμανών Εβραίων. Σύντομα η εβραϊκή οργάνωση γίνεται στόχος των εθνικοσοσιαλιστών, στο πλαίσιο της πολιτικής που εφαρμόζουν κατά των Εβραίων.

1933-1941
Ένα νέο μεταναστευτικό κύμα, το 5ο στην ιστορία των Εβραίων, οδηγεί στην Παλαιστίνη περισσότερους από 200.000 μετανάστες, στην πλειοψηφία τους πρόσφυγες από τη Γερμανία και τις κατεχόμενες από τη Γερμανία περιοχές. Η μεγάλη αύξηση του πληθυσμού ανησυχεί τους αραβο-παλαιστινιακούς κύκλους. Προς απογοήτευση των σιωνιστών, η εντεταλμένη βρετανική διοίκηση ακολουθεί περιοριστική μεταναστευτική πολιτική, επειδή φοβάται όξυνση της σύγκρουσης ανάμεσα σε Εβραίους και Παλαιστίνιους.

1935
Οι περίφημοι «Νόμοι της Νυρεμβέργης», που διαπνέονταν από ρατσιστικό μένος, αφαιρούν από τους Εβραίους όλα τα δικαιώματά τους. Οι σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ Εβραίων και αλλόθρησκων στιγματίζονται με τον χαρακτηρισμό «ρατσιστική ντροπή».

1936
Το Παγκόσμιο Εβραϊκό Συμβούλιο (World Jewish Congress, WJC), που ιδρύθηκε στη Γενεύη, έχει ως στόχο την προάσπιση και τη διπλωματική εκπροσώπηση των εβραϊκών συμφερόντων σε ολόκληρο τον κόσμο.

1938
Από τον Οκτώβριο, το γράμμα «J» προστίθεται στο γερμανικό διαβατήριο των Εβραίων. Στις 9 και 10 Νοεμβρίου οι εθνικοσοσιαλιστές με αφορμή τη δολοφονική απόπειρα του 17χρονου Χέρσελ Γκρίνσπαν κατά του Ερνστ φομ Ρατ, γραμματέα της γερμανικής πρεσβείας στο Παρίσι, προβαίνουν σε αντίποινα κατά των Εβραίων σε όλο το Ράιχ. Η επιχείρηση περνά στην ιστορία ως η «Νύχτα των Κρυστάλλων». Χιλιάδες Εβραίοι πέφτουν θύματα κακομεταχείρισης, περισσότεροι από 100 θανατώνονται, ενώ 267 συναγωγές καταστρέφονται. Σε σύντομο χρονικό διάστημα ο γενικός στρατιωτικός διοικητής Χέρμαν Γκέρινγκ διατάσσει την απαλλοτρίωση των περιουσιών των Εβραίων. Μέχρι το τέλος του 1939, σχεδόν το σύνολο των εβραϊκών ιδιοκτησιών έχει περιέλθει στα χέρια των Γερμανών πολιτών. Το Νοέμβριο του 1938, με διάταγμα του Γιόσεφ Γκέμπελς, επικεφαλής του υπουργείου Πολιτισμού του Ράιχ, τα Εβραιόπουλα αποκλείονται από τα δημόσια σχολεία.

1939
Στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, το Σεπτέμβριο και λίγο μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στη Πολωνία, οι γερμανικές στρατιωτικές αρχές αρχίζουν να συγκεντρώνουν τους Εβραίους σε γκέτο. Με γερμανικό διάταγμα από το Νοέμβριο, οι Εβραίοι της Πολωνίας είναι υποχρεωμένοι να φορούν το κίτρινο «εβραϊκό αστέρι». Στη Γερμανία, οι Εβραίοι αναγκάζονται να φέρουν το ίδιο διακριτικό σημάδι από το Σεπτέμβριο του 1941.

1941
Στις 31 Ιουλίου και κατόπιν οδηγιών του Χέρμαν Γκέρινγκ, ο Ράινχαρντ Χάιντριχ, ανώτατος διοικητής των Ες-Ες, ξεκινά τις προετοιμασίες για την οριστική λύση του εβραϊκού ζητήματος, δηλαδή τη συστηματική δολοφονία όλων των Εβραίων που ζουν στη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη. Στη Διάσκεψη της Βάνζε στις 20 Ιανουαρίου 1942 καθορίζονται οι βασικές γραμμές αυτής της δολοφονικής δραστηριότητας.

1942
Οι Εβραίοι εκτοπίζονται από το Βέλγιο και την Ολλανδία. Μέχρι το 1944, χιλιάδες Εβραίοι, από τις γερμανοκρατούμενες περιοχές, μεταφέρονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και βασανιστηρίων, για παράδειγμα στην Τρεμπλίνκα. Ο εκπρόσωπος του Παγκόσμιου Εβραϊκού Συμβουλίου στην Ελβετία ενημερώνεται γι’ αυτήν την απόπειρα πολιτικής εξολόθρευσης, αλλά αρχικά δεν δίνει ιδιαίτερη προσοχή στις πληροφορίες.

1943
Στις 19 Απριλίου, μετά από εξέγερση στο γκέτο της Βαρσοβίας, οι μονάδες των Ες-Ες ερημώνουν μέχρι και τις 16 Μαΐου ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο. Από τους 56,065 κρατούμενους περίπου 7.000 εκτελέστηκαν επί τόπου, ενώ οι υπόλοιποι μεταφέρθηκαν στην Τρεμπλίνκα. Ελάχιστοι κατάφεραν να διαφύγουν.

1944
Περίπου 5.000 Εβραίοι εθελοντές από τη Παλαιστίνη σχηματίζουν την Εβραϊκή Ταξιαρχία στις τάξεις του βρετανικού στρατού. Το σώμα μάχεται κατά της Γερμανίας και των συμμάχων της στη Β. Αφρική και την Ιταλία. Στο το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο συνολικά 20.000 Εβραίοι στρατιώτες πολεμούν στις τάξεις των Συμμάχων.

1945
Κατά τη γερμανική οπισθοχώρηση οι μονάδες των Ες-Ες εκκενώνουν μέχρι τις 17 Ιανουαρίου τις εγκαταστάσεις του στρατοπέδου Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Γύρω στους 61.000 κρατούμενοι προωθούνται στα δυτικά, κυριολεκτικά προχωρώντας προς το θάνατο. Στις 27 Ιανουαρίου, ο Κόκκινος Στρατός, που προελαύνει, ελευθερώνει 5.000 αιχμαλώτους που αδυνατούν να περπατήσουν. Από το 1940 στο μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης και βασανιστηρίων των εθνικοσοσιαλιστών, δολοφονήθηκαν περισσότεροι από 1 εκατομμύριο άνθρωποι. Συνολικά οι μαζικές δολοφονίες Εβραίων από Γερμανούς είχαν τουλάχιστον 5,6 εκατομμύρια θύματα. Το Νοέμβριο και Δεκέμβριο πραγματοποιείται η Διάσκεψη του Παρισιού, όπου οι Σύμμαχοι εξέτασαν το θέμα των αποζημιώσεων προς τη Γερμανία.

1947
Οι βρετανικές αρχές εξακολουθούν να περιορίζουν τη μετανάστευση των Εβραίων προς την Παλαιστίνη, ακόμα και μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Στην Παλαιστίνη σημειώνονται τρομοκρατικές ενέργειες εβραϊκών παράνομων οργανώσεων που στρέφονται κατά της βρετανικής πολιτικής. Στις 29 Νοεμβρίου η ολομέλεια του ΟΗΕ εκπονεί ένα σχέδιο διαίρεσης που προβλέπει τη δημιουργία εβραϊκού και παλαιστινιακού κράτους στην Παλαιστίνη. Οι Βρετανοί ανακοινώνουν ότι πρόκειται να αποχωρήσουν στις 15 Μαΐου 1948. Ως αντίδραση στην επερχόμενη διαίρεση σημειώνονται μάχες για την επιρροή στους Αγίους Τόπους κι έντονες αναταραχές ανάμεσα σε Άραβες και Εβραίους. Η βία και τα αντίποινα κοστίζουν και στις δυο πλευρές εκατοντάδες ζωές.

1948
Έτος 5708, σύμφωνα με το εβραϊκό ημερολόγιο: ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Στις 14 Μαΐου η Μ. Βρετανία αποσύρεται οριστικά από την Παλαιστίνη. Στην περιοχή ζουν περίπου 2 εκατομμύρια άνθρωποι, από τα οποία 1,3 εκατομμύρια δεν είναι Εβραίοι. Την ίδια μέρα ο Νταβίντ Μπεν Γκουριόν, Πρόεδρος της Εβραϊκής Αυτοδιοίκησης στην Παλαιστίνη, ανακηρύσσει στο Τελ Αβίβ την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ με πρωθυπουργό τον ίδιο. Την ίδια νύχτα, ξημερώματα 15ης Μαΐου, τα αραβικά κράτη της Αιγύπτου, της Υπεριορδανίας, του Λιβάνου και της Συρίας εξαπολύουν επίθεση εναντίον του νεοσύστατου κράτους προκειμένου να αποτρέψουν την ίδρυσή του. Το Ισραήλ βγαίνει νικητής από τον πόλεμο, μόλις τον Ιανουάριο του 1949. Οι συγκρούσεις είχαν ως αποτέλεσμα την παγίωση της κατάστασης. Τελικά ορίζεται ως εβραϊκό κράτος, που αναφέρεται σαν δημοκρατία, σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα.

[1] Εβραϊκά «πεσάχ», δηλαδή «πέρασμα, μετάβαση». Γιορτή σε ανάμνηση της εξόδου των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο και της απελευθέρωσής τους απ’ το ζυγό του Φαραώ.
[2] Εβραϊκά: «παράδοση». Ρεύμα εσωτερισμού που γεννήθηκε το 13ο αιώνα στην Προβηγκία. Μέσω αγαθών πράξεων, οι οπαδοί της επιδιώκουν να επηρεάσουν τις αόρατες πνευματικές δυνάμεις της λατρευτικής πίστης.