ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ
Αντίθετα με την αίρεση των Γνωστικών, ο Μοντανισμός, γνωστός επίσης και ως κίνημα της Νέας Προφητείας, ήταν μια κίνηση καθαρά χριστιανικής προέλευσης. Εμφανίστηκε κατά το β’ μισό του 2ου αιώνα (γύρω στα 150-185 μ.Χ.) στη Φρυγία, τότε που η δύναμη της αποστολικής διδαχής έχει πέσει αισθητά. Πέρα από αυτό δυο γεγονότα σημαδεύουν δυσάρεστα την πορεία της Εκκλησίας:
Πρώτα, ο θεσμός του επισκόπου δυναμώνει με το πέρασμα του χρόνου όλο και πιο πολύ και θέλει η πορεία της Εκκλησίας να ελέγχεται απόλυτα από τον επίσκοπο. Δημιουργείται έτσι ένα χάσμα που συνεχώς μεγαλώνει ανάμεσα στο ποίμνιο και στον επίσκοπο που κρατάει και εξουσίες και χαρίσματα σταθερά στα χέρια του.
Το δεύτερο γεγονός είναι ότι πριν από πολλές δεκαετίες, στην εκκλησία μπήκαν και τα παιδιά των πιστών, που δεν ήταν διόλου απαραίτητο να είναι πιστά. Όταν τα παιδιά αυτά τύχαινε να είναι παιδιά επισκόπου, τούτο οδηγούσε σε μια κατάσταση οικογενειαρχίας που προκαλούσε έντονες αντιδράσεις και μια σειρά από σχίσματα.
Οι ιστορικοί προσθέτουν, καθώς ερευνούν τα γεγονότα της εποχής, ότι στη γενική πτώση της πνευματικής θερμοκρασίας, η ιδέα του ερχομού του Χριστού χάθηκε και κατά συνέπεια η ετοιμασία της Εκκλησίας για την αρπαγή είναι πια ανύπαρκτη.
ΦΡΥΓΙΑ
Ο Παύλος ήδη στην επιστολή του προς τους Κολοσσαείς έχει κηρύξει τον πόλεμο στις θεολογικές θέσεις του Γνωστικισμού που νωρίς κάνει την εμφάνισή του στην Εκκλησία. Η Φρυγία, απομονωμένη αγροτική περιοχή, θα μείνει περίπου άγνωστη για την αρχαιότητα. Παροδική μνεία γίνεται μονάχα στις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι αρχαίοι θεωρούν τους Φρύγες ανόητους και αφελείς, κυρίως στη χοντροκομμένη αντίληψή τους για το θείο. Το κήρυγμα του Ευαγγελίου στη Φρυγία σύντομα παίρνει μια κατεύθυνση μυστικοπαθή, με μυστηριακές εκζητήσεις και προεκτάσεις. Συγχρόνως, αντίθετα με τις υπόλοιπες εκκλησιαστικές κοινότητες, στη Φρυγία οι εκκλησίες είναι μικρές σε αριθμό, διασκορπισμένες και ασύνδετες και με τελείως αγροτικό χαρακτήρα.
Και είναι φυσικό οι μικρές αγροτικές κοινότητες, όχι μονάχα να έχουν ένα απλοϊκό πνεύμα πίστης, χωρίς βαθιές ρίζες σε θεμελιακές αλήθειες, αλλά και γρήγορα να εντυπωσιάζονται, όταν συγκρίνουν την τωρινή πνευματική τους στάθμη μ’ εκείνη των παλαιότερων χρόνων και ακόμα όταν συγκρίνουν τα Ευαγγέλια με τη ζωή των εκκλησιών των μεγαλουπόλεων, που διογκωμένα και διαστρεβλωμένα γεγονότα γι’ αυτές τις εκκλησίες των πόλεων φτάνουν μέχρι τη Φρυγία.
ΜΟΝΤΑΝΟΣ
Μέσα σε τούτο το κλίμα στάλθηκε η δραματική έκκληση για σωτηρία. Είναι επείγον να επιστρέψουν στην αλήθεια του Ευαγγελίου. Κήρυκες διατρέχουν τις κοινότητες, όχι μόνο στο χώρο της Φρυγίας, αλλά και της Συρίας, της Μ. Ασίας και της ορεινής Παλαιστίνης. Οι Εκκλησίες κατηγορούνται για κοσμικότητα. Το ηθικό επίπεδο των πιστών έπεσε. Στην Εκκλησία των πιστών μπαίνουν άνθρωποι ξένοι στο Ευαγγέλιο. Η αγαμία, που διακήρυτταν ότι είναι προϊόν άμεσης επανόδου του Κυρίου, παραμελήθηκε. Ο Κύριος που έρχεται, σε τι κατάσταση θα βρει την Εκκλησία Του; Οι επίσκοποι δεν ενδιαφέρονται για τα ποίμνια. Αν η Εκκλησία δεν ενδιαφερθεί για την ανύψωση του πνευματικού επιπέδου, τότε ποιος θα ετοιμάσει τους πιστούς; Πρώτοι κήρυκες γι’ αυτές τις αντιλήψεις γίνονται οι γυναίκες. Μέσα στο κλίμα αυτό προβάλλει η φυσιογνωμία του Μαρτίνου Μοντανού, ενός ατόμου για το οποίο πολύ λίγα είναι γνωστά για την προηγούμενη ζωή του. Γεννημένος στο Αρδαβάν, μια κωμόπολη της Μυσίας στα Φρυγικά σύνορα, δέχεται τις αντιλήψεις αυτές και γίνεται απολογητής τους. Πρέπει να προήλθε από απλή αγροτική οικογένεια και να μη γνώριζε πολλά γράμματα. Κατά τον Ιερώνυμο, αυτός πριν γίνει Χριστιανός ήταν ιερέας της θεάς Κυβέλης.
Συγχρόνως, στις εκκλησίες εμφανίζεται το φαινόμενο πιστοί να εξαγοράζουν με χρήματα το μαρτύριο. Οι εκκλησίες δεν τους αποκόπτουν. Ο Μοντανός κι οι οπαδοί του κατηγορούν την Εκκλησία ότι είναι διεφθαρμένη και γεμάτη από άτομα που αρνήθηκαν την πίστη. Μάλιστα προσθέτουν και άλλα στοιχεία (ότι βλαστήμησαν ή θυσίασαν στα είδωλα).
Τα χρόνια εκείνα κάνει την εμφάνισή του ο Παρακλητισμός, που καθώς βρίσκει ένα πρόσφορο έδαφος, αναπτύσσεται σε δόγμα και σε λίγο θα οδηγήσει στη μόρφωση του Μοντανισμού. Σε πολλές εκκλησίες άρχισε να τονίζεται ζωηρά η ελπίδα για τη γρήγορη έλευση του Χριστού. Η συναίσθηση της συνεχούς επιφοίτησης του Αγίου Πνεύματος, χαρακτηριστικό των αποστολικών Εκκλησιών, είχε εξασθενήσει πολύ. Με την παρακμή όμως της διδασκαλίας αυτής, δηλαδή της άμεσης ενέργειας του Αγίου Πνεύματος, άρχισε να δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο Άγιο Πνεύμα ως του μέσου της αποκάλυψης. Το Άγιο Πνεύμα ενέπνεε τους προφήτες της Π. Διαθήκης και οδήγησε τους συγγραφείς της Κ. Διαθήκης. Η σκέψη είναι η εξής: Η Εκκλησία δεν είναι στατική, άλλα έχει βαθμούς τελειοποίησης για την αύξηση των πιστών στο μέτρο της τελειότητας του Χριστού. Η Εκκλησία διατρέχει συνεπώς ιστορικά πνευματικά στάδια. Η Π. Διαθήκη είναι η παιδική της ηλικία, η περίοδος του Ιησού Χριστού (τα Ευαγγέλια) η ανδρική της ηλικία. Καθώς, λοιπόν, το τέλος πλησιάζει και ο Κύριος έρχεται, διανύουμε (δίδασκαν) την τελευταία περίοδο της ηλικίας της Εκκλησίας, την ωριμότητα. Στην Π. Διαθήκη (παιδική ηλικία) γίνεται η εμφάνιση του Θεού Πατέρα που υπόσχεται, στην Κ. Διαθήκη η παρουσία του Χριστού που λυτρώνει (ανδρική ηλικία) και τώρα είναι η περίοδος του Παράκλητου που τελειοποιεί (ώριμη ηλικία) την Εκκλησία.
Κατά το 156 μ.Χ., ο Μοντανός διακήρυξε ότι αυτός είναι το αποκλειστικό όργανο μέσω του οποίου μιλούσε το Άγιο Πνεύμα. Με την αποκάλυψη αυτή ο Μοντανός διακήρυξε ότι η υπόσχεση του Χριστού εκπληρώθηκε και άρχισε η επέμβαση του Αγίου Πνεύματος και οι αποκαλύψεις του. Επωφελούμενος από τη διάχυτη τότε στους Χριστιανούς τάση αποστροφής προς τα πράγματα του κόσμου, εξαιτίας των δεινών των διωγμών, διέδιδε ότι έβλεπε οράματα που προανήγγειλαν την άμεση παρουσία του Χριστού και την έλευση της χιλιετούς βασιλείας στη γη, την οποία η αποκαλυπτική διδασκαλία είχε ήδη υποσχεθεί στις πρώτες γενιές των πιστών. Το Άγιο Πνεύμα φανερώνεται στον Μοντανό και του λέει: «Ιδού άνθρωπος σαν λύρα κι εγώ ίπταμαι σαν πλήκτρο. Ο άνθρωπος κοιμάται κι εγώ γρηγορώ. Ιδού ο Κύριος είναι αυτός που εξεγείρει καρδιές ανθρώπων» (Επιφ. Αιρέσ.48.4.). Αυτή η διδασκαλία της ειδικής αποστολής του Αγίου Πνεύματος σε συσχετισμό με μια έκρηξη προφητικού ενθουσιασμού ότι το τέλος του κόσμου ήταν πολύ κοντά, υπήρξαν οι βάσεις πάνω στις οποίες βασίστηκε κυρίως ο Μοντανισμός. Σε μεγάλο βαθμό ο Μοντανισμός ήταν και μια αντίδραση στην κοσμικότητα που άρχισε να εισχωρεί στην Εκκλησία.
Οι Εκκλησίες αντιδρούν. Οι οπαδοί του τον θεωρούσαν ως πραγματικό προφήτη, οι δύσπιστοι τον χαρακτήριζαν ως παράφρονα. Δίνει μια σειρά από νέους πολύ πιο αυστηρούς κανόνες για νηστεία. Αποκόπτει από την Εκκλησία όσους εξαγοράζουν το μαρτύριο και όσους πέφτουν σε βαριά αμαρτήματα (φόνο, πορνεία, βλασφημία, θυσία στα είδωλα).
ΠΡΙΣΚΙΛΛΑ ΚΑΙ ΜΑΞΙΜΙΛΛΑ
Στο κίνημα του Μοντανού, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν και δυο γυναίκες, η Πρίσκιλλα και η Μαξιμίλλα, που γύρω στα 150-155 εμφανίζονται στο προσκήνιο των Φρυγικών εκκλησιών. Δεν ξέρουμε αν οι δυο αυτές γυναίκες ήταν από πριν πιστές στον Παρακλητισμό ή αν δέχτηκαν τις απόψεις αυτές από τον Μοντανό τον ίδιο. Πάντως γίνονται οι φυσιολογικοί εκπρόσωποι του νέου κινήματος. Πέφτουν σ’ έκσταση και βεβαιώνουν όσα εξαγγέλλει ο Μοντανός. Ισχυρίζονται ότι μιλάνε εξ ονόματος του Αγίου Πνεύματος, ότι το τέλος του κόσμου πλησιάζει, ότι η ουράνια Ιερουσαλήμ θα εγκατασταθεί στη Φρυγία, όπου θα καταφύγουν όλοι οι πιστοί και ότι αυτές είναι τα όργανα αυτής της αποκάλυψης και του τελικού μηνύματος σε μια εκκλησία που αποστάτησε και χάνεται.
Συγχρόνως, ο Μοντανός γράφει βιβλία. Ένας μαθητής του ισχυρίζεται ότι από τα βιβλία του Μοντανού έμαθε πιο πολλά από όσα είχε μάθει από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη μαζί. Οι Μοντανιστές διακηρύττουν ότι δέχτηκαν τη πληρότητα του Πνεύματος. Ο Ιωάννης στο Ευαγγέλιό του περιγράφει το Χριστό να υπόσχεται τον ερχομό του Αγ. Πνεύματος στους μαθητές: «Όταν, όμως, έρθει ο Παράκλητος, που εγώ θα στείλω σε σας από τον Πατέρα, το Πνεύμα της αλήθειας, που εκπορεύεται από τον Πατέρα, εκείνος θα σας δώσει μαρτυρία για μένα» (Ιωάν.15:26); Ο Μοντανός παρουσιάζεται ως ο νέος παράκλητος (Α. Διομήδης Κυριακός Τόμος Α’ σελ.113). Οι δυο γυναίκες φαίνεται ότι ήταν παντρεμένες, αλλά εγκατέλειψαν τη συζυγική ζωή. Υπονοούμενα της εποχής, ότι είχαν αμαρτωλές σχέσεις με το Μοντανό, δεν πρέπει να αληθεύουν.
Το μεγαλύτερο βάρος επωμίζεται η Πρίσκιλλα. Η ίδια ισχυρίζεται ότι μια μέρα, την ώρα που κοιμόταν, είδε τον Ιησού να έρχεται με ένα λευκό λαμπρό ένδυμα και να κοιμάται δίπλα της. Από τη στιγμή εκείνη είναι γεμάτη από κάθε είδους σοφία και αποκάλυψη. Η σκηνή αυτή έγινε στην Πεπούζα, τον τόπο της Πρίσκιλλας. Η μικρή πόλη πρέπει να βρίσκεται κάπου στο σημερινό τουρκικό Ουσχάλ. Μαζί με τους πρώτους οπαδούς του ο Μοντανός κηρύττει ότι η Νέα Ιερουσαλήμ με τον Κύριο θα κατέβαινε σ’ αυτό το μέρος, στη μικρή πόλη Πεπούζα. Τρομερές καταστροφές και πόλεμοι πρέπει να προηγηθούν. Η Μαξιμίλλα υπερβάλλει σε απειλές, κάθε μέρα, τον εαυτό της. Η έννοια του Θεού που είναι αγάπη έχει παραμεληθεί και ξεχαστεί. Το σωτηριακό έργο του Χριστού και ο σταυρός φαίνονται κηρύγματα παράταιρα με τον πυρετό της ετοιμασίας της Εκκλησίας να υποδεχτεί τον Κύριο. Αναμένοντας τόσο σύντομα το τέλος και την έλευση της χιλιετούς βασιλείας, επέβαλε άκαμπτους και αυστηρούς ηθικούς κανόνες ζωής στην κοινότητα που είχε σχηματιστεί γύρω του: α) οι νηστείες έγιναν αυστηρότερες, β) ο δεύτερος γάμος απαγορεύτηκε, γ) αποκλείστηκε κάθε άφεση για αμαρτίες που διαπράττονταν μετά τη βάφτιση και όσοι αμάρταναν παρέμεναν πάντοτε στην τάξη των μετανοούντων, δ) οι διωγμοί δεν έπρεπε να αποφεύγονται, ε) οι παρθένες έπρεπε να καλύπτονται, στ) οι γυναίκες να αποφεύγουν την πολυτέλεια και τα κοσμήματα. Αποχή από βιοτικά που έχουν μέσα τους την έννοια του μελλοντικού στοιχείου, χαρακτηρίζουν τις μέρες της Φρυγίας. Τα αυστηρά αυτά μέτρα πάρθηκαν και σαν διαμαρτυρία για την ολοένα αυξανόμενη κοσμικότητα στις εκκλησίες και κατά πολλούς σύγχρονους του Μοντανού συγγραφείς, αυτό ήταν και το πιο σπουδαίο χαρακτηριστικό του Μοντανισμού. Οι αρχές όμως αυτές προετοίμασαν την απομόνωση του κινήματος από τους άλλους Χριστιανούς. Θεολογικά ο Μοντανός πίστευε ότι ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα αποτελούν ένα και το αυτό πρόσωπο και ότι ο Χριστός έχει και είχε «και προ της σάρκας και μετά της σάρκας» μια φύση και ενέργεια.
Ο Μοντανισμός έκανε τον εξής συλλογισμό: «Τα γεγονότα της πρώτης Εκκλησίας είναι ανεπανάληπτα; Ο Θεός δεν μπορεί να ξαναδώσει στην Εκκλησία τις πρώτες μέρες και τις πρώτες εκείνες δυνατές πνευματικές εμπειρίες; Τι το παράξενο αν ο Παράκλητος επαναλαμβάνει τώρα, εδώ μεταξύ μας, τα ίδια θαύματα;». Στην απλή αυτή λογική που γράφεται συγχρόνως σε μικρά φυλλάδια που μοιράζονται παντού, κανείς δε μπορεί να αντιταχθεί. Πρεσβύτεροι, διάκονοι, χαρίσματα λόγου, γρήγορα θα παραμεριστούν. Το κριτήριο δεν είναι πια αυτά που η Κ. Διαθήκη ορίζει για τα προσόντα που πρέπει να έχει ο πρεσβύτερος ή ο διάκονος. Όποιος προφητεύει και γιατρεύει, αυτός είναι ο εκλεκτός του Πνεύματος. Οι διακονίες διαλύονται τα πρεσβυτέρια υποκαθίστανται από άτομα, που όσο πιο πολλές κατάρες εξαπολύουν και όσο πιο πολύ προφητεύουν, τόσο πιο πνευματικοί φαίνονται. Στις Φρυγικές κοινότητες προεξάρχει το γυναικείο στοιχείο, που οδηγεί τις συνάξεις και διοικεί τα εκκλησιαστικά πράγματα. Όταν ο Ιησούς πλάγιασε δίπλα στην Πρίσκιλλα, κατά το όραμά της, είχε μορφή γυναίκας.
Ο συντηρητισμός έφτασε στην απόλυτη άκρη. Αλλά άλλο πράγμα συντηρητισμός και άλλο αγιασμός. Γυναίκες, και σε πολλές περιπτώσεις και άνδρες, διατρέχουν τις εκκλησίες και κάνουν εράνους. Τα χρήματα κι όσα είδη συλλέγονται, παραδίδονται για διαχείριση στις γυναίκες. Αυτό το διοικητικό δικαίωμα ισχυρίζονται ότι το ορίζει η Π. Διαθήκη. Για να δικαιολογηθεί αυτή η εκτροπή από το αποστολικό πνεύμα, πρέπει οι Φρυγικές κοινότητες να ανακηρύξουν πρώτη αγία την Εύα. Η Πρίσκιλλα και η Μαξιμίλλα, μετά από κάθε έκσταση και προφητεία, δέχονται δώρα, χρήματα, κοσμήματα.
Οι τρομερές καταστροφές, που ήδη φτάνουν στην ανθρωπότητα, δεν αφήνουν περιθώρια για γέλια και χαρές. Οι πιστοί πρέπει να είναι βαριά θλιμμένοι. Κυρίαρχο στοιχείο στις συνάξεις τα δάκρια. Όταν κάνουν την προσευχή τους ακουμπάνε δυνατά την άκρη του δείκτη στη μύτη τους. Αυτό δίνει την εντύπωση μιας δυνατής θλίψης και μιας αυστηρής αυτοσυγκέντρωσης. Στη Φρυγική γλώσσα τους λένε «πλακουτσομύτηδες» και πιο σωστά «οι άνθρωποι με τη σφήνα στη μύτη». Στη τοπική διάλεκτο «τασκοδρουγίτες».
ΟΙ ΝΗΣΤΕΙΕΣ
Μια βαθιά θεοσέβεια είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τις απολαύσεις. Και μια από τις απολαύσεις είναι το φαγητό. Οι Παρακλητικοί δεν τρώνε φαγητό μαγειρεμένο, μόνο ξηρά τροφή. Οι «πιστοί των τελευταίων ημερών» δεν βάζουν στο στόμα τους κρασί ούτε και για το Δείπνο. Το «ποτήριο» καταργείται. Στο Δείπνο τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται είναι ψωμί, νερό, τυρί και αλάτι. Όταν αναφερθεί ότι ο αγιασμός στην πιο ψηλή του μορφή συνδέεται με την αποχή και την αυστηρή εγκράτεια, τα πλήθη τρέχουν. Η νηστεία είναι ένας εύκολος δρόμος και ένας καλός τρόπος αγιασμού. Όσο πιο πολύ και πιο αυστηρά νηστεύεις, τόσο πιο πιστός είσαι. Η θυσία του πνεύματος κατεβαίνει σε τιμωρία του σώματος. Αλλά αυτό εξυψώνει στα μάτια του πλήθους.
Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΔΑΚΡΥΩΝ
Σταθερά, η δομή της λατρείας του αποστολικού προτύπου χάνεται. Η υμνωδία σιγά - σιγά παραχωρεί τη θέση της σε φωνές, κλάματα και εκστατικές καταστάσεις που κρατούν έκπληκτα τα πλήθη. Τη θέση του κηρύγματος και της προτροπής παίρνει ο προφητικός λόγος. Αρχίζει με κατάρες ενάντια στον κόσμο και την αμαρτία και αμέσως όσοι έχουν χαρίσματα αρχίζουν να προφητεύουν. Ο Κύριος είναι κοντά, έρχεται. Η Εκκλησία κλαίει ομαδικά. Το λατρευτικό κλειδί όμως είναι η τελετή των δακρύων. Έμεινε στην ιστορία ως η τελετή των «παρθένων με τις λαμπάδες» ή των «παρθένων που κλαίνε». Εφτά νέες παρθένες με άσπρα, ομοιόμορφα ντυμένες, με λυμένα τα μαλλιά μπαίνουν στην εκκλησία κρατώντας αναμμένους πυρσούς και κλαίνε γοερά. Διαδηλώνουν την μετάνοιά τους με κλάματα. Φωνάζουν και βλέπουν την ερχόμενη καταστροφή. Κλαίνε την αθλιότητα της ζωής. Σε λίγο πέφτουν σε έκσταση και προφητεύουν. Τα πλήθη στην Εκκλησία συγκινούνται και ταράζονται από λυγμούς.
ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΔΙΑΔΙΔΕΤΑΙ
Οι Παρακλητικοί διατρέχουν αρχικά το γειτονικό χώρο. Έχει προηγηθεί η φήμη. Η Φρυγία έγινε ο χώρος των θαυμάτων. Στέλνονται γράμματα και κυκλοφορούν μικρά βιβλία. Ο Παράκλητος, παντοτινή πηγή ανεξάντλητης ευλογίας, έκανε τη δωρεά του στις Φρυγικές Εκκλησίες. Απαριθμούνται τα θαύματα. Γίνονται γνωστές οι προφητείες. Καλλιεργείται κατάλληλα και η σύγκριση ανάμεσα σε μια εκκλησία που ξέπεσε και σε μια ομάδα εκκλησιών που «αφυπνίστηκαν» και έκανε τόσο δυνατά τη φανέρωση του το Πνεύμα.
Το κίνημα μεταδίδεται στις Εκκλησίες της Θράκης. Πολύ γρήγορα διαδίδεται σε όλη τη Μ. Ασία, τις χώρες της μεσογειακής λεκάνης, προχωρεί βόρεια και φτάνει μέχρι τη Γαλατία και στη Β. Αφρική. Το 170 εμφανίστηκε στη Ρώμη και για χρόνια η εκεί εκκλησία ταλαιπωρήθηκε από τη δραστηριότητά τους. Η Εκκλησία της Βιέννης ταράζεται και ζητάει πληροφορίες. Ολόκληρες Εκκλησίες μετακινούνται προς τη χαρισματική κίνηση. Προσχωρούν όχι μόνο Χριστιανοί που ζούσαν σε ταπεινό περιβάλλον και επιθυμούσαν την έλευση μιας βασιλείας δικαιοσύνης στη Γη, από την οποία έλπιζαν να λυτρωθούν πνευματικά και κοινωνικά, αλλά και άτομα που κατείχαν εξέχουσα θέση στον αρχέγονο Χριστιανισμό και ονομαστοί επίσκοποι, όπως ο Θεόδοτος, που παρασύρονται και προφητεύουν. Στην Καρθαγένη, κατά το 200, προσχώρησε και ο Τερτυλλιανός, τον οποίο έλκυσαν οι αυστηρές ασκητικές αρχές του κινήματος και θεωρείται ο πιο εξέχων Μοντανιστής.
Την προφητεία τώρα σ’ όλες τις παρακλητικές συνάξεις ακολουθεί η γλωσσολαλιά. Η έκσταση αποτελεί πνευματικό κεφάλαιο για τις εκκλησίες και σημάδι αδιάψευστο για τη χαρισματική σφραγίδα. Ο επίσκοπος Αίλιος Πόπλιος Ιούλιος από τη Δέβετο ξεκινάει από τις ακτές της Τραπεζούντας να δει το φαινόμενο και να αποκτήσει προσωπική εντύπωση των γεγονότων που τόσο διαφημίστηκαν.
Ο ξεσηκωμός και η αντίδραση γενικεύεται. Η Εκκλησία με τις Συνόδους της Ιεράπολης και της Αγχιάλου, που έλαβαν χώρα μετά το 160 και θεωρούνται οι αρχαιότερες στην εκκλησιαστική ιστορία, καταδικάζει το Μοντανισμό. Η Ιεράπολη, η Κομάνη, η Σπάμεια, η Κυρήνη και η Θράκη, δεν τον παίρνουν στα σοβαρά. Οι χαρακτηρισμοί που δίνουν κυρίως στην Πρίσκιλλα βρίσκονται κοντά στα όρια της «δαιμονικής κατάληψης». Ο επίσκοπος Αγχιάλου Σότας προτείνει στην Εκκλησία της Πεπούζας να εξορκιστεί η Πρίσκιλλα. Η προσφορά απορρίπτεται.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ
Δε θα αργήσει να πεθάνει η Πρίσκιλλα. Βέβαια θα διακηρύξει ότι μετά από αυτήν δε θα υπάρξουν άλλες προφήτισσες. Αλλά το χτύπημα είναι δυνατό. Η προφήτισσα πέθανε και η ίδια δεν υποδέχτηκε τον ερχομό της τελευταίας ημέρας. Ο Κύριος δεν ήρθε. Η Ρώμη καταπιέζει. Ο κόσμος δε μεταστράφηκε. Ο ενθουσιαστικός τόνος μετριάζεται. Σε λίγο πεθαίνει και ο Μοντανός. Ακολουθεί η Μαξιμίλλα, αν και λέγεται ότι προηγήθηκε ο θάνατός της. Το κοινό ταμείο εξαντλείται. Οι γυναίκες επιστρέφουν στη συζυγική ζωή. Σαν οργανωμένο κίνημα εκφυλίζεται σταθερά και η κεντρική ενότητα διασπάται. Μένουν μεμονωμένες εκκλησίες και μετά άγνωστες ομάδες και άτομα. Αν και ο Μοντανισμός διαχώρισε βαθμιαία τη θέση του από την Εκκλησία, συνέχισε να της δημιουργεί αναταραχές. Αφού έφτασε το πιο ψηλό σημείο διάδοσης στα τέλη του 2ου αιώνα, ο Μοντανισμός, που τον καταπολέμησαν πολυάριθμοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, ανάμεσα στους οποίους ο Απολλινάριος Ιεράπολης, ο Μιλτιάδης, ο Απολλώνιος, ο Γάιος, περιήλθε σε παρακμή από τον επόμενο αιώνα. Εξαιτίας όμως των αδυναμιών που παρουσίαζε, αλλά και της σφοδρής πολεμικής και των μέτρων που έλαβε η Εκκλησία, το κίνημα υποχώρησε και σχεδόν εξαφανίστηκε με την επιβολή του Χριστιανισμού με διάταγμα του Μ. Κωνσταντίνου. Μόνο μερικά ίχνη του διατηρήθηκαν στη Μ. Ασία και οι τελευταίοι οπαδοί, καλούμενοι Τερτυλλιανιστές, προσχώρησαν με ενέργειες του Αυγουστίνου στην Εκκλησία. Ελάχιστοι οπαδοί μόνο προχώρησαν στη διαμόρφωση άλλων κινήσεων, όπως των Μασσαλιανών και των Παυλικιανών.
Ο Παρακλητισμός επιζεί μέχρι τον 6ο αιώνα. Μέχρι τότε δεν έχουμε άλλη κίνηση οργανωμένη, εκτός από του Αιγνωτίου Ιέρακα. Πρόκειται για μορφωμένο άτομο και κάτοχο των Γραφών, πιστό άνθρωπο. Δεν έχουμε πολλές πληροφορίες γι’ αυτόν. Φαίνεται ότι δίδασκε έναν εγκρατή και έντονα μυστικιστικό τρόπο ζωής. Αποχή από το κρέας και το κρασί, άγαμο βίο. Τα αρνητικά αυτά στοιχεία τα φέρνει στη σφαίρα της σωτηρίας. Δε δέχεται σωτηρία, αν δε συμπίπτουν τούτες οι θέσεις του για εγκράτεια. Αρχίζει να ερμηνεύει με το δικό του τρόπο τις Γραφές. Τελικά, καταλήγει να αρνηθεί την ανάσταση.
ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Ο Μοντανισμός μπορεί να χαρακτηριστεί κίνημα προφητικού-μεσσιανικού τύπου, καθώς παραχωρούσε πολύ μεγάλο μέρος στην ατομική έμπνευση, σε αντίθεση με τις γνωστικές θεωρίες και την ιδέα μιας πειθαρχημένης κι ιεραρχημένης Εκκλησίας. Στηρίζει τα θεμέλια της διδασκαλίας του κυρίως στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη και στην Αποκάλυψη. Οι αντίπαλοι του Μοντανισμού χωρίς δισταγμό απορρίπτουν και τα δυο αυτά θεόπνευστα κείμενα σαν αντικανονικά και νόθα. Στην κίνηση αυτή πρωτοστατούν τα Θυάτειρα της Μ. Ασίας. Φαίνεται ότι η κίνηση δεν εξαπλώθηκε και σύντομα, με τη σύγχρονη πτώση του Μοντανισμού, καταπίπτει. Ο Επιφάνειος (Αιρ.51) μας διασώζει ότι η κίνηση των Θυατείρων θα προχωρήσει ακόμα πιο πέρα και θα αρνηθεί το δόγμα του θείου Λόγου. Ο ίδιος ο Επιφάνειος τους ονομάζει «Αλόγους» (δεν αναγνωρίζουν το δόγμα του θείου Λόγου). Μερικοί θα αρνηθούν και την ίδια την ύπαρξη της Αγίας Τριάδας (Αντιτριαδιτισμός).
ΜΕΡΙΚΑ ΑΠΛΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ονόματα, χρονολογίες, τοπωνύμια, ιστορικές λεπτομέρειες θα ξεχαστούν. Μια αναδρομή στο ιστορικό χθες δε γίνεται απλά για την αύξηση των γνώσεων. Από τα Φρυγικά, τους «πλακουτσομύτηδες», το Μοντανισμό, μένει τίποτα; Μπορούν αβίαστα και απροκατάληπτα να βγουν κάποια πρακτικά συμπεράσματα:
1. Όταν πέφτει το πνευματικό επίπεδο της Εκκλησίας, οι κινήσεις γι’ αποκατάσταση και εξισορρόπηση αποτελούν φυσιολογική αντίδραση και αναμενόμενο φαινόμενο.
2. Όσα λέει η Αγία Γραφή είναι αλήθειες. Δεν επιτρέπεται όμως μια από αυτές τις αλήθειες να διαστρεβλώνεται, να γίνεται σημαία και να επισκιάσει τις υπόλοιπες. Τι πιο αληθινό από τη Β' Έλευση του Κυρίου μας; Τι πιο πολύτιμο από τα χαρίσματα στο σώμα της Εκκλησίας; Τα Φρυγικά με το Μοντανισμό δείχνουν τις τραγικές εκτροπές, όταν μεμονωμένες αλήθειες γίνουν σημαίες και διαστρεβλωθούν.
3. Πάντα στην ιστορική πορεία της Εκκλησίας θα υπάρχουν σε κάθε σύναξη νήπια, ενήλικες, ώριμοι. Αλλοίμονο αν η προσπάθεια όσων έχουν την ευθύνη διδασκαλίας δεν κατατείνει σε μια συνεχή άνδρωση των ψυχών. Συνάξεις όπου πλεονάζει το στοιχείο της πνευματικής νηπιότητας, υπάρχει φόβος σύντομα να εκτραπούν.
4. Ο ενθουσιασμός, ο αυθορμητισμός, το συναίσθημα έχουν τη θέση τους. Αλλά ποτέ δε μπορεί να γίνουν κυριαρχικό και ηγετικό στοιχείο σε μια σύναξη. Σκέτος ενθουσιασμός είναι μια ζωηρή, αλλά παροδική φλόγα, που σύντομα φουντώνει και μετά σβήνει.
5. Η Εκκλησία δεν είναι κίνημα. Τα πνευματικά κινήματα χωρίς υποδομή αγιασμού, πίστης και προσευχής πρόδωσαν, αθέλητα, την υπόθεση του Ευαγγελίου.
6. Η πίστη είναι ασφαλώς απλή, αλλά ποτέ απλοϊκή, ποτέ ρηχή και αστήριχτη.
7. Δεν μπορεί να υποστηριχτεί ότι το μορφωμένο κομμάτι της Εκκλησίας πρέπει να αποτελεί την πνευματική ηγεσία. Είναι θέμα πνευματικής ωριμότητας πρώτα και χαρισμάτων. Αλλά η συστηματική υποτίμηση κι ο παραμερισμός των μορφωμένων οδηγεί συνήθως σε εξτρεμισμό, που στα πνευματικά πράγματα σημαίνει τραγωδία εκκλησιαστική.
8. Οι όποιες πνευματικές θέσεις πολεμιούνται μονάχα με πνευματικά μέσα.
Αλλοίμονο σε Εκκλησίες και άτομα που για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους, ίσως σωστές, φτάνουν στο σημείο να αρνούνται μοναδικές βιβλικές αλήθειες. Υπάρχει το χάρισμα της προφητείας. Ο Μοντανισμός το γελοιοποίησε. Μα αυτό δε σημαίνει ότι μπορεί να διαγραφεί το χάρισμα.
Ο Κύριος θα ξανάρθει. Η Πρίσκιλλα και η Μαξιμίλλα δραματοποίησαν το θέμα. Και τελικά το συκοφάντησαν. Μα τούτο δε δίνει σε κανέναν και για κανένα λόγο το δικαίωμα να αρνηθεί τη μεγάλη ελπίδα του δεύτερου ερχομού.
Ας μη φοβηθεί η Εκκλησία τα κινήματα. Υπάρχει κάτι καλό; Ας διδαχθεί. Βλέπει εκτροπές; Ας προσευχηθεί. Και ανεπίτρεπτες ακόμα, από Γραφικής πλευράς, θέσεις κι αν διακηρύττουν οι κινήσεις, δεν επιτρέπεται ειρωνεία, διασυρμός ή πόλεμος. Πάντα να θυμόμαστε τη ρήση του Γαμαλιήλ (Πράξ.5:34-39). Ας αποφύγουμε να γινόμαστε θεομάχοι. Η αγία Εκκλησία ζει. Τα κινήματα σβήνουν. Τα κέρδη είναι φαινομενικά, και κυρίως παροδικά. Η αδυναμία βρίσκεται μέσα στην ίδια την Εκκλησία. Η δική της παρεκτροπή δημιουργεί άλλες παρεκτροπές.
Αντίθετα με την αίρεση των Γνωστικών, ο Μοντανισμός, γνωστός επίσης και ως κίνημα της Νέας Προφητείας, ήταν μια κίνηση καθαρά χριστιανικής προέλευσης. Εμφανίστηκε κατά το β’ μισό του 2ου αιώνα (γύρω στα 150-185 μ.Χ.) στη Φρυγία, τότε που η δύναμη της αποστολικής διδαχής έχει πέσει αισθητά. Πέρα από αυτό δυο γεγονότα σημαδεύουν δυσάρεστα την πορεία της Εκκλησίας:
Πρώτα, ο θεσμός του επισκόπου δυναμώνει με το πέρασμα του χρόνου όλο και πιο πολύ και θέλει η πορεία της Εκκλησίας να ελέγχεται απόλυτα από τον επίσκοπο. Δημιουργείται έτσι ένα χάσμα που συνεχώς μεγαλώνει ανάμεσα στο ποίμνιο και στον επίσκοπο που κρατάει και εξουσίες και χαρίσματα σταθερά στα χέρια του.
Το δεύτερο γεγονός είναι ότι πριν από πολλές δεκαετίες, στην εκκλησία μπήκαν και τα παιδιά των πιστών, που δεν ήταν διόλου απαραίτητο να είναι πιστά. Όταν τα παιδιά αυτά τύχαινε να είναι παιδιά επισκόπου, τούτο οδηγούσε σε μια κατάσταση οικογενειαρχίας που προκαλούσε έντονες αντιδράσεις και μια σειρά από σχίσματα.
Οι ιστορικοί προσθέτουν, καθώς ερευνούν τα γεγονότα της εποχής, ότι στη γενική πτώση της πνευματικής θερμοκρασίας, η ιδέα του ερχομού του Χριστού χάθηκε και κατά συνέπεια η ετοιμασία της Εκκλησίας για την αρπαγή είναι πια ανύπαρκτη.
ΦΡΥΓΙΑ
Ο Παύλος ήδη στην επιστολή του προς τους Κολοσσαείς έχει κηρύξει τον πόλεμο στις θεολογικές θέσεις του Γνωστικισμού που νωρίς κάνει την εμφάνισή του στην Εκκλησία. Η Φρυγία, απομονωμένη αγροτική περιοχή, θα μείνει περίπου άγνωστη για την αρχαιότητα. Παροδική μνεία γίνεται μονάχα στις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι αρχαίοι θεωρούν τους Φρύγες ανόητους και αφελείς, κυρίως στη χοντροκομμένη αντίληψή τους για το θείο. Το κήρυγμα του Ευαγγελίου στη Φρυγία σύντομα παίρνει μια κατεύθυνση μυστικοπαθή, με μυστηριακές εκζητήσεις και προεκτάσεις. Συγχρόνως, αντίθετα με τις υπόλοιπες εκκλησιαστικές κοινότητες, στη Φρυγία οι εκκλησίες είναι μικρές σε αριθμό, διασκορπισμένες και ασύνδετες και με τελείως αγροτικό χαρακτήρα.
Και είναι φυσικό οι μικρές αγροτικές κοινότητες, όχι μονάχα να έχουν ένα απλοϊκό πνεύμα πίστης, χωρίς βαθιές ρίζες σε θεμελιακές αλήθειες, αλλά και γρήγορα να εντυπωσιάζονται, όταν συγκρίνουν την τωρινή πνευματική τους στάθμη μ’ εκείνη των παλαιότερων χρόνων και ακόμα όταν συγκρίνουν τα Ευαγγέλια με τη ζωή των εκκλησιών των μεγαλουπόλεων, που διογκωμένα και διαστρεβλωμένα γεγονότα γι’ αυτές τις εκκλησίες των πόλεων φτάνουν μέχρι τη Φρυγία.
ΜΟΝΤΑΝΟΣ
Μέσα σε τούτο το κλίμα στάλθηκε η δραματική έκκληση για σωτηρία. Είναι επείγον να επιστρέψουν στην αλήθεια του Ευαγγελίου. Κήρυκες διατρέχουν τις κοινότητες, όχι μόνο στο χώρο της Φρυγίας, αλλά και της Συρίας, της Μ. Ασίας και της ορεινής Παλαιστίνης. Οι Εκκλησίες κατηγορούνται για κοσμικότητα. Το ηθικό επίπεδο των πιστών έπεσε. Στην Εκκλησία των πιστών μπαίνουν άνθρωποι ξένοι στο Ευαγγέλιο. Η αγαμία, που διακήρυτταν ότι είναι προϊόν άμεσης επανόδου του Κυρίου, παραμελήθηκε. Ο Κύριος που έρχεται, σε τι κατάσταση θα βρει την Εκκλησία Του; Οι επίσκοποι δεν ενδιαφέρονται για τα ποίμνια. Αν η Εκκλησία δεν ενδιαφερθεί για την ανύψωση του πνευματικού επιπέδου, τότε ποιος θα ετοιμάσει τους πιστούς; Πρώτοι κήρυκες γι’ αυτές τις αντιλήψεις γίνονται οι γυναίκες. Μέσα στο κλίμα αυτό προβάλλει η φυσιογνωμία του Μαρτίνου Μοντανού, ενός ατόμου για το οποίο πολύ λίγα είναι γνωστά για την προηγούμενη ζωή του. Γεννημένος στο Αρδαβάν, μια κωμόπολη της Μυσίας στα Φρυγικά σύνορα, δέχεται τις αντιλήψεις αυτές και γίνεται απολογητής τους. Πρέπει να προήλθε από απλή αγροτική οικογένεια και να μη γνώριζε πολλά γράμματα. Κατά τον Ιερώνυμο, αυτός πριν γίνει Χριστιανός ήταν ιερέας της θεάς Κυβέλης.
Συγχρόνως, στις εκκλησίες εμφανίζεται το φαινόμενο πιστοί να εξαγοράζουν με χρήματα το μαρτύριο. Οι εκκλησίες δεν τους αποκόπτουν. Ο Μοντανός κι οι οπαδοί του κατηγορούν την Εκκλησία ότι είναι διεφθαρμένη και γεμάτη από άτομα που αρνήθηκαν την πίστη. Μάλιστα προσθέτουν και άλλα στοιχεία (ότι βλαστήμησαν ή θυσίασαν στα είδωλα).
Τα χρόνια εκείνα κάνει την εμφάνισή του ο Παρακλητισμός, που καθώς βρίσκει ένα πρόσφορο έδαφος, αναπτύσσεται σε δόγμα και σε λίγο θα οδηγήσει στη μόρφωση του Μοντανισμού. Σε πολλές εκκλησίες άρχισε να τονίζεται ζωηρά η ελπίδα για τη γρήγορη έλευση του Χριστού. Η συναίσθηση της συνεχούς επιφοίτησης του Αγίου Πνεύματος, χαρακτηριστικό των αποστολικών Εκκλησιών, είχε εξασθενήσει πολύ. Με την παρακμή όμως της διδασκαλίας αυτής, δηλαδή της άμεσης ενέργειας του Αγίου Πνεύματος, άρχισε να δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο Άγιο Πνεύμα ως του μέσου της αποκάλυψης. Το Άγιο Πνεύμα ενέπνεε τους προφήτες της Π. Διαθήκης και οδήγησε τους συγγραφείς της Κ. Διαθήκης. Η σκέψη είναι η εξής: Η Εκκλησία δεν είναι στατική, άλλα έχει βαθμούς τελειοποίησης για την αύξηση των πιστών στο μέτρο της τελειότητας του Χριστού. Η Εκκλησία διατρέχει συνεπώς ιστορικά πνευματικά στάδια. Η Π. Διαθήκη είναι η παιδική της ηλικία, η περίοδος του Ιησού Χριστού (τα Ευαγγέλια) η ανδρική της ηλικία. Καθώς, λοιπόν, το τέλος πλησιάζει και ο Κύριος έρχεται, διανύουμε (δίδασκαν) την τελευταία περίοδο της ηλικίας της Εκκλησίας, την ωριμότητα. Στην Π. Διαθήκη (παιδική ηλικία) γίνεται η εμφάνιση του Θεού Πατέρα που υπόσχεται, στην Κ. Διαθήκη η παρουσία του Χριστού που λυτρώνει (ανδρική ηλικία) και τώρα είναι η περίοδος του Παράκλητου που τελειοποιεί (ώριμη ηλικία) την Εκκλησία.
Κατά το 156 μ.Χ., ο Μοντανός διακήρυξε ότι αυτός είναι το αποκλειστικό όργανο μέσω του οποίου μιλούσε το Άγιο Πνεύμα. Με την αποκάλυψη αυτή ο Μοντανός διακήρυξε ότι η υπόσχεση του Χριστού εκπληρώθηκε και άρχισε η επέμβαση του Αγίου Πνεύματος και οι αποκαλύψεις του. Επωφελούμενος από τη διάχυτη τότε στους Χριστιανούς τάση αποστροφής προς τα πράγματα του κόσμου, εξαιτίας των δεινών των διωγμών, διέδιδε ότι έβλεπε οράματα που προανήγγειλαν την άμεση παρουσία του Χριστού και την έλευση της χιλιετούς βασιλείας στη γη, την οποία η αποκαλυπτική διδασκαλία είχε ήδη υποσχεθεί στις πρώτες γενιές των πιστών. Το Άγιο Πνεύμα φανερώνεται στον Μοντανό και του λέει: «Ιδού άνθρωπος σαν λύρα κι εγώ ίπταμαι σαν πλήκτρο. Ο άνθρωπος κοιμάται κι εγώ γρηγορώ. Ιδού ο Κύριος είναι αυτός που εξεγείρει καρδιές ανθρώπων» (Επιφ. Αιρέσ.48.4.). Αυτή η διδασκαλία της ειδικής αποστολής του Αγίου Πνεύματος σε συσχετισμό με μια έκρηξη προφητικού ενθουσιασμού ότι το τέλος του κόσμου ήταν πολύ κοντά, υπήρξαν οι βάσεις πάνω στις οποίες βασίστηκε κυρίως ο Μοντανισμός. Σε μεγάλο βαθμό ο Μοντανισμός ήταν και μια αντίδραση στην κοσμικότητα που άρχισε να εισχωρεί στην Εκκλησία.
Οι Εκκλησίες αντιδρούν. Οι οπαδοί του τον θεωρούσαν ως πραγματικό προφήτη, οι δύσπιστοι τον χαρακτήριζαν ως παράφρονα. Δίνει μια σειρά από νέους πολύ πιο αυστηρούς κανόνες για νηστεία. Αποκόπτει από την Εκκλησία όσους εξαγοράζουν το μαρτύριο και όσους πέφτουν σε βαριά αμαρτήματα (φόνο, πορνεία, βλασφημία, θυσία στα είδωλα).
ΠΡΙΣΚΙΛΛΑ ΚΑΙ ΜΑΞΙΜΙΛΛΑ
Στο κίνημα του Μοντανού, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν και δυο γυναίκες, η Πρίσκιλλα και η Μαξιμίλλα, που γύρω στα 150-155 εμφανίζονται στο προσκήνιο των Φρυγικών εκκλησιών. Δεν ξέρουμε αν οι δυο αυτές γυναίκες ήταν από πριν πιστές στον Παρακλητισμό ή αν δέχτηκαν τις απόψεις αυτές από τον Μοντανό τον ίδιο. Πάντως γίνονται οι φυσιολογικοί εκπρόσωποι του νέου κινήματος. Πέφτουν σ’ έκσταση και βεβαιώνουν όσα εξαγγέλλει ο Μοντανός. Ισχυρίζονται ότι μιλάνε εξ ονόματος του Αγίου Πνεύματος, ότι το τέλος του κόσμου πλησιάζει, ότι η ουράνια Ιερουσαλήμ θα εγκατασταθεί στη Φρυγία, όπου θα καταφύγουν όλοι οι πιστοί και ότι αυτές είναι τα όργανα αυτής της αποκάλυψης και του τελικού μηνύματος σε μια εκκλησία που αποστάτησε και χάνεται.
Συγχρόνως, ο Μοντανός γράφει βιβλία. Ένας μαθητής του ισχυρίζεται ότι από τα βιβλία του Μοντανού έμαθε πιο πολλά από όσα είχε μάθει από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη μαζί. Οι Μοντανιστές διακηρύττουν ότι δέχτηκαν τη πληρότητα του Πνεύματος. Ο Ιωάννης στο Ευαγγέλιό του περιγράφει το Χριστό να υπόσχεται τον ερχομό του Αγ. Πνεύματος στους μαθητές: «Όταν, όμως, έρθει ο Παράκλητος, που εγώ θα στείλω σε σας από τον Πατέρα, το Πνεύμα της αλήθειας, που εκπορεύεται από τον Πατέρα, εκείνος θα σας δώσει μαρτυρία για μένα» (Ιωάν.15:26); Ο Μοντανός παρουσιάζεται ως ο νέος παράκλητος (Α. Διομήδης Κυριακός Τόμος Α’ σελ.113). Οι δυο γυναίκες φαίνεται ότι ήταν παντρεμένες, αλλά εγκατέλειψαν τη συζυγική ζωή. Υπονοούμενα της εποχής, ότι είχαν αμαρτωλές σχέσεις με το Μοντανό, δεν πρέπει να αληθεύουν.
Το μεγαλύτερο βάρος επωμίζεται η Πρίσκιλλα. Η ίδια ισχυρίζεται ότι μια μέρα, την ώρα που κοιμόταν, είδε τον Ιησού να έρχεται με ένα λευκό λαμπρό ένδυμα και να κοιμάται δίπλα της. Από τη στιγμή εκείνη είναι γεμάτη από κάθε είδους σοφία και αποκάλυψη. Η σκηνή αυτή έγινε στην Πεπούζα, τον τόπο της Πρίσκιλλας. Η μικρή πόλη πρέπει να βρίσκεται κάπου στο σημερινό τουρκικό Ουσχάλ. Μαζί με τους πρώτους οπαδούς του ο Μοντανός κηρύττει ότι η Νέα Ιερουσαλήμ με τον Κύριο θα κατέβαινε σ’ αυτό το μέρος, στη μικρή πόλη Πεπούζα. Τρομερές καταστροφές και πόλεμοι πρέπει να προηγηθούν. Η Μαξιμίλλα υπερβάλλει σε απειλές, κάθε μέρα, τον εαυτό της. Η έννοια του Θεού που είναι αγάπη έχει παραμεληθεί και ξεχαστεί. Το σωτηριακό έργο του Χριστού και ο σταυρός φαίνονται κηρύγματα παράταιρα με τον πυρετό της ετοιμασίας της Εκκλησίας να υποδεχτεί τον Κύριο. Αναμένοντας τόσο σύντομα το τέλος και την έλευση της χιλιετούς βασιλείας, επέβαλε άκαμπτους και αυστηρούς ηθικούς κανόνες ζωής στην κοινότητα που είχε σχηματιστεί γύρω του: α) οι νηστείες έγιναν αυστηρότερες, β) ο δεύτερος γάμος απαγορεύτηκε, γ) αποκλείστηκε κάθε άφεση για αμαρτίες που διαπράττονταν μετά τη βάφτιση και όσοι αμάρταναν παρέμεναν πάντοτε στην τάξη των μετανοούντων, δ) οι διωγμοί δεν έπρεπε να αποφεύγονται, ε) οι παρθένες έπρεπε να καλύπτονται, στ) οι γυναίκες να αποφεύγουν την πολυτέλεια και τα κοσμήματα. Αποχή από βιοτικά που έχουν μέσα τους την έννοια του μελλοντικού στοιχείου, χαρακτηρίζουν τις μέρες της Φρυγίας. Τα αυστηρά αυτά μέτρα πάρθηκαν και σαν διαμαρτυρία για την ολοένα αυξανόμενη κοσμικότητα στις εκκλησίες και κατά πολλούς σύγχρονους του Μοντανού συγγραφείς, αυτό ήταν και το πιο σπουδαίο χαρακτηριστικό του Μοντανισμού. Οι αρχές όμως αυτές προετοίμασαν την απομόνωση του κινήματος από τους άλλους Χριστιανούς. Θεολογικά ο Μοντανός πίστευε ότι ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα αποτελούν ένα και το αυτό πρόσωπο και ότι ο Χριστός έχει και είχε «και προ της σάρκας και μετά της σάρκας» μια φύση και ενέργεια.
Ο Μοντανισμός έκανε τον εξής συλλογισμό: «Τα γεγονότα της πρώτης Εκκλησίας είναι ανεπανάληπτα; Ο Θεός δεν μπορεί να ξαναδώσει στην Εκκλησία τις πρώτες μέρες και τις πρώτες εκείνες δυνατές πνευματικές εμπειρίες; Τι το παράξενο αν ο Παράκλητος επαναλαμβάνει τώρα, εδώ μεταξύ μας, τα ίδια θαύματα;». Στην απλή αυτή λογική που γράφεται συγχρόνως σε μικρά φυλλάδια που μοιράζονται παντού, κανείς δε μπορεί να αντιταχθεί. Πρεσβύτεροι, διάκονοι, χαρίσματα λόγου, γρήγορα θα παραμεριστούν. Το κριτήριο δεν είναι πια αυτά που η Κ. Διαθήκη ορίζει για τα προσόντα που πρέπει να έχει ο πρεσβύτερος ή ο διάκονος. Όποιος προφητεύει και γιατρεύει, αυτός είναι ο εκλεκτός του Πνεύματος. Οι διακονίες διαλύονται τα πρεσβυτέρια υποκαθίστανται από άτομα, που όσο πιο πολλές κατάρες εξαπολύουν και όσο πιο πολύ προφητεύουν, τόσο πιο πνευματικοί φαίνονται. Στις Φρυγικές κοινότητες προεξάρχει το γυναικείο στοιχείο, που οδηγεί τις συνάξεις και διοικεί τα εκκλησιαστικά πράγματα. Όταν ο Ιησούς πλάγιασε δίπλα στην Πρίσκιλλα, κατά το όραμά της, είχε μορφή γυναίκας.
Ο συντηρητισμός έφτασε στην απόλυτη άκρη. Αλλά άλλο πράγμα συντηρητισμός και άλλο αγιασμός. Γυναίκες, και σε πολλές περιπτώσεις και άνδρες, διατρέχουν τις εκκλησίες και κάνουν εράνους. Τα χρήματα κι όσα είδη συλλέγονται, παραδίδονται για διαχείριση στις γυναίκες. Αυτό το διοικητικό δικαίωμα ισχυρίζονται ότι το ορίζει η Π. Διαθήκη. Για να δικαιολογηθεί αυτή η εκτροπή από το αποστολικό πνεύμα, πρέπει οι Φρυγικές κοινότητες να ανακηρύξουν πρώτη αγία την Εύα. Η Πρίσκιλλα και η Μαξιμίλλα, μετά από κάθε έκσταση και προφητεία, δέχονται δώρα, χρήματα, κοσμήματα.
Οι τρομερές καταστροφές, που ήδη φτάνουν στην ανθρωπότητα, δεν αφήνουν περιθώρια για γέλια και χαρές. Οι πιστοί πρέπει να είναι βαριά θλιμμένοι. Κυρίαρχο στοιχείο στις συνάξεις τα δάκρια. Όταν κάνουν την προσευχή τους ακουμπάνε δυνατά την άκρη του δείκτη στη μύτη τους. Αυτό δίνει την εντύπωση μιας δυνατής θλίψης και μιας αυστηρής αυτοσυγκέντρωσης. Στη Φρυγική γλώσσα τους λένε «πλακουτσομύτηδες» και πιο σωστά «οι άνθρωποι με τη σφήνα στη μύτη». Στη τοπική διάλεκτο «τασκοδρουγίτες».
ΟΙ ΝΗΣΤΕΙΕΣ
Μια βαθιά θεοσέβεια είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τις απολαύσεις. Και μια από τις απολαύσεις είναι το φαγητό. Οι Παρακλητικοί δεν τρώνε φαγητό μαγειρεμένο, μόνο ξηρά τροφή. Οι «πιστοί των τελευταίων ημερών» δεν βάζουν στο στόμα τους κρασί ούτε και για το Δείπνο. Το «ποτήριο» καταργείται. Στο Δείπνο τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται είναι ψωμί, νερό, τυρί και αλάτι. Όταν αναφερθεί ότι ο αγιασμός στην πιο ψηλή του μορφή συνδέεται με την αποχή και την αυστηρή εγκράτεια, τα πλήθη τρέχουν. Η νηστεία είναι ένας εύκολος δρόμος και ένας καλός τρόπος αγιασμού. Όσο πιο πολύ και πιο αυστηρά νηστεύεις, τόσο πιο πιστός είσαι. Η θυσία του πνεύματος κατεβαίνει σε τιμωρία του σώματος. Αλλά αυτό εξυψώνει στα μάτια του πλήθους.
Η ΤΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΔΑΚΡΥΩΝ
Σταθερά, η δομή της λατρείας του αποστολικού προτύπου χάνεται. Η υμνωδία σιγά - σιγά παραχωρεί τη θέση της σε φωνές, κλάματα και εκστατικές καταστάσεις που κρατούν έκπληκτα τα πλήθη. Τη θέση του κηρύγματος και της προτροπής παίρνει ο προφητικός λόγος. Αρχίζει με κατάρες ενάντια στον κόσμο και την αμαρτία και αμέσως όσοι έχουν χαρίσματα αρχίζουν να προφητεύουν. Ο Κύριος είναι κοντά, έρχεται. Η Εκκλησία κλαίει ομαδικά. Το λατρευτικό κλειδί όμως είναι η τελετή των δακρύων. Έμεινε στην ιστορία ως η τελετή των «παρθένων με τις λαμπάδες» ή των «παρθένων που κλαίνε». Εφτά νέες παρθένες με άσπρα, ομοιόμορφα ντυμένες, με λυμένα τα μαλλιά μπαίνουν στην εκκλησία κρατώντας αναμμένους πυρσούς και κλαίνε γοερά. Διαδηλώνουν την μετάνοιά τους με κλάματα. Φωνάζουν και βλέπουν την ερχόμενη καταστροφή. Κλαίνε την αθλιότητα της ζωής. Σε λίγο πέφτουν σε έκσταση και προφητεύουν. Τα πλήθη στην Εκκλησία συγκινούνται και ταράζονται από λυγμούς.
ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΔΙΑΔΙΔΕΤΑΙ
Οι Παρακλητικοί διατρέχουν αρχικά το γειτονικό χώρο. Έχει προηγηθεί η φήμη. Η Φρυγία έγινε ο χώρος των θαυμάτων. Στέλνονται γράμματα και κυκλοφορούν μικρά βιβλία. Ο Παράκλητος, παντοτινή πηγή ανεξάντλητης ευλογίας, έκανε τη δωρεά του στις Φρυγικές Εκκλησίες. Απαριθμούνται τα θαύματα. Γίνονται γνωστές οι προφητείες. Καλλιεργείται κατάλληλα και η σύγκριση ανάμεσα σε μια εκκλησία που ξέπεσε και σε μια ομάδα εκκλησιών που «αφυπνίστηκαν» και έκανε τόσο δυνατά τη φανέρωση του το Πνεύμα.
Το κίνημα μεταδίδεται στις Εκκλησίες της Θράκης. Πολύ γρήγορα διαδίδεται σε όλη τη Μ. Ασία, τις χώρες της μεσογειακής λεκάνης, προχωρεί βόρεια και φτάνει μέχρι τη Γαλατία και στη Β. Αφρική. Το 170 εμφανίστηκε στη Ρώμη και για χρόνια η εκεί εκκλησία ταλαιπωρήθηκε από τη δραστηριότητά τους. Η Εκκλησία της Βιέννης ταράζεται και ζητάει πληροφορίες. Ολόκληρες Εκκλησίες μετακινούνται προς τη χαρισματική κίνηση. Προσχωρούν όχι μόνο Χριστιανοί που ζούσαν σε ταπεινό περιβάλλον και επιθυμούσαν την έλευση μιας βασιλείας δικαιοσύνης στη Γη, από την οποία έλπιζαν να λυτρωθούν πνευματικά και κοινωνικά, αλλά και άτομα που κατείχαν εξέχουσα θέση στον αρχέγονο Χριστιανισμό και ονομαστοί επίσκοποι, όπως ο Θεόδοτος, που παρασύρονται και προφητεύουν. Στην Καρθαγένη, κατά το 200, προσχώρησε και ο Τερτυλλιανός, τον οποίο έλκυσαν οι αυστηρές ασκητικές αρχές του κινήματος και θεωρείται ο πιο εξέχων Μοντανιστής.
Την προφητεία τώρα σ’ όλες τις παρακλητικές συνάξεις ακολουθεί η γλωσσολαλιά. Η έκσταση αποτελεί πνευματικό κεφάλαιο για τις εκκλησίες και σημάδι αδιάψευστο για τη χαρισματική σφραγίδα. Ο επίσκοπος Αίλιος Πόπλιος Ιούλιος από τη Δέβετο ξεκινάει από τις ακτές της Τραπεζούντας να δει το φαινόμενο και να αποκτήσει προσωπική εντύπωση των γεγονότων που τόσο διαφημίστηκαν.
Ο ξεσηκωμός και η αντίδραση γενικεύεται. Η Εκκλησία με τις Συνόδους της Ιεράπολης και της Αγχιάλου, που έλαβαν χώρα μετά το 160 και θεωρούνται οι αρχαιότερες στην εκκλησιαστική ιστορία, καταδικάζει το Μοντανισμό. Η Ιεράπολη, η Κομάνη, η Σπάμεια, η Κυρήνη και η Θράκη, δεν τον παίρνουν στα σοβαρά. Οι χαρακτηρισμοί που δίνουν κυρίως στην Πρίσκιλλα βρίσκονται κοντά στα όρια της «δαιμονικής κατάληψης». Ο επίσκοπος Αγχιάλου Σότας προτείνει στην Εκκλησία της Πεπούζας να εξορκιστεί η Πρίσκιλλα. Η προσφορά απορρίπτεται.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ
Δε θα αργήσει να πεθάνει η Πρίσκιλλα. Βέβαια θα διακηρύξει ότι μετά από αυτήν δε θα υπάρξουν άλλες προφήτισσες. Αλλά το χτύπημα είναι δυνατό. Η προφήτισσα πέθανε και η ίδια δεν υποδέχτηκε τον ερχομό της τελευταίας ημέρας. Ο Κύριος δεν ήρθε. Η Ρώμη καταπιέζει. Ο κόσμος δε μεταστράφηκε. Ο ενθουσιαστικός τόνος μετριάζεται. Σε λίγο πεθαίνει και ο Μοντανός. Ακολουθεί η Μαξιμίλλα, αν και λέγεται ότι προηγήθηκε ο θάνατός της. Το κοινό ταμείο εξαντλείται. Οι γυναίκες επιστρέφουν στη συζυγική ζωή. Σαν οργανωμένο κίνημα εκφυλίζεται σταθερά και η κεντρική ενότητα διασπάται. Μένουν μεμονωμένες εκκλησίες και μετά άγνωστες ομάδες και άτομα. Αν και ο Μοντανισμός διαχώρισε βαθμιαία τη θέση του από την Εκκλησία, συνέχισε να της δημιουργεί αναταραχές. Αφού έφτασε το πιο ψηλό σημείο διάδοσης στα τέλη του 2ου αιώνα, ο Μοντανισμός, που τον καταπολέμησαν πολυάριθμοι εκκλησιαστικοί συγγραφείς, ανάμεσα στους οποίους ο Απολλινάριος Ιεράπολης, ο Μιλτιάδης, ο Απολλώνιος, ο Γάιος, περιήλθε σε παρακμή από τον επόμενο αιώνα. Εξαιτίας όμως των αδυναμιών που παρουσίαζε, αλλά και της σφοδρής πολεμικής και των μέτρων που έλαβε η Εκκλησία, το κίνημα υποχώρησε και σχεδόν εξαφανίστηκε με την επιβολή του Χριστιανισμού με διάταγμα του Μ. Κωνσταντίνου. Μόνο μερικά ίχνη του διατηρήθηκαν στη Μ. Ασία και οι τελευταίοι οπαδοί, καλούμενοι Τερτυλλιανιστές, προσχώρησαν με ενέργειες του Αυγουστίνου στην Εκκλησία. Ελάχιστοι οπαδοί μόνο προχώρησαν στη διαμόρφωση άλλων κινήσεων, όπως των Μασσαλιανών και των Παυλικιανών.
Ο Παρακλητισμός επιζεί μέχρι τον 6ο αιώνα. Μέχρι τότε δεν έχουμε άλλη κίνηση οργανωμένη, εκτός από του Αιγνωτίου Ιέρακα. Πρόκειται για μορφωμένο άτομο και κάτοχο των Γραφών, πιστό άνθρωπο. Δεν έχουμε πολλές πληροφορίες γι’ αυτόν. Φαίνεται ότι δίδασκε έναν εγκρατή και έντονα μυστικιστικό τρόπο ζωής. Αποχή από το κρέας και το κρασί, άγαμο βίο. Τα αρνητικά αυτά στοιχεία τα φέρνει στη σφαίρα της σωτηρίας. Δε δέχεται σωτηρία, αν δε συμπίπτουν τούτες οι θέσεις του για εγκράτεια. Αρχίζει να ερμηνεύει με το δικό του τρόπο τις Γραφές. Τελικά, καταλήγει να αρνηθεί την ανάσταση.
ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Ο Μοντανισμός μπορεί να χαρακτηριστεί κίνημα προφητικού-μεσσιανικού τύπου, καθώς παραχωρούσε πολύ μεγάλο μέρος στην ατομική έμπνευση, σε αντίθεση με τις γνωστικές θεωρίες και την ιδέα μιας πειθαρχημένης κι ιεραρχημένης Εκκλησίας. Στηρίζει τα θεμέλια της διδασκαλίας του κυρίως στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη και στην Αποκάλυψη. Οι αντίπαλοι του Μοντανισμού χωρίς δισταγμό απορρίπτουν και τα δυο αυτά θεόπνευστα κείμενα σαν αντικανονικά και νόθα. Στην κίνηση αυτή πρωτοστατούν τα Θυάτειρα της Μ. Ασίας. Φαίνεται ότι η κίνηση δεν εξαπλώθηκε και σύντομα, με τη σύγχρονη πτώση του Μοντανισμού, καταπίπτει. Ο Επιφάνειος (Αιρ.51) μας διασώζει ότι η κίνηση των Θυατείρων θα προχωρήσει ακόμα πιο πέρα και θα αρνηθεί το δόγμα του θείου Λόγου. Ο ίδιος ο Επιφάνειος τους ονομάζει «Αλόγους» (δεν αναγνωρίζουν το δόγμα του θείου Λόγου). Μερικοί θα αρνηθούν και την ίδια την ύπαρξη της Αγίας Τριάδας (Αντιτριαδιτισμός).
ΜΕΡΙΚΑ ΑΠΛΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ονόματα, χρονολογίες, τοπωνύμια, ιστορικές λεπτομέρειες θα ξεχαστούν. Μια αναδρομή στο ιστορικό χθες δε γίνεται απλά για την αύξηση των γνώσεων. Από τα Φρυγικά, τους «πλακουτσομύτηδες», το Μοντανισμό, μένει τίποτα; Μπορούν αβίαστα και απροκατάληπτα να βγουν κάποια πρακτικά συμπεράσματα:
1. Όταν πέφτει το πνευματικό επίπεδο της Εκκλησίας, οι κινήσεις γι’ αποκατάσταση και εξισορρόπηση αποτελούν φυσιολογική αντίδραση και αναμενόμενο φαινόμενο.
2. Όσα λέει η Αγία Γραφή είναι αλήθειες. Δεν επιτρέπεται όμως μια από αυτές τις αλήθειες να διαστρεβλώνεται, να γίνεται σημαία και να επισκιάσει τις υπόλοιπες. Τι πιο αληθινό από τη Β' Έλευση του Κυρίου μας; Τι πιο πολύτιμο από τα χαρίσματα στο σώμα της Εκκλησίας; Τα Φρυγικά με το Μοντανισμό δείχνουν τις τραγικές εκτροπές, όταν μεμονωμένες αλήθειες γίνουν σημαίες και διαστρεβλωθούν.
3. Πάντα στην ιστορική πορεία της Εκκλησίας θα υπάρχουν σε κάθε σύναξη νήπια, ενήλικες, ώριμοι. Αλλοίμονο αν η προσπάθεια όσων έχουν την ευθύνη διδασκαλίας δεν κατατείνει σε μια συνεχή άνδρωση των ψυχών. Συνάξεις όπου πλεονάζει το στοιχείο της πνευματικής νηπιότητας, υπάρχει φόβος σύντομα να εκτραπούν.
4. Ο ενθουσιασμός, ο αυθορμητισμός, το συναίσθημα έχουν τη θέση τους. Αλλά ποτέ δε μπορεί να γίνουν κυριαρχικό και ηγετικό στοιχείο σε μια σύναξη. Σκέτος ενθουσιασμός είναι μια ζωηρή, αλλά παροδική φλόγα, που σύντομα φουντώνει και μετά σβήνει.
5. Η Εκκλησία δεν είναι κίνημα. Τα πνευματικά κινήματα χωρίς υποδομή αγιασμού, πίστης και προσευχής πρόδωσαν, αθέλητα, την υπόθεση του Ευαγγελίου.
6. Η πίστη είναι ασφαλώς απλή, αλλά ποτέ απλοϊκή, ποτέ ρηχή και αστήριχτη.
7. Δεν μπορεί να υποστηριχτεί ότι το μορφωμένο κομμάτι της Εκκλησίας πρέπει να αποτελεί την πνευματική ηγεσία. Είναι θέμα πνευματικής ωριμότητας πρώτα και χαρισμάτων. Αλλά η συστηματική υποτίμηση κι ο παραμερισμός των μορφωμένων οδηγεί συνήθως σε εξτρεμισμό, που στα πνευματικά πράγματα σημαίνει τραγωδία εκκλησιαστική.
8. Οι όποιες πνευματικές θέσεις πολεμιούνται μονάχα με πνευματικά μέσα.
Αλλοίμονο σε Εκκλησίες και άτομα που για να υποστηρίξουν τις θέσεις τους, ίσως σωστές, φτάνουν στο σημείο να αρνούνται μοναδικές βιβλικές αλήθειες. Υπάρχει το χάρισμα της προφητείας. Ο Μοντανισμός το γελοιοποίησε. Μα αυτό δε σημαίνει ότι μπορεί να διαγραφεί το χάρισμα.
Ο Κύριος θα ξανάρθει. Η Πρίσκιλλα και η Μαξιμίλλα δραματοποίησαν το θέμα. Και τελικά το συκοφάντησαν. Μα τούτο δε δίνει σε κανέναν και για κανένα λόγο το δικαίωμα να αρνηθεί τη μεγάλη ελπίδα του δεύτερου ερχομού.
Ας μη φοβηθεί η Εκκλησία τα κινήματα. Υπάρχει κάτι καλό; Ας διδαχθεί. Βλέπει εκτροπές; Ας προσευχηθεί. Και ανεπίτρεπτες ακόμα, από Γραφικής πλευράς, θέσεις κι αν διακηρύττουν οι κινήσεις, δεν επιτρέπεται ειρωνεία, διασυρμός ή πόλεμος. Πάντα να θυμόμαστε τη ρήση του Γαμαλιήλ (Πράξ.5:34-39). Ας αποφύγουμε να γινόμαστε θεομάχοι. Η αγία Εκκλησία ζει. Τα κινήματα σβήνουν. Τα κέρδη είναι φαινομενικά, και κυρίως παροδικά. Η αδυναμία βρίσκεται μέσα στην ίδια την Εκκλησία. Η δική της παρεκτροπή δημιουργεί άλλες παρεκτροπές.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου