Είναι στις δεκαετίες του ’50 και του ’60, εκατό περίπου χρόνια μετά την κατάργηση της δουλείας, που ο αγώνας των Αφροαμερικανών για ίσα δικαιώματα παίρνει δραματικό χαρακτήρα. Μέχρι τότε το καθεστώς του «απαρτχάιντ», δηλαδή ο πλήρης διαχωρισμός λευκών και μαύρων σε οποιονδήποτε χώρο, σε οποιαδήποτε οργάνωση ή οργανισμό και σε οποιοδήποτε ίδρυμα, είναι απόλυτος. Μαύροι και άσπροι δεν μπορούν να πιούν ούτε νερό στην ίδια βρύση ή να έχουν τις ίδιες ανέσεις σε δωμάτια ξενοδοχείων. Ο διαχωρισμός ισχύει στις κατοικίες, στις εκκλησίες, ακόμα και στις φυλακές και στα δικαστήρια. Το 1947 για πρώτη φορά κάποιος νέγρος Αμερικανός παίκτης του baseball καλείται να παίξει σε πρωτάθλημα όπου παίρνουν μέρος μόνο λευκοί αθλητές. Το 1954 κερδίζεται άλλη μια μάχη, ενάντια στο διαχωρισμό λευκών και μαύρων στα σχολεία. Το Ανώτατο Δικαστήριο αποφαίνεται ότι τα χωριστά σχολεία αποτελούν παράνομο θεσμό. Φυσικά θα περάσουν ακόμα πολλά χρόνια για την οριστική νίκη και δεν είμαι σίγουρος αν ακόμα και σήμερα η εκπαίδευση είναι παντού κοινή σε όλους.
Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 γεννιέται κι αρχίζει να διαδίδεται η μουσική rock and roll, πρόδρομος της σημερινής ροκ. Μια από τις κυριότερες πηγές προέλευσής της είναι και τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια. Η ουσία είναι πως στην αρχή το rock and roll είναι σε μεγάλο ποσοστό «κομμένο» από τις ραδιοφωνικές εκπομπές. Είναι, βλέπετε, μουσική των «μαύρων». Μέχρι που το υιοθετεί ένας λευκός που αναγορεύεται βασιλιάς του rock and roll. Το όνομά του είναι Elvis Presley. Τότε μόνο απαλλάσσεται η μουσική rock από το φυλετικό της στίγμα.
Είπαμε ότι ο πλήρης διαχωρισμός στις δυο φυλές ισχύει σε οποιονδήποτε χώρο και φυσικά και στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Το πίσω μέρος του λεωφορείου προορίζεται για τους μαύρους, που πρέπει να ανέβουν από την μπροστινή πόρτα, να πληρώσουν το εισιτήριό τους, να κατέβουν από την ίδια πόρτα και να ξανανέβουν στο λεωφορείο από την πίσω πόρτα, προφανώς για να μη περάσουν από το μέρος που προορίζεται για τους λευκούς. Αφού πληρώσουν το εισιτήριό τους δεν είναι σίγουρο πως θα προλάβουν να ξαναμπούν από την πίσω πόρτα, γιατί αρκετοί από τους λευκούς οδηγούς ξεκινούν χωρίς να τους παίρνουν υπόψη τους. Όταν οι «άσπρες» θέσεις είναι γεμάτες, ο οδηγός επεκτείνει το «άσπρο τμήμα» του λεωφορείου υποχρεώνοντας τους μαύρους στις πίσω θέσεις να σηκωθούν για να καθίσουν οι λευκοί.
Είναι την 1η Δεκεμβρίου του 1955 που ένα φαινομενικά ασήμαντο γεγονός ανοίγει το τελευταίο ίσως κεφάλαιο του αγώνα των μαύρων για ίσα δικαιώματα. Το βράδυ της μέρας εκείνης, στην πόλη Μοντγκόμερι της Αλαμπάμα, η Rose Parks, μια γυναίκα 42 ετών, κουρασμένη από τη δουλειά της αρνείται να παραχωρήσει τη θέση της σ’ ένα λευκό που θέλει να επεκτείνει το «άσπρο τμήμα» του λεωφορείου με τον τρόπο που περιγράψαμε. Συλλαμβάνεται από την αστυνομία καταδικάζεται σε πρόστιμο 14 δολαρίων κι απολύεται από τη δουλειά της. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την έναρξη ενός πολύχρονου αγώνα για την κατάργηση του «απαρτχάιντ» οποιασδήποτε μορφής και για πλήρη ισότητα μαύρων και λευκών. Μέσα από τον αγώνα αυτόν αναδεικνύονται δυο μεγάλες μορφές, που μένουν από τότε σύμβολα στην ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: ο Martin Luther King, χριστιανός Διαμαρτυρόμενος πάστορας κι ο Malcolm Χ, ηγέτης των μαύρων μουσουλμάνων. Και οι δυο δολοφονούνται από ακραίους φανατικούς, σε ηλικία 39 ετών, ο King στις 4 Απριλίου του 1968, ο Malcolm Χ στις 21 Φεβρουαρίου του 1964. Οι δυο αυτοί άνθρωποι - σύμβολα, με τη ζωή τους και τους αγώνες τους έχουν να μας διδάξουν αρκετά. Ο πρώτος, ο Martin Luther King, παρόλο που επηρεάζεται κι από τη φιλοσοφία της μη βίας του Mahatma Gandhi, είναι ουσιαστικά άνθρωπος που εμπνέεται από το πρόσωπο του Χριστού κι από τις αρχές του ευαγγελίου. Βέβαια οι περισσότεροι από τους συντηρητικούς Χριστιανούς θα είχαν αντιρρήσεις και για κάποιες θεολογικές του θέσεις και για το ότι έδωσε υπέρμετρη έμφαση στο κοινωνικό μέρος του ευαγγελίου σε βάρος ίσως του πνευματικού μηνύματος της σωτηρίας του ανθρώπου, αν κι υπάρχουν μαρτυρίες πως στο τέλος της ζωής του στράφηκε σε πιο «ευαγγελικές» θέσεις. Όπως και να έχει όμως, αναρωτιέμαι σε τι άραγε ωφελεί η «θεολογική ορθότητα» όταν συνυπάρχει με ό,τι ακριβώς πολέμησε και στιγμάτισε ο Κύριος στην επίγεια παραμονή Του: με την υποκρισία, το φαρισαϊσμό, την εθελοθρησκεία, με όλα εκείνα που σκληραίνουν την ανθρώπινη καρδιά και της αφαιρούν την ικανότητα να αγαπά, να συγχωρεί, να κατανοεί, να σέβεται την προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου που πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Δημιουργού του. Δυστυχώς, η πλειοψηφία των Χριστιανών για διάφορους λόγους έχει υιοθετήσει στη διάρκεια της Ιστορίας μια περίεργη συμπεριφορά και κάποιες παράξενες αντιλήψεις για διάφορα θέματα, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί σε «ψευτοδιλήμματα», που παραπλανούν κι αποπροσανατολίζουν: Ή πνευματικότητα,[1] ή υψηλό πολιτιστικό επίπεδο. Και τα δυο δεν πάνε μαζί. Ή περίτεχνα οικοδομήματα με υπέροχη μουσική και με απουσία αληθινής πνευματικής ζωής, ή απλές χριστιανικές συντροφιές πνευματικά θερμές που υποσυνείδητα πολλές φορές αποστρέφονται την ποιότητα, το υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και την υψηλή τέχνη, «γιατί όλα αυτά δεν είναι πνευματικά». Ή ψυχρή λογική και τυπικισμός κι άψογη θεολογία, ή ξέχειλος συναισθηματισμός με απουσία συχνά οποιασδήποτε λογικής... Κι εδώ, στη δική μας περίπτωση, ένα ανάλογο ψευτοδίλημμα: ή κήρυγμα σωτηρίας χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το κοινωνικό μέρος του ευαγγελίου («αν οι άνθρωποι δεχτούν τη σωτηρία, τα κοινωνικά θέματα λύνονται αυτόματα»), ή κοινωνικό ευαγγέλιο με λίγη ή καθόλου προσοχή στο πνευματικό σωτηριακό μήνυμα του σταυρού. Αποτελεί όνειδος των «συντηρητικών» λεγομένων Χριστιανών, ότι οι κακώς αποκαλούμενοι «φιλελεύθεροι» Χριστιανοί, στάθηκαν πολύ πιο σωστά και πιο κοντά στη διδασκαλία του Χριστού στο θέμα των φυλετικών διακρίσεων, της κοινωνικής δικαιοσύνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν αρκετοί από τους «συντηρητικούς» πιστούς να αντιλαμβάνονται μερικά πράγματα και να διορθώνουν λαθεμένες αντιλήψεις κι αντιβιβλικές πρακτικές.
Ας μη σπεύδουμε λοιπόν να πάρουμε τη θέση όλων εκείνων που αδιάκριτα και άδικα κατηγόρησαν τον Martin Luther King, χαρακτηρίζοντάς τον μάλιστα και σαν κομμουνιστή... Έναν άνθρωπο που αγωνίστηκε να επικρατήσει η δικαιοσύνη του Θεού στον άδικο κόσμο μας (που για αρκετές αδικίες του είναι υπεύθυνοι κι αρκετοί από αυτούς που ισχυρίζονται πως είναι Χριστιανοί), έναν αγνό οραματιστή κι αληθινό προφήτη, όπως τον χαρακτηρίζουν πολλοί κι ανάμεσά τους κι ο μεγάλος Billy Graham. Στο κάτω - κάτω, ας είχαν όλοι εκείνοι που τον κατηγορούν τη μισή από τη δική του συνέπεια ανάμεσα στη θεωρία και στην εφαρμογή της, ανάμεσα στη διδασκαλία του Χριστού και σ’ εκείνα που πίστευαν κι έκαναν, και μετά θα είχαν το δικαίωμα να μιλήσουν. Γράφει ο Carl Ellis, μαύρος χριστιανός συγγραφέας στο βιβλίο του «Επιτέλους Ελεύθεροι;» («Free at Last?»): «Είμαστε ευγνώμονες στο Θεό γι’ αυτόν τον προφήτη που είχε μια αντίληψη για την αγάπη ίδια μ’ εκείνη του Ιησού, που είχε τη λαμπρή πνευματική καλλιέργεια του απόστολου Παύλου, την ποιητική λαλιά του Ιερεμία, την αντίληψη περί δικαιοσύνης του Αμώς, το σκηνικό δραματικό ύφος του Ιεζεκιήλ και το ηγετικό προφίλ του Μωυσή. Ο Θεός είχε μιλήσει στον αδελφό Martin. Όπως είχε πει κι ο ίδιος: ‘Ο Θεός μού έχει μιλήσει και δεν πρόκειται να ξεφύγω απ’ αυτήν την ευθύνη... Μπορεί αυτό να σημαίνει φυσικό θάνατο, αλλά κι αν ακόμα αυτό συμβεί, θα πεθάνω για την ελευθερία του λαού μου! Ο Θεός μού έχει μιλήσει!’»
Το έχουμε γράψει κι αλλού και είναι δυστυχώς απαράβατος κανόνας. Όπου οι Χριστιανοί αποτυχαίνουν στην αποστολή τους, έρχονται άλλες ομάδες να πάρουν τη θέση τους με πολύ δυσάρεστα αποτελέσματα. Και δυστυχώς αυτό έγινε κι εδώ με την Εκκλησία της Αμερικής, το τμήμα της που αποτελείται από λευκούς κατοίκους της κυρίως στο Νότο. Μια εκκλησία που έχει επιτελέσει θαύματα κι έχει γράψει υπέροχες σελίδες, έχει όμως κατά καιρούς αποτύχει οικτρά σε θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης και δικαιωμάτων ανθρώπινων ομάδων. Με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος από τους καταπιεσμένους κι αδικημένους Αφροαμερικανούς να ακολουθήσει το δρόμο της βίας. Έχουν μείνει στην ιστορία οι μεγάλες φυλετικές ταραχές κυρίως της δεκαετίας του ’60 και η δημιουργία οργανώσεων μαύρων που είχαν σα σκοπό τη διεκδίκηση δικαιωμάτων με βίαιο τρόπο, όπως οι περίφημοι Μαύροι Πάνθηρες και η οργάνωση «Μαύρη δύναμη» (Black Power). Άλλωστε κάποιοι απ’ αυτούς τους ακραίους αδιάλλακτους ήταν που έβγαλαν από τη μέση το μεγάλο προφήτη της ειρήνης, το Martin Luther King. Ας όψονται οι «Χριστιανοί» που με την άκαμπτη και σκληρή στάση τους προετοίμασαν το έδαφος για να αναπτυχθούν τέτοιου είδους δηλητηριώδη φυτά.
Κι ακόμα ήταν η θρησκεία του Ισλάμ που αποκόμισε σημαντικά κέρδη από την αποτυχία των Χριστιανών. Ένας ιδιότυπος Ισλαμισμός διασπαρμένος σε διάφορες περίεργες παραλλαγές κι εκδόσεις, με διάφορους ηγέτες κι αυτόκλητους προφήτες. Είναι ένα περίεργο φαινόμενο αυτή η στροφή τόσο πολλών μαύρων Αμερικανών προς το μουσουλμανισμό, κάτι που μπορεί να το δικαιολογήσει μονάχα η απελπισία και η έλλειψη ιστορικής γνώσης. Γιατί είναι γνωστό από την ιστορία πως οι πρώτοι διδάξαντες το δουλεμπόριο στην Αφρική ήταν οι Άραβες Μουσουλμάνοι και πως ουσιαστικά η δουλεία σε διάφορες μορφές της ισχύει ακόμα και σήμερα σε αρκετές μουσουλμανικές χώρες... Κι αν σήμερα στη Μ. Ανατολή και στη Β. Αφρική, περιοχές όπου κυριαρχεί ο αραβικός μουσουλμανισμός, έχουν απομείνει τόσο λίγοι μαύροι ύστερα από τόσους αιώνες δουλείας, σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες όπου οι μαύροι είναι πολλά εκατομμύρια, αυτό οφείλεται σε δυο λόγους: ο πρώτος είναι ότι εκεί οι μαύροι σκλάβοι κατά κανόνα ευνουχίζονταν κι επομένως σαν ανθρώπινη ομάδα παρουσίαζαν πολύ χαμηλή γεννητικότητα και ο δεύτερος είναι ότι είχαν υψηλή θνησιμότητα.
Και δεν είναι μονάχα η στάση των Μουσουλμάνων απέναντι στη δουλεία που κάνει τον Μουσουλμανισμό ακατάλληλο για ιδεολογικό καταφύγιο των μαύρων Αμερικανών. Είναι κι ο ρατσισμός και η ιδεολογική ακαμψία που είναι σύμφυτα με τη θρησκεία του Ισλάμ. Πώς τόσο πολλοί Αφροαμερικανοί ασπάστηκαν μια θρησκεία που τα ιερά της βιβλία διακηρύττουν ότι οι αμαρτωλοί που θα καταδικαστούν από τον Αλλάχ θα έχουν μαύρα πρόσωπα, τη στιγμή που το σύνθημα που κυριαρχούσε την εποχή των φυλετικών ταραχών ήταν: «Το μαύρο χρώμα είναι ωραίο» («Black is Beautiful»), είναι ένα ανεξήγητο φαινόμενο. Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η τραγωδία της αποτυχίας του δεύτερου μεγάλου αγωνιστή για τα ίσα δικαιώματα των μαύρων, του μαύρου Αμερικανού Μουσουλμάνου Malcolm Little, που μετονομάστηκε σε Malcolm X, ή με τη μουσουλμανική έκδοση του ονόματός του: El Hai Malik El Sabaz. Φύση ορμητική και καθόλου ειρηνοποιός, σε αντίθεση με τον Martin Luther King, φαντάστηκε ο Malcolm X ότι θα μπορούσε, όντας Μουσουλμάνος ο ίδιος, και με αφετηρία το κίνημα του Ισλάμ, να συγκεντρώσει τους Αφροαμερικανούς ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους και τα υπόλοιπα πιστεύω τους σ’ ένα κοινό αγώνα με κοινά ιδανικά. Απατήθηκε οικτρά κι απογοητεύτηκε πολύ νωρίς. Τέτοιου είδους ιδεολογίες δε γνωρίζει ο Ισλαμισμός. Ο Ισλαμισμός είναι ένα καθαρά αραβικό δημιούργημα κι εντελώς ακατάλληλος για παγκοσμιοποίηση και παγκόσμια συναδέλφωση... Κι είναι αληθινά κρίμα, γιατί έχοντας οι Χριστιανοί ένα μοναδικό όπλο στα χέρια τους, την πίστη του Χριστού, που εκτός από το σωτηριακό της μήνυμα περιέχει και τα απαραίτητα στοιχεία - μόνον αυτή – για την ολοκλήρωση και την τελείωση των ιδανικών της αγάπης και της συναδέλφωσης ανάμεσα στους ανθρώπους, πρόδωσαν τις ίδιες τους τις ιδέες κι άφησαν τον μεγάλο Martin Luther King να αγωνίζεται μόνος του για τα ιδανικά αυτά που έπρεπε πρώτοι αυτοί να υποστηρίζουν.
Σήμερα, σαράντα τόσα χρόνια από την ηρωική εκείνη εποχή, η χώρα έχει προχωρήσει σημαντικά κι οι φυλετικές προκαταλήψεις υποχωρούν όλο και περισσότερο. Μένει ωστόσο ακόμα αρκετός δρόμος να περπατηθεί μέχρι τον τελικό σκοπό κι ιδιαίτερα σε μερικές Πολιτείες του Νότου. Πέρασαν όμως τόσα χρόνια και χύθηκε άδικα τόσο αίμα και τόσα δάκρυα... Και καθώς ξαναθυμόμαστε μελαγχολικά όσα τραγικά έχουν συμβεί, σκεπτόμαστε πόσο δίκιο είχε ο Mahatma Gandhi όταν έλεγε: «ο Χριστιανισμός είναι καλός, οι Χριστιανοί όμως δεν είναι καλοί»... Κι ήταν ο Αντρέ Ζιντ που πρόφερε τούτα τα λόγια: «Ποτέ θρησκεία δεν προδόθηκε περισσότερο από τους οπαδούς της, όσο ο Χριστιανισμός από τους Χριστιανούς»... Το χειρότερο είναι ότι τα ίδια ή παρόμοια λάθη επαναλαμβάνονται και σήμερα σε πολλούς άλλους τομείς. Πόσο λίγο διδάσκονται οι Χριστιανοί από την ιστορία, από την ίδια τους την ιστορία...
Η περιπέτεια που έζησε η μαύρη φυλή με τη δουλεία και στη συνέχεια με τη φυλετική καταπίεση και τις φυλετικές διακρίσεις αποτελεί ένα από τα πιο φρικτά εγκλήματα του Δυτικού κόσμου. Και το χειρότερο είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό από τους Χριστιανούς είτε ανέχτηκε αυτό το έγκλημα, είτε επωφελήθηκε από αυτό, δικαιολογώντας το μάλιστα τάχα από τη Βίβλο κι ησυχάζοντας έτσι τις ταραγμένες συνειδήσεις. Υπολογίζεται ότι η Αφρική έχασε 50 με 60.000.000 ανθρώπους της με το εμπόριο των δούλων. Είπε πρόσφατα ο καθηγητής Maulana Karenga, μια από τις πιο έγκριτες προσωπικότητες της σύγχρονης Αφρικής: «Το ολοκαύτωμα αυτό είχε σαν συνέπεια να χαθεί ένα μεγάλο μέρος από τους νέους μας κι από ανθρώπους ικανούς κι επιδέξιους κι αυτό είχε επίδραση στην επιστημονική, τεχνολογική και πολιτιστική πρόοδο της Αφρικής». Οι υπέρμαχοι των φυλετικών διακρίσεων κατηγορούν τους μαύρους για υψηλή εγκληματικότητα και για έλλειψη προσαρμογής στην οργανωμένη κοινωνική ζωή. Κι αν ακόμα δεχτούμε ότι τα πράγματα εν μέρει είναι έτσι,[2] υπεύθυνοι και πάλι είναι εκείνοι που προκάλεσαν όλη αυτή την τραγωδία, που ξεκλήρισαν εκατομμύρια ανθρώπους από τα σπίτια τους κι από τις πατρίδες τους, που τους στέρησαν την ελευθερία και την ανθρώπινη διαβίωση, και που τελικά τους καταδίκασαν να ζουν στο περιθώριο και στην καταφρόνια.
Αν πρέπει να συνοψίσουμε το κυριότερο δίδαγμα από αυτό το ενδιαφέρον κομμάτι της ιστορίας, σε λίγες μόνο γραμμές, θα πούμε πως στη χριστιανική ζωή δεν αρκεί μόνο η ευσέβεια κι η προσωπική ηθική. Αν θέλουμε να είμαστε σωστοί κι ολοκληρωμένοι Χριστιανοί δεν είναι αρκετές ούτε μόνον οι πολλές προσευχές, τα δακρυσμένα μάτια και τα υψωμένα χέρια, ούτε μόνον η εκπλήρωση ενός κώδικα προσωπικής ηθικής με δέκα - δώδεκα άρθρα απαγόρευσης («μη πιάσεις, μη γευθείς, μην αγγίξεις»). Θα πρόσθετα μάλιστα ότι δεν είναι αρκετή ούτε καν η προσωπική φιλανθρωπία και φιλευσπλαχνία που δείχνουν σε αξιέπαινο βαθμό αρκετοί Αμερικανοί Χριστιανοί, πολύ περισσότερο από τους Έλληνες Χριστιανούς. Στο βιβλίο του «Επιτέλους Ελεύθεροι;» («Free at Last?») ο Carl Ellis διατυπώνει εύστοχα το πρόβλημα με τα παρακάτω λόγια: «Στο συντριπτικό τους ποσοστό οι άνθρωποι που πίστευαν στη Βίβλο στάθηκαν τυφλοί στο να αντιληφθούν πού βρισκόταν το κακό μέσα στο οικοδόμημα της αμερικανικής κοινωνίας. Για παράδειγμα, πώς μπορεί κανείς να αντιληφθεί μια αμαρτία που λειτουργεί σαν θεσμός, όπως είναι ο ρατσισμός, όταν το περιεχόμενο της αμαρτίας περιορίζεται σε θέματα προσωπικής ηθικής όπως το ποτό, το κάπνισμα και τα παρόμοια;» Είναι η ίδια ακριβώς νοοτροπία που κάνει σήμερα τους Χριστιανούς στις Ηνωμένες Πολιτείες τόσο ευαίσθητους στο θέμα των αμβλώσεων (πολύ σωστά), που όμως τους κάνει να αδιαφορούν ή και να συνευδοκούν σε θεσμικές αμαρτωλές καταστάσεις, όπως η περιφρόνηση της ανθρώπινης ζωής με τις θανατικές ποινές και με τους πολέμους, ή η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε άλλες χώρες έξω από τη δική τους, κάτι για το οποίο δούλεψε προς τη σωστή κατεύθυνση ο Χριστιανός πρώην πρόεδρος Jimmy Carter.
Ας μη μιλάμε όμως μόνο για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σήμερα στον τόπο μας αφθονούν οι ανθρώπινες ομάδες με διαφορετικό χρώμα, με διαφορετική θρησκεία, με εντελώς διαφορετικά ήθη κι έθιμα από τα δικά μας. Και φοβάμαι πως πολύ συχνά δεν παίρνουμε καθόλου καλό βαθμό στη συμπεριφορά μας απέναντί τους. Το γεγονός αυτό κάνει, νομίζω, περισσότερο από ποτέ άλλοτε επίκαιρη αυτήν την παρουσίαση, που εύχομαι να χρησιμεύσει τουλάχιστον για τους αναγνώστες σαν μάθημα και σαν βοήθημα. Για να αποφύγουμε τα λάθη, τις παραλήψεις, την απαράδεκτη τακτική άλλων ανθρώπων κι άλλων Χριστιανών σε άλλους τόπους και σε άλλες εποχές, πολύ συχνά όμως δυστυχώς και στο δικό μας τον τόπο και στη δική μας εποχή.
[1] Κατά κανόνα ο όρος «πνευματικότητα» όπου εμφανίζεται, χρησιμοποιείται με τη θρησκευτική έννοια του όρου (spirituality) και όχι τη διανοητική (intellectuality). Δυστυχώς στην ελληνική γλώσσα δεν γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα στις δύο έννοιες.
[2] Που δεν είναι, γιατί ένα μεγάλο μέρος των μαύρων ακόμα και σήμερα καταδικάζονται από τα αμερικανικά δικαστήρια, κυρίως των Νότιων Πολιτειών, με εντελώς ανεπαρκή ή και κατασκευασμένα στοιχεία.
Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 γεννιέται κι αρχίζει να διαδίδεται η μουσική rock and roll, πρόδρομος της σημερινής ροκ. Μια από τις κυριότερες πηγές προέλευσής της είναι και τα νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια. Η ουσία είναι πως στην αρχή το rock and roll είναι σε μεγάλο ποσοστό «κομμένο» από τις ραδιοφωνικές εκπομπές. Είναι, βλέπετε, μουσική των «μαύρων». Μέχρι που το υιοθετεί ένας λευκός που αναγορεύεται βασιλιάς του rock and roll. Το όνομά του είναι Elvis Presley. Τότε μόνο απαλλάσσεται η μουσική rock από το φυλετικό της στίγμα.Είπαμε ότι ο πλήρης διαχωρισμός στις δυο φυλές ισχύει σε οποιονδήποτε χώρο και φυσικά και στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Το πίσω μέρος του λεωφορείου προορίζεται για τους μαύρους, που πρέπει να ανέβουν από την μπροστινή πόρτα, να πληρώσουν το εισιτήριό τους, να κατέβουν από την ίδια πόρτα και να ξανανέβουν στο λεωφορείο από την πίσω πόρτα, προφανώς για να μη περάσουν από το μέρος που προορίζεται για τους λευκούς. Αφού πληρώσουν το εισιτήριό τους δεν είναι σίγουρο πως θα προλάβουν να ξαναμπούν από την πίσω πόρτα, γιατί αρκετοί από τους λευκούς οδηγούς ξεκινούν χωρίς να τους παίρνουν υπόψη τους. Όταν οι «άσπρες» θέσεις είναι γεμάτες, ο οδηγός επεκτείνει το «άσπρο τμήμα» του λεωφορείου υποχρεώνοντας τους μαύρους στις πίσω θέσεις να σηκωθούν για να καθίσουν οι λευκοί.
Είναι την 1η Δεκεμβρίου του 1955 που ένα φαινομενικά ασήμαντο γεγονός ανοίγει το τελευταίο ίσως κεφάλαιο του αγώνα των μαύρων για ίσα δικαιώματα. Το βράδυ της μέρας εκείνης, στην πόλη Μοντγκόμερι της Αλαμπάμα, η Rose Parks, μια γυναίκα 42 ετών, κουρασμένη από τη δουλειά της αρνείται να παραχωρήσει τη θέση της σ’ ένα λευκό που θέλει να επεκτείνει το «άσπρο τμήμα» του λεωφορείου με τον τρόπο που περιγράψαμε. Συλλαμβάνεται από την αστυνομία καταδικάζεται σε πρόστιμο 14 δολαρίων κι απολύεται από τη δουλειά της. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την έναρξη ενός πολύχρονου αγώνα για την κατάργηση του «απαρτχάιντ» οποιασδήποτε μορφής και για πλήρη ισότητα μαύρων και λευκών. Μέσα από τον αγώνα αυτόν αναδεικνύονται δυο μεγάλες μορφές, που μένουν από τότε σύμβολα στην ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: ο Martin Luther King, χριστιανός Διαμαρτυρόμενος πάστορας κι ο Malcolm Χ, ηγέτης των μαύρων μουσουλμάνων. Και οι δυο δολοφονούνται από ακραίους φανατικούς, σε ηλικία 39 ετών, ο King στις 4 Απριλίου του 1968, ο Malcolm Χ στις 21 Φεβρουαρίου του 1964. Οι δυο αυτοί άνθρωποι - σύμβολα, με τη ζωή τους και τους αγώνες τους έχουν να μας διδάξουν αρκετά. Ο πρώτος, ο Martin Luther King, παρόλο που επηρεάζεται κι από τη φιλοσοφία της μη βίας του Mahatma Gandhi, είναι ουσιαστικά άνθρωπος που εμπνέεται από το πρόσωπο του Χριστού κι από τις αρχές του ευαγγελίου. Βέβαια οι περισσότεροι από τους συντηρητικούς Χριστιανούς θα είχαν αντιρρήσεις και για κάποιες θεολογικές του θέσεις και για το ότι έδωσε υπέρμετρη έμφαση στο κοινωνικό μέρος του ευαγγελίου σε βάρος ίσως του πνευματικού μηνύματος της σωτηρίας του ανθρώπου, αν κι υπάρχουν μαρτυρίες πως στο τέλος της ζωής του στράφηκε σε πιο «ευαγγελικές» θέσεις. Όπως και να έχει όμως, αναρωτιέμαι σε τι άραγε ωφελεί η «θεολογική ορθότητα» όταν συνυπάρχει με ό,τι ακριβώς πολέμησε και στιγμάτισε ο Κύριος στην επίγεια παραμονή Του: με την υποκρισία, το φαρισαϊσμό, την εθελοθρησκεία, με όλα εκείνα που σκληραίνουν την ανθρώπινη καρδιά και της αφαιρούν την ικανότητα να αγαπά, να συγχωρεί, να κατανοεί, να σέβεται την προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου που πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωση του Δημιουργού του. Δυστυχώς, η πλειοψηφία των Χριστιανών για διάφορους λόγους έχει υιοθετήσει στη διάρκεια της Ιστορίας μια περίεργη συμπεριφορά και κάποιες παράξενες αντιλήψεις για διάφορα θέματα, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί σε «ψευτοδιλήμματα», που παραπλανούν κι αποπροσανατολίζουν: Ή πνευματικότητα,[1] ή υψηλό πολιτιστικό επίπεδο. Και τα δυο δεν πάνε μαζί. Ή περίτεχνα οικοδομήματα με υπέροχη μουσική και με απουσία αληθινής πνευματικής ζωής, ή απλές χριστιανικές συντροφιές πνευματικά θερμές που υποσυνείδητα πολλές φορές αποστρέφονται την ποιότητα, το υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και την υψηλή τέχνη, «γιατί όλα αυτά δεν είναι πνευματικά». Ή ψυχρή λογική και τυπικισμός κι άψογη θεολογία, ή ξέχειλος συναισθηματισμός με απουσία συχνά οποιασδήποτε λογικής... Κι εδώ, στη δική μας περίπτωση, ένα ανάλογο ψευτοδίλημμα: ή κήρυγμα σωτηρίας χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το κοινωνικό μέρος του ευαγγελίου («αν οι άνθρωποι δεχτούν τη σωτηρία, τα κοινωνικά θέματα λύνονται αυτόματα»), ή κοινωνικό ευαγγέλιο με λίγη ή καθόλου προσοχή στο πνευματικό σωτηριακό μήνυμα του σταυρού. Αποτελεί όνειδος των «συντηρητικών» λεγομένων Χριστιανών, ότι οι κακώς αποκαλούμενοι «φιλελεύθεροι» Χριστιανοί, στάθηκαν πολύ πιο σωστά και πιο κοντά στη διδασκαλία του Χριστού στο θέμα των φυλετικών διακρίσεων, της κοινωνικής δικαιοσύνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν αρκετοί από τους «συντηρητικούς» πιστούς να αντιλαμβάνονται μερικά πράγματα και να διορθώνουν λαθεμένες αντιλήψεις κι αντιβιβλικές πρακτικές.Ας μη σπεύδουμε λοιπόν να πάρουμε τη θέση όλων εκείνων που αδιάκριτα και άδικα κατηγόρησαν τον Martin Luther King, χαρακτηρίζοντάς τον μάλιστα και σαν κομμουνιστή... Έναν άνθρωπο που αγωνίστηκε να επικρατήσει η δικαιοσύνη του Θεού στον άδικο κόσμο μας (που για αρκετές αδικίες του είναι υπεύθυνοι κι αρκετοί από αυτούς που ισχυρίζονται πως είναι Χριστιανοί), έναν αγνό οραματιστή κι αληθινό προφήτη, όπως τον χαρακτηρίζουν πολλοί κι ανάμεσά τους κι ο μεγάλος Billy Graham. Στο κάτω - κάτω, ας είχαν όλοι εκείνοι που τον κατηγορούν τη μισή από τη δική του συνέπεια ανάμεσα στη θεωρία και στην εφαρμογή της, ανάμεσα στη διδασκαλία του Χριστού και σ’ εκείνα που πίστευαν κι έκαναν, και μετά θα είχαν το δικαίωμα να μιλήσουν. Γράφει ο Carl Ellis, μαύρος χριστιανός συγγραφέας στο βιβλίο του «Επιτέλους Ελεύθεροι;» («Free at Last?»): «Είμαστε ευγνώμονες στο Θεό γι’ αυτόν τον προφήτη που είχε μια αντίληψη για την αγάπη ίδια μ’ εκείνη του Ιησού, που είχε τη λαμπρή πνευματική καλλιέργεια του απόστολου Παύλου, την ποιητική λαλιά του Ιερεμία, την αντίληψη περί δικαιοσύνης του Αμώς, το σκηνικό δραματικό ύφος του Ιεζεκιήλ και το ηγετικό προφίλ του Μωυσή. Ο Θεός είχε μιλήσει στον αδελφό Martin. Όπως είχε πει κι ο ίδιος: ‘Ο Θεός μού έχει μιλήσει και δεν πρόκειται να ξεφύγω απ’ αυτήν την ευθύνη... Μπορεί αυτό να σημαίνει φυσικό θάνατο, αλλά κι αν ακόμα αυτό συμβεί, θα πεθάνω για την ελευθερία του λαού μου! Ο Θεός μού έχει μιλήσει!’»
Το έχουμε γράψει κι αλλού και είναι δυστυχώς απαράβατος κανόνας. Όπου οι Χριστιανοί αποτυχαίνουν στην αποστολή τους, έρχονται άλλες ομάδες να πάρουν τη θέση τους με πολύ δυσάρεστα αποτελέσματα. Και δυστυχώς αυτό έγινε κι εδώ με την Εκκλησία της Αμερικής, το τμήμα της που αποτελείται από λευκούς κατοίκους της κυρίως στο Νότο. Μια εκκλησία που έχει επιτελέσει θαύματα κι έχει γράψει υπέροχες σελίδες, έχει όμως κατά καιρούς αποτύχει οικτρά σε θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης και δικαιωμάτων ανθρώπινων ομάδων. Με αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος από τους καταπιεσμένους κι αδικημένους Αφροαμερικανούς να ακολουθήσει το δρόμο της βίας. Έχουν μείνει στην ιστορία οι μεγάλες φυλετικές ταραχές κυρίως της δεκαετίας του ’60 και η δημιουργία οργανώσεων μαύρων που είχαν σα σκοπό τη διεκδίκηση δικαιωμάτων με βίαιο τρόπο, όπως οι περίφημοι Μαύροι Πάνθηρες και η οργάνωση «Μαύρη δύναμη» (Black Power). Άλλωστε κάποιοι απ’ αυτούς τους ακραίους αδιάλλακτους ήταν που έβγαλαν από τη μέση το μεγάλο προφήτη της ειρήνης, το Martin Luther King. Ας όψονται οι «Χριστιανοί» που με την άκαμπτη και σκληρή στάση τους προετοίμασαν το έδαφος για να αναπτυχθούν τέτοιου είδους δηλητηριώδη φυτά.
Κι ακόμα ήταν η θρησκεία του Ισλάμ που αποκόμισε σημαντικά κέρδη από την αποτυχία των Χριστιανών. Ένας ιδιότυπος Ισλαμισμός διασπαρμένος σε διάφορες περίεργες παραλλαγές κι εκδόσεις, με διάφορους ηγέτες κι αυτόκλητους προφήτες. Είναι ένα περίεργο φαινόμενο αυτή η στροφή τόσο πολλών μαύρων Αμερικανών προς το μουσουλμανισμό, κάτι που μπορεί να το δικαιολογήσει μονάχα η απελπισία και η έλλειψη ιστορικής γνώσης. Γιατί είναι γνωστό από την ιστορία πως οι πρώτοι διδάξαντες το δουλεμπόριο στην Αφρική ήταν οι Άραβες Μουσουλμάνοι και πως ουσιαστικά η δουλεία σε διάφορες μορφές της ισχύει ακόμα και σήμερα σε αρκετές μουσουλμανικές χώρες... Κι αν σήμερα στη Μ. Ανατολή και στη Β. Αφρική, περιοχές όπου κυριαρχεί ο αραβικός μουσουλμανισμός, έχουν απομείνει τόσο λίγοι μαύροι ύστερα από τόσους αιώνες δουλείας, σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες όπου οι μαύροι είναι πολλά εκατομμύρια, αυτό οφείλεται σε δυο λόγους: ο πρώτος είναι ότι εκεί οι μαύροι σκλάβοι κατά κανόνα ευνουχίζονταν κι επομένως σαν ανθρώπινη ομάδα παρουσίαζαν πολύ χαμηλή γεννητικότητα και ο δεύτερος είναι ότι είχαν υψηλή θνησιμότητα.
Και δεν είναι μονάχα η στάση των Μουσουλμάνων απέναντι στη δουλεία που κάνει τον Μουσουλμανισμό ακατάλληλο για ιδεολογικό καταφύγιο των μαύρων Αμερικανών. Είναι κι ο ρατσισμός και η ιδεολογική ακαμψία που είναι σύμφυτα με τη θρησκεία του Ισλάμ. Πώς τόσο πολλοί Αφροαμερικανοί ασπάστηκαν μια θρησκεία που τα ιερά της βιβλία διακηρύττουν ότι οι αμαρτωλοί που θα καταδικαστούν από τον Αλλάχ θα έχουν μαύρα πρόσωπα, τη στιγμή που το σύνθημα που κυριαρχούσε την εποχή των φυλετικών ταραχών ήταν: «Το μαύρο χρώμα είναι ωραίο» («Black is Beautiful»), είναι ένα ανεξήγητο φαινόμενο. Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η τραγωδία της αποτυχίας του δεύτερου μεγάλου αγωνιστή για τα ίσα δικαιώματα των μαύρων, του μαύρου Αμερικανού Μουσουλμάνου Malcolm Little, που μετονομάστηκε σε Malcolm X, ή με τη μουσουλμανική έκδοση του ονόματός του: El Hai Malik El Sabaz. Φύση ορμητική και καθόλου ειρηνοποιός, σε αντίθεση με τον Martin Luther King, φαντάστηκε ο Malcolm X ότι θα μπορούσε, όντας Μουσουλμάνος ο ίδιος, και με αφετηρία το κίνημα του Ισλάμ, να συγκεντρώσει τους Αφροαμερικανούς ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους και τα υπόλοιπα πιστεύω τους σ’ ένα κοινό αγώνα με κοινά ιδανικά. Απατήθηκε οικτρά κι απογοητεύτηκε πολύ νωρίς. Τέτοιου είδους ιδεολογίες δε γνωρίζει ο Ισλαμισμός. Ο Ισλαμισμός είναι ένα καθαρά αραβικό δημιούργημα κι εντελώς ακατάλληλος για παγκοσμιοποίηση και παγκόσμια συναδέλφωση... Κι είναι αληθινά κρίμα, γιατί έχοντας οι Χριστιανοί ένα μοναδικό όπλο στα χέρια τους, την πίστη του Χριστού, που εκτός από το σωτηριακό της μήνυμα περιέχει και τα απαραίτητα στοιχεία - μόνον αυτή – για την ολοκλήρωση και την τελείωση των ιδανικών της αγάπης και της συναδέλφωσης ανάμεσα στους ανθρώπους, πρόδωσαν τις ίδιες τους τις ιδέες κι άφησαν τον μεγάλο Martin Luther King να αγωνίζεται μόνος του για τα ιδανικά αυτά που έπρεπε πρώτοι αυτοί να υποστηρίζουν.
Σήμερα, σαράντα τόσα χρόνια από την ηρωική εκείνη εποχή, η χώρα έχει προχωρήσει σημαντικά κι οι φυλετικές προκαταλήψεις υποχωρούν όλο και περισσότερο. Μένει ωστόσο ακόμα αρκετός δρόμος να περπατηθεί μέχρι τον τελικό σκοπό κι ιδιαίτερα σε μερικές Πολιτείες του Νότου. Πέρασαν όμως τόσα χρόνια και χύθηκε άδικα τόσο αίμα και τόσα δάκρυα... Και καθώς ξαναθυμόμαστε μελαγχολικά όσα τραγικά έχουν συμβεί, σκεπτόμαστε πόσο δίκιο είχε ο Mahatma Gandhi όταν έλεγε: «ο Χριστιανισμός είναι καλός, οι Χριστιανοί όμως δεν είναι καλοί»... Κι ήταν ο Αντρέ Ζιντ που πρόφερε τούτα τα λόγια: «Ποτέ θρησκεία δεν προδόθηκε περισσότερο από τους οπαδούς της, όσο ο Χριστιανισμός από τους Χριστιανούς»... Το χειρότερο είναι ότι τα ίδια ή παρόμοια λάθη επαναλαμβάνονται και σήμερα σε πολλούς άλλους τομείς. Πόσο λίγο διδάσκονται οι Χριστιανοί από την ιστορία, από την ίδια τους την ιστορία...Η περιπέτεια που έζησε η μαύρη φυλή με τη δουλεία και στη συνέχεια με τη φυλετική καταπίεση και τις φυλετικές διακρίσεις αποτελεί ένα από τα πιο φρικτά εγκλήματα του Δυτικού κόσμου. Και το χειρότερο είναι ότι ένα μεγάλο ποσοστό από τους Χριστιανούς είτε ανέχτηκε αυτό το έγκλημα, είτε επωφελήθηκε από αυτό, δικαιολογώντας το μάλιστα τάχα από τη Βίβλο κι ησυχάζοντας έτσι τις ταραγμένες συνειδήσεις. Υπολογίζεται ότι η Αφρική έχασε 50 με 60.000.000 ανθρώπους της με το εμπόριο των δούλων. Είπε πρόσφατα ο καθηγητής Maulana Karenga, μια από τις πιο έγκριτες προσωπικότητες της σύγχρονης Αφρικής: «Το ολοκαύτωμα αυτό είχε σαν συνέπεια να χαθεί ένα μεγάλο μέρος από τους νέους μας κι από ανθρώπους ικανούς κι επιδέξιους κι αυτό είχε επίδραση στην επιστημονική, τεχνολογική και πολιτιστική πρόοδο της Αφρικής». Οι υπέρμαχοι των φυλετικών διακρίσεων κατηγορούν τους μαύρους για υψηλή εγκληματικότητα και για έλλειψη προσαρμογής στην οργανωμένη κοινωνική ζωή. Κι αν ακόμα δεχτούμε ότι τα πράγματα εν μέρει είναι έτσι,[2] υπεύθυνοι και πάλι είναι εκείνοι που προκάλεσαν όλη αυτή την τραγωδία, που ξεκλήρισαν εκατομμύρια ανθρώπους από τα σπίτια τους κι από τις πατρίδες τους, που τους στέρησαν την ελευθερία και την ανθρώπινη διαβίωση, και που τελικά τους καταδίκασαν να ζουν στο περιθώριο και στην καταφρόνια.
Αν πρέπει να συνοψίσουμε το κυριότερο δίδαγμα από αυτό το ενδιαφέρον κομμάτι της ιστορίας, σε λίγες μόνο γραμμές, θα πούμε πως στη χριστιανική ζωή δεν αρκεί μόνο η ευσέβεια κι η προσωπική ηθική. Αν θέλουμε να είμαστε σωστοί κι ολοκληρωμένοι Χριστιανοί δεν είναι αρκετές ούτε μόνον οι πολλές προσευχές, τα δακρυσμένα μάτια και τα υψωμένα χέρια, ούτε μόνον η εκπλήρωση ενός κώδικα προσωπικής ηθικής με δέκα - δώδεκα άρθρα απαγόρευσης («μη πιάσεις, μη γευθείς, μην αγγίξεις»). Θα πρόσθετα μάλιστα ότι δεν είναι αρκετή ούτε καν η προσωπική φιλανθρωπία και φιλευσπλαχνία που δείχνουν σε αξιέπαινο βαθμό αρκετοί Αμερικανοί Χριστιανοί, πολύ περισσότερο από τους Έλληνες Χριστιανούς. Στο βιβλίο του «Επιτέλους Ελεύθεροι;» («Free at Last?») ο Carl Ellis διατυπώνει εύστοχα το πρόβλημα με τα παρακάτω λόγια: «Στο συντριπτικό τους ποσοστό οι άνθρωποι που πίστευαν στη Βίβλο στάθηκαν τυφλοί στο να αντιληφθούν πού βρισκόταν το κακό μέσα στο οικοδόμημα της αμερικανικής κοινωνίας. Για παράδειγμα, πώς μπορεί κανείς να αντιληφθεί μια αμαρτία που λειτουργεί σαν θεσμός, όπως είναι ο ρατσισμός, όταν το περιεχόμενο της αμαρτίας περιορίζεται σε θέματα προσωπικής ηθικής όπως το ποτό, το κάπνισμα και τα παρόμοια;» Είναι η ίδια ακριβώς νοοτροπία που κάνει σήμερα τους Χριστιανούς στις Ηνωμένες Πολιτείες τόσο ευαίσθητους στο θέμα των αμβλώσεων (πολύ σωστά), που όμως τους κάνει να αδιαφορούν ή και να συνευδοκούν σε θεσμικές αμαρτωλές καταστάσεις, όπως η περιφρόνηση της ανθρώπινης ζωής με τις θανατικές ποινές και με τους πολέμους, ή η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε άλλες χώρες έξω από τη δική τους, κάτι για το οποίο δούλεψε προς τη σωστή κατεύθυνση ο Χριστιανός πρώην πρόεδρος Jimmy Carter.
Ας μη μιλάμε όμως μόνο για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σήμερα στον τόπο μας αφθονούν οι ανθρώπινες ομάδες με διαφορετικό χρώμα, με διαφορετική θρησκεία, με εντελώς διαφορετικά ήθη κι έθιμα από τα δικά μας. Και φοβάμαι πως πολύ συχνά δεν παίρνουμε καθόλου καλό βαθμό στη συμπεριφορά μας απέναντί τους. Το γεγονός αυτό κάνει, νομίζω, περισσότερο από ποτέ άλλοτε επίκαιρη αυτήν την παρουσίαση, που εύχομαι να χρησιμεύσει τουλάχιστον για τους αναγνώστες σαν μάθημα και σαν βοήθημα. Για να αποφύγουμε τα λάθη, τις παραλήψεις, την απαράδεκτη τακτική άλλων ανθρώπων κι άλλων Χριστιανών σε άλλους τόπους και σε άλλες εποχές, πολύ συχνά όμως δυστυχώς και στο δικό μας τον τόπο και στη δική μας εποχή.
από τον Στέφανο Κατσάρκα
(πολιτικός μηχανικός και διευθυντής
χορωδίας της Ε.Ε.Ε. Θεσσαλονίκης)
[1] Κατά κανόνα ο όρος «πνευματικότητα» όπου εμφανίζεται, χρησιμοποιείται με τη θρησκευτική έννοια του όρου (spirituality) και όχι τη διανοητική (intellectuality). Δυστυχώς στην ελληνική γλώσσα δεν γίνεται διαχωρισμός ανάμεσα στις δύο έννοιες.
[2] Που δεν είναι, γιατί ένα μεγάλο μέρος των μαύρων ακόμα και σήμερα καταδικάζονται από τα αμερικανικά δικαστήρια, κυρίως των Νότιων Πολιτειών, με εντελώς ανεπαρκή ή και κατασκευασμένα στοιχεία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου